Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 661/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 sierpnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący)
SSN Iwona Koper
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa J. D.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie X.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 11 sierpnia 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 19 maja 2009 r., sygn. akt VI ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w W., po ponownym rozpoznaniu sprawy z powództwa J. D.
przeciwko Skarbowi Państwa – Wojewodzie X., wyrokiem z dnia 8 września 2008 r.
zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 582 490 zł z ustawowymi odsetkami: od
kwoty 333 147 zł od dnia 21 listopada 2007 r. i od kwoty 249 343 zł od dnia 8 września
2009 r. – do dnia zapłaty, natomiast dalej idące powództwo oddalił.
2
Sąd Okręgowy ustalił, że na wniosek Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w
P. Sąd Powiatowy w P. postanowieniem z dnia 20 stycznia 1962 r. stwierdził, iż
nieruchomość o pow. 1897 m2
położona w Z., stanowiąca własność L. B. – na podstawie
art. 34 dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz.U.
Nr 13, poz. 87 ze zm. – dalej: „dekret z dnia 8 marca 1946 r.”) – przeszła na rzecz
Skarbu Państwa. W dniu 14 sierpnia 1968 r. L. B. zmarł, a spadek po nim nabył powód
J. D.. W 1969 r. Skarb Państwa sprzedał opisaną nieruchomość F. i S. małż. W.
Postanowieniem z dnia 13 października 1997 r. Sąd Najwyższy, na skutek kasacji
Ministra Sprawiedliwości, uchylił prawomocne postanowienie Sądu Powiatowego w P. z
dnia 20 stycznia 1962 r. i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. Rozpoznając ją
ponownie, jako sprawę z powództwa Skarbu Państwa – Starosty Y. przeciwko J. D.
o ustalenie, Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 17 lutego 2000 r. oddalił powództwo.
Uznał, że nie zostały spełnione określone w art. 34 ust. 1 lit. a dekretu z dnia 8 marca
1946 r. przesłanki nabycia nieruchomości przez Skarb Państwa.
Wartość przedmiotowej nieruchomości wyraża się obecnie kwotą 582 490 zł.
Sąd Okręgowy stwierdził, że powód dochodzi z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia kwoty odpowiadającej aktualnej wartości nieruchomości.
Zarzut przedawnienia roszczenia powoda jest nieuzasadniony, bieg przedawnienia
rozpoczął się bowiem z chwilą uprawomocnienia się wyroku z dnia 17 lutego 2000 r., a
już w dniu 25 stycznia 2001 r. został wniesiony pozew, który zapoczątkował
postępowanie w sprawie. Nie ulega wątpliwości, że do przysporzenia w majątku Skarbu
Państwa doszło bez podstawy prawnej, a skoro powód nie żąda wydania korzyści w
naturze, Skarb Państwa – w razie zaistnienia przesłanki aktualnego wzbogacenia
przewidzianej w art. 409 k.c. – powinien zwrócić mu wartość nieruchomości (art. 405
k.c.). Sprzedając nieruchomość F. i S. małż. W. Skarb Państwa nie musiał jednak liczyć
się z obowiązkiem zwrotu nieruchomości, gdyż postanowienie stwierdzające nabycie
tytułu własności było prawomocne. W takim wypadku właścicielowi – jak przyjął Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 18 października 1986 r., II CR 138/86 (OSNCP 1987, nr 10,
poz. 159) – przysługuje jedynie roszczenie o zwrot kwoty uzyskanej ze sprzedaży.
Pozwany obowiązany jest zatem na podstawie art. 406 k.c. wydać korzyść uzyskaną w
wyniku zbycia nieruchomości. Trzeba jednak uwzględnić, że celem roszczenia o
wydanie bezpodstawnego wzbogacenia jest przywrócenie równowagi zachwianej
nieuzasadnionym przejściem jakiejś wartości z jednego majątku do drugiego, dlatego
„powodowi przysługuje roszczenie o zwrot wartości nieruchomości liczony na dzień
3
orzekania”. Zakładając bowiem hipotetycznie, że nie doszło do przesunięcia z majątku
powoda do majątku pozwanego, przedmiotowa nieruchomość byłaby obecnie
własnością powoda.
Na skutek apelacji pozwanego, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 19 maja 2009 r.
zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że początkową datę płatności odsetek
od kwoty 582 490 zł określił na dzień 8 września 2008 r., natomiast w pozostałej części
apelację oddalił. Sąd Apelacyjny zaaprobował stanowisko Sądu pierwszej instancji, że w
sprawie znajdują zastosowanie przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, ponieważ
Skarb Państwa uzyskał korzyść majątkową kosztem poprzednika prawnego powoda i –
wobec zbycia tej korzyści – obowiązany jest do zwrotu jej wartości. Zbywając
nieruchomość uzyskał ekwiwalent ekonomiczny, wobec czego obowiązany jest do
zwrotu ekwiwalentu. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 maja 1988 r., III
CRN 83/88 (OSNC 1989, nr 5, poz. 84), wzbogacony obowiązany jest do zwrotu tego,
co wyszło z majątku zubożonego. Gdy wzbogacenie polega na uzyskaniu sumy
pieniężnej, wzbogacony, który korzystając z tych pieniędzy uzyskał określoną korzyść,
powinien zwrócić świadczenie pieniężne przeliczone zgodnie z zasadą ekwiwalentności.
Celem bowiem roszczenia o wydanie bezpodstawnego wzbogacenia jest przywrócenie
równowagi zachwianej nieuzasadnionym przejściem jakiejś wartości z jednego majątku
do drugiego. Skoro w niniejszej sprawie Skarb Państwa został wzbogacony
nieruchomością, którą następnie zbył osobie trzeciej za określoną sumę pieniężną,
dopuszczalna jest – co do zasady – sądowa waloryzacja tej sumy. Uwzględniając
przesłanki określone w art. 3581
§ 3 k.c., w tym cel roszczenia o wydanie
bezpodstawnego wzbogacenia oraz konstytucyjną zasadę równości stron, należy
przyjąć, że świadczenie pieniężne powinno być przeliczone zgodnie z zasadą
ekwiwalentości przez jego odniesienie do wartości sprzedanej nieruchomości. Wobec
zasądzenia wzbogacenia istniejącego w chwili wyrokowania, odsetki za opóźnienie
powinny być także zasądzone od tej chwili.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego pozwany, powołując się na
obie podstawy określone w art. 3983
§ 1 k.p.c., wniósł o jego uchylenie oraz o uchylenie
wyroku Sądu Okręgowego z dnia 8 września 2008 r. i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu ewentualnie o uchylenie wyroku Sądu
Apelacyjnego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania temu Sądowi. W
ramach pierwszej podstawy kasacyjnej wskazał na naruszenie: art. 405 k.c. przez jego
zastosowanie i orzeczenie o obowiązku zwrotu wartości bezpodstawnego wzbogacenia,
4
art. 406 k.c. przez uznanie, że Skarb Państwa powinien zwrócić powodowi kwotę
odpowiadającą wartości nieruchomości w chwili orzekania, art. 409 k.c. przez
nieuwzględnienie, że Skarb Państwa zużył surogaty bezpodstawnego wzbogacenia, i
art. 3581
§ 3 k.c. przez zwaloryzowanie nieustalonej sumy pieniężnej uzyskanej w 1969
r. z tytułu sprzedaży nieruchomości do kwoty odpowiadającej aktualnej wartości tej
nieruchomości. W ramach drugiej podstawy podniósł natomiast zarzut obrazy art. 328 §
2 k.p.c. przez niewskazanie podstawy prawnej rozstrzygnięcia oraz art. 386 § 4 k.p.c.
przez nieustalenie kwoty podlegającej waloryzacji i nierozważenie braku wzbogacenia
po stronie Skarbu Państwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podniesione przez skarżącego zarzuty naruszenia art. 328 § 2 i 386 § 4 k.p.c. są
nieuzasadnione.
Pierwszy z powołanych przepisów – zgodnie z art. 391 § 1 k.p.c. – stosuje się w
postępowaniu przed sądem drugiej instancji odpowiednio, co oznacza, że uzasadnienie
wyroku tego sądu powinno zawierać elementy wymienione w art. 328 § 2 k.p.c., jeżeli w
związku z zakresem rozpoznania sprawy w postępowaniu apelacyjnym są one w
sprawie aktualne. W niniejszej sprawie naruszenie art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1
k.p.c. ma polegać na niewyjaśnieniu podstawy prawnej rozstrzygnięcia, jednak z
wywodów przytoczonych w uzasadnieniu skargi wynika, że w istocie skarżącemu nie
chodzi o niedostatki uzasadnienia, lecz o prawidłowość zastosowania prawa
materialnego, która podlega kontroli kasacyjnej w ramach podstawy przewidzianej w art.
3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. Poza tym, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, zarzut obrazy art.
328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. może wypełniać podstawę kasacyjną
przewidzianą w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. tylko wyjątkowo, gdy z powodu istotnych
braków w uzasadnieniu zaskarżone orzeczenie nie poddaje się kontroli kasacyjnej (zob.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 1997 r., I PKN 97/97, OSNAPiUS 1998, nr
4, poz. 121, z dnia 26 listopada 1999 r., III CKN 460/98, OSNC 2000, nr 5, poz. 100 oraz
z dnia 25 października 2000 r., IV CKN 142/00, niepubl.). O takiej zaś sytuacji nie może
być mowy w niniejszej sprawie.
Drugi z przepisów dotyczy nierozpoznania istoty sprawy, co zdaniem skarżącego
polegało na zaniechaniu ustalenia kwoty podlegającej waloryzacji i nierozważeniu
kwestii braku wzbogacenia po stronie Skarbu Państwa. Także w tym wypadku
skarżącemu chodzi w istocie nie o uchybienia procesowe, lecz o prawidłowość
zastosowania prawa materialnego, te same zarzuty bowiem sformułował w ramach
5
podstawy kasacyjnej określonej w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. O nierozpoznaniu istoty
sprawy w rozumieniu art. 386 § 4 k.p.c. można mówić tylko wtedy, gdy sąd pierwszej
instancji w ogóle nie zbadał podstawy merytorycznej dochodzonego roszczenia. Nie
chodzi tu natomiast o niedokładności postępowania, polegające na tym, że sąd
pierwszej instancji nie wziął pod rozwagę wszystkich dowodów, które mogły służyć do
należytego rozpoznania sprawy lub nie rozważył wszystkich okoliczności. Poza tym
uszło uwagi skarżącego, że w niniejszej sprawie Sąd pierwszej instancji nie stosował
art. 3581
§ 3 k.c. i z tej już tylko przyczyny nie można skutecznie czynić mu zarzutu, że
„nie ustalił jaka kwota podlega waloryzacji”.
Przystępując do rozważenia podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.
trzeba zauważyć, że skarżący błędnie odczytał podstawę prawną zaskarżonego wyroku,
co zdaje się wynikać z przyjętego założenia, że art. 406 k.c. wyłącza stosowanie art. 405
k.c. Prawidłowa analiza obu regulacji prowadzi natomiast do wniosku, że art. 406 k.c.
stanowi jedynie rozwinięcie dyspozycji art. 405 k.c. Ostatnio wymieniony przepis jako
zasadę przyjmuje zwrot korzyści w naturze, co polega na wydaniu rzeczy będącej
przedmiotem wzbogacenia, czyli rzeczy oznaczonej co do tożsamości. Zasada ta
podlega ograniczeniom wynikającym z samej istoty korzyści, np. gdy przedmiotem
wzbogacenia są usługi, albo z konkretnej sytuacji faktycznej, np. w razie przetworzenia
(art. 192 § 1 k.c.), zniszczenia, zbycia lub utraty rzeczy stanowiącej przedmiot korzyści.
Dopiero gdy wydanie korzyści w naturze nie jest możliwe powstaje obowiązek zwrotu jej
wartości.
Artykuł 406 k.c. uzupełnia regułę ogólną wyrażoną w art. 405 k.c. Wprowadzając
zasadę surogacji, nakłada bowiem na wzbogaconego obowiązek wydania tego
wszystkiego, co otrzymał w zamian za uzyskaną korzyść majątkową w razie jej zbycia,
utraty lub uszkodzenia. W takich sytuacjach zubożony nie może żądać zwrotu wartości
korzyści, lecz tego, co zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie
szkody. Ustawodawca ustanowił zatem określony porządek, zgodnie z którym w
pierwszej kolejności wzbogacony ma obowiązek wydania w naturze tego samego, co
jako korzyść wyszło z majątku zubożonego. Jeżeli zwrot w naturze nie jest możliwy ma
on obowiązek wydania surogatów korzyści pierwotnie uzyskanej. Dopiero gdy nie jest
możliwy zwrot surogatów powstaje obowiązek zwrotu wartości korzyści pierwotnie
uzyskanej.
Przyjęta w art. 406 k.c. zasada surogacji nie dotyczy tego, jaką wartość może
odzyskać zubożony, lecz jaką ma ona przybrać postać; innymi słowy, jaki będzie
6
przedmiot roszczenia restytucyjnego. Zbycie korzyści pierwotnej prowadzi zazwyczaj do
otrzymania w zamian określonej kwoty pieniężnej. W takich wypadkach wzbogacony
powinien zwrócić kwotę otrzymaną w drodze surogacji. Dał temu wyraz Sąd Najwyższy
w wyroku z dnia 21 sierpnia 1970 r., II CR 351/70 (niepubl.), stwierdzając, że z chwilą
zbycia przez bezpodstawnie wzbogaconego korzyści bezpośrednio uzyskanej,
zubożony traci zarówno roszczenie o jej wydanie w naturze, jak i o zwrot wartości (art.
405 k.c.), lecz może domagać się jedynie wydania mu tego, co wzbogacony w zamian
za tę korzyść uzyskał (art. 406 k.c.). Również w wyroku z dnia 18 października 1986 r., II
CR 138/86, Sąd Najwyższy przyjął, że właścicielowi rzeczy ruchomej skonfiskowanej
przez Skarb Państwa w wykonaniu prawomocnego orzeczenia o jej konfiskacie i
następnie sprzedanej, przysługuje, po uchyleniu orzeczenia o konfiskacie, na podstawie
przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu przeciwko Skarbowi Państwa, roszczenie o
zwrot jedynie kwoty uzyskanej ze sprzedaży tej rzeczy (zob. OSNCP 1987, nr 10,
poz. 159). Obowiązek wydania surogatu w postaci ceny uzyskanej ze zbycia pierwotnej
korzyści Sąd Najwyższy przyjął także w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 25
kwietnia 1996 r., III CZP 153/95 (OSNC 1996, nr 7-8, poz. 90) oraz w wyroku z dnia 14
lipca 1998 r., III CKN 578/97 (OSNC 1999, nr 3, poz. 49).
Na stanowisku takim, pomimo nieprzejrzyście prowadzonych szerszych
rozważań, w ostatecznym wyniku stanął również Sąd Apelacyjny, który za punkt wyjścia
do określenia kwoty podlegającej zasądzeniu na rzecz powoda przyjął cenę uzyskaną
przez Skarb Państwa ze sprzedaży nieruchomości. Trafnie jednak zarzuca skarżący, że
Sąd Apelacyjny nie ustalił wysokości kwoty otrzymanej z tytułu sprzedaży
nieruchomości. W konsekwencji nie wiadomo czy uzyskany surogat był równy
wzbogaceniu, czy też mniej lub bardziej wartościowy od korzyści pierwotnej.
Trafnie podnosi skarżący, że zbywając nieruchomość nie musiał liczyć się
z obowiązkiem zwrotu korzyści, ponieważ nieruchomość tę uzyskał na
podstawie prawomocnego orzeczenia sądu. Powinność liczenia się z obowiązkiem
zwrotu powstała dopiero z chwilą powzięcia przez Skarb Państwa
wiadomości o zaskarżeniu postanowienia Sądu Powiatowego w P. z dnia 20 stycznia
1962 r. kasacją wniesioną przez Ministra Sprawiedliwości (zob. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 25 stycznia 1971 r., I CR 552/70, OSNCP 1971, nr 9, poz. 161).
Konstatacja ta nie jest jednak równoznaczna z wykazaniem, że skarżący zużył
korzyść w taki sposób, iż nie jest już wzbogacony. Uszło uwagi skarżącego, że ciężar
dowodu zużycia lub utraty korzyści obciąża bezpodstawnie wzbogaconego (art. 6 k.c.).
7
Poza tym, zgodnie z art. 409 k.c., do wygaśnięcia obowiązku wydania korzyści lub
zwrotu jej wartości dochodzi tylko wtedy, gdy ten, kto uzyskał korzyść bez podstawy
prawnej, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony. Oznacza to, że
wzbogacony nie odpowiada jedynie za tzw. zużycie nieproduktywne. Nie dotyczy to
natomiast sytuacji, w których korzyść została zużyta lub utracona w taki sposób, że ten,
kto ją uzyskał jest nadal wzbogacony. Ma to miejsce np. w razie uzyskania surogatów
lub zużycia uzyskanej z tego tytułu kwoty na pokrycie koniecznych wydatków, np.
spłacenie własnego długu. Nie można bowiem mówić o odpadnięciu wzbogacenia, jeżeli
wzbogacony zużył wprawdzie przedmiot wzbogacenia, lecz w ten sposób zaoszczędził
sobie wydatku, który w przeciwnym razie zmuszony byłyby pokryć ze swojego majątku.
Wzbogacenie istnieje wtedy nadal w wysokości wartości owego nieuniknionego wydatku
(zob. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 25 kwietnia 1996 r., III
CZP 153/95).
Poza tym uzyskana przez Skarb Państwa cena sprzedaży nieruchomości
zwiększyła dochody budżetu, z którego – zgodnie z obowiązującą dyscypliną –
pokrywane są wydatki państwowe. Wskutek pokrycia tych wydatków ulegają
zmniejszeniu pasywa, a tym samym wzrasta majątek, gdyż w przeciwnym razie Skarb
Państwa musiałby pokryć wydatki z innego swojego majątku. Oznacza to, że jeżeli
podmiotem, który uzyskał korzyść bez podstawy prawnej jest Skarb Państwa, tylko
wyjątkowo może dojść do jej nieproduktywnego zużycia. Taki wyjątkowy wypadek
wymaga oczywiście udowodnienia przez wzbogaconego.
Konkludując, trzeba stwierdzić, że podniesiony przez skarżącego zarzut
naruszenia art. 409 k.c. jest nieuzasadniony. Zasadnie natomiast zarzuca skarżący, że
Sąd Apelacyjny, dokonując waloryzacji nieustalonej kwoty pieniężnej i nie wskazując
przy tym stosowanych kryteriów waloryzacji, naruszył art. 3581
§ 3 k.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39813
§ 1 k.p.c. uchylił
zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania, postanawiając o kosztach postępowania kasacyjnego zgodnie z art. 108 §
2 w związku z art. 391 § 1 i 39821
k.p.c.