Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 14 października 2010 r., III CZP 63/10
Sędzia SN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sąd Najwyższy w sprawie postępowania upadłościowego "B.D.", sp. z o.o. w
W. w przedmiocie rozstrzygnięcia sprzeciwu "D.", sp. z o.o. w W. do listy
wierzytelności w postępowaniu upadłościowym, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej
na posiedzeniu jawnym w dniu 14 października 2010 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Rejonowy dla miasta stołecznego Warszawy w
Warszawie postanowieniem z dnia 30 kwietnia 2010 r.:
"Czy w przypadku reprezentacji łącznej – dwóch członków zarządu
obowiązującej w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością każdy z członków
zarządu może wnieść w imieniu upadłego zażalenie na postanowienie sędziego-
komisarza wydane na skutek wniesienia sprzeciwu do listy wierzytelności?"
podjął uchwałę:
Na postanowienie sędziego-komisarza, wydane w wyniku rozpoznania
sprzeciwu do listy wierzytelności, zażalenie w imieniu upadłej spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością mogą wnieść członkowie zarządu zgodnie z
obowiązującymi w tej spółce zasadami reprezentacji.
Uzasadnienie
Przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne powstało przy
rozpoznaniu zażalenia, które wniosła upadła "B.D.", spółka z o.o. w W. na
postanowienie częściowe sędziego-komisarza z dnia 1 grudnia 2009 r. w
przedmiocie uznania wierzytelności "D.", spółki z o.o. w W. na liście wierzytelności.
Jednoosobowy zarządca spółki "D." był jednocześnie członkiem dwuosobowego
zarządu upadłej spółki. Pełnomocnictwo dla pełnomocnika upadłego, przy
obowiązującej w tej spółce łącznej reprezentacji dwóch członków zarządu, zostało
udzielone tylko przez drugiego członka zarządu.
Zdaniem Sądu Okręgowego, kwestie reprezentacji spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością reguluje art. 205 § 1 k.s.h. i konieczne współdziałanie dwóch
członków zarządu nie budziłoby wątpliwości, gdyby nie przewidziana w art. 20 ust. 2
pkt 2 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (jedn.
tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm. – dalej: "Pr.u.n.") modyfikacja
reprezentacji handlowych spółek kapitałowych. Według niej, wniosek o ogłoszenie
upadłości może złożyć każdy, kto ma prawo reprezentować osobę prawną sam lub
łącznie z innymi osobami. Kierując się wykładnią literalną oraz systemową należy
stwierdzić, że wyjątek ten powinien mieć zastosowanie tylko na etapie
postępowania w przedmiocie ogłoszenie upadłości i wyłącznie przy jednej
czynności procesowej, jaką jest złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości. Jednakże
w uchwale z dnia 7 maja 2009 r., III CZP 12/09 (OSNC 2010, nr 1, poz. 8) Sąd
Najwyższy wyraził pogląd, że członek dwuosobowego zarządu spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością, w której obowiązuje zasada reprezentacji łącznej, może sam
wnieść za upadłego zażalenie na postanowienie o ogłoszeniu upadłości, wydane na
wniosek złożony za spółkę tylko przez drugiego członka zarządu. Sąd Najwyższy,
opowiadając się za rozszerzeniem zastosowania wyjątku przewidzianego art. 20
ust. 2 pkt 2 Pr.u.n., miał przede wszystkim na względzie konieczność ochrony
wierzycieli i samego podmiotu upadłego, w którym poszczególni członkowie mogą
mieć odmienny pogląd co do kondycji finansowej upadłego i drogi wyjścia z trudnej
sytuacji.
Sąd Okręgowy podkreślił, że w razie konfliktu w dwuosobowym zarządzie
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w upadłości, przy łącznej reprezentacji,
upadły nie będzie mógł dokonywać wielu czynności mających na celu ochronę
wierzycieli i zwiększenie stopnia ich zaspokojenia, w tym także nie będzie mógł
wnioskować o zmianę sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego albo
zaskarżać wdrożenia opcji likwidacyjnej w miejsce opcji układowej. Szczególne
wątpliwości co do możliwości dopuszczenia do działania jednego z członków
zarządu pojawiają w związku z ewentualnymi nieprawidłowościami w księgowaniu
w spółce jej zobowiązań. Inny, przytoczony przez sąd argument przemawiający za
rozszerzeniem modyfikacji reprezentacji spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w
postępowaniu upadłościowym, odnosi się do odpowiedzialności osobistej członków
zarządów spółek kapitałowych i konieczności zagwarantowania upadłemu
pełnoprawnego uczestniczenia w postępowaniu dotyczącym ustalenia listy
wierzytelności.
Z drugiej strony Sąd Okręgowy podkreślił niewątpliwy mankament
dopuszczenia do modyfikacji reprezentacji łącznej w spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością w postaci możliwości składania sprzecznych oświadczeń przez
skonfliktowanych członków zarządu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ogłoszenie upadłości nie ma wpływu na zdolność prawną oraz zdolność do
czynności prawnych upadłego (art. 185 ust. 2 Pr.u.n.). Jedynie w określonych
sytuacjach, poza postępowaniem upadłościowym, upadły traci zdolność procesową.
Zgodnie z art. 144 Pr.u.n., postępowania sądowe i administracyjne dotyczące masy
upadłości mogą być wszczęte i dalej prowadzone jedynie przez syndyka i przeciw
niemu. Syndyk prowadzi postępowania sądowe na rzecz upadłego, lecz w imieniu
własnym. Świadczenia dochodzone przez niego lub przeciwko niemu podlegają
zasądzeniu na rzecz lub od upadłego. Podstawienie procesowe syndyka w miejsce
upadłego jest podstawieniem bezwzględnym, przy którym legitymację procesową
ma tylko podmiot podstawiony. W odróżnieniu od postępowań „zewnętrznych”,
upadły we własny imieniu uczestniczy w postępowaniu w przedmiocie ogłoszenia
upadłości oraz we właściwym postępowaniu upadłościowym. Jest legitymowany do
złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 20 ust. 1 Pr.u.n.) i do zaskarżenia
postanowienia o ogłoszenie upadłości (art. 54 ust. 1 Pr.u.n.). W postępowaniu
toczącym się w sądzie upadłościowym po ogłoszeniu upadłości upadły może
składać wyjaśnienia, oświadczenia (np. art. 217, 243 Pr.u.n.), wnioski (np. art. 221
ust. 3 Pr.u.n.) oraz zażalenia na postanowienia sądu upadłościowego i sędziego-
komisarza w przypadkach wskazanych w ustawie (np. art. 222 ust. 1 i 3 Pr.u.n.).
Jednym z przykładów, w których upadłemu przysługuje zażalenie na postanowienie
sędziego komisarza, jest zażalenie na postanowienie sędziego-komisarza w
przedmiocie sprzeciwu do listy wierzytelności. Legitymacja upadłego do
zaskarżenia decyzji sędziego-komisarza, dopuszczalnego na podstawie art. 259
ust. 2 Pr.u.n., wynika z art. 256 ust. 2 Pr.u.n., który przyznaje upadłemu prawo
wniesienia sprzeciwu do listy wierzytelności, jeżeli projekt listy wierzytelności nie
jest zgodny z jego wnioskami lub oświadczeniami. Wobec tego oczywiste jest, że w
razie nieuwzględnienia przez sędziego-komisarza sprzeciwu upadły może wnieść
zażalenie.
Przepisy Prawa upadłościowego i naprawczego nie regulują sposobu
wniesienia tego środka odwoławczego. Oznacza to, że ma zastosowanie ogólna
zasada przewidziana w art. 67 k.p.c. (art. 229 Pr.u.n.), zgodnie z którą upadły
dokonuje czynności procesowych przez swoje organy. Sposób reprezentowania
osoby prawnej reguluje ustawa (art. 38 k.c.). Według art. 205 § 1 k.s.h., który ma
zastosowanie do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, w przypadku zarządu
wieloosobowego, jeśli umowa spółki nie stanowi inaczej, do składania oświadczeń
w imieniu spółki wymagane jest współdziałanie dwóch członków zarządu albo
jednego członka zarządu łącznie z prokurentem.
Jak długo zarząd spółki z ograniczoną odpowiedzialnością uprawniony do jej
reprezentacji nie złoży oświadczenia woli lub nie dokona czynności procesowej
zgodnie z tymi wymaganiami, tak długo nie można przyjąć, że w świetle teorii
organów czynności te zostały dokonane przez spółkę. W określonych przypadkach
ustawodawca dostrzegł potrzebę modyfikacji obowiązującej zasady reprezentacji,
ze względu na szczególny charakter dokonywane jest to jednak w sposób wyraźny i
jednoznaczny; przepis określa wówczas wprost, w jaki sposób osoba prawna
powinna być reprezentowana (m.in. art. 210 i 569 k.s.h.). W związku z tym trzeba
podkreślić, że Prawo upadłościowe i naprawcze nie wprowadza żadnych
modyfikacji w zakresie reprezentacji spółki w odniesieniu do złożenia za upadłego
zażalenia na postanowienie sędziego-komisarza wydane na skutek wniesienia
sprzeciwu do listy wierzytelności. Skoro w odniesieniu do analizowanego zażalenia
ustawodawca nie odstąpił od zasad reprezentacji właściwych dla danej osoby
prawnej, w razie obowiązywania w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością
reprezentacji łącznej, zażalenie w jej imieniu mogą złożyć jedynie dwaj członkowie
zarządu działając razem albo jeden z członków zarządu łącznie z prokurentem.
W uzasadnieniu uchwały z dnia 7 maja 2009 r., III CZP 12/09, Sąd Najwyższy
przyjął, że art. 20 ust. 2 pkt 2 Pr.u.n. wprowadza modyfikację obowiązujących w
spółce z ograniczoną odpowiedzialnością zasad reprezentacji. Według Sądu
Najwyższego, możliwość samodzielnego wnoszenia zażalenia za upadłego przez
jednego członka zarządu, pomimo obowiązującej w spółce reprezentacji łącznej,
stanowi konsekwencję (uzupełnienie) szczególnego uregulowania w art. 20 ust. 2
pkt 2 Pr.u.n. prawa do składania wniosku o ogłoszenie upadłości. Skoro
ustawodawca trafnie zdecydował, aby każdy członek zarządu mógł sam zgłosić
wniosek o ogłoszenie upadłości spółki, to podobne względy wymagają, aby każdy z
nich mógł kwestionować ogłoszenie upadłości.
Dopuszczona przez Sąd Najwyższy, pomimo nieistnienia wyraźnej
normatywnej podstawy, liberalizacja reguł reprezentacji upadłego przy wnoszeniu
zażalenia na postanowienie o ogłoszeniu upadłości nie może jednak obejmować
wniesienia przez upadłego zażalenia na postanowienie sędziego-komisarza,
wydane w toku postępowania upadłościowego, w przedmiocie rozpoznania
sprzeciwu co do listy wierzytelności. W obu przypadkach zażalenia składane są w
dwóch różnych postępowaniach uregulowanych w ustawie Prawo upadłościowe i
naprawcze. Postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości uregulowane w
tytule II, części pierwszej "Przepisy ogólne o postępowaniu upadłościowym i jego
skutkach" oraz będące konsekwencją uwzględnienia wniosku o ogłoszenie
upadłości dalsze postępowanie upadłościowe różnią się w takim stopniu, że
ustalenia dotyczące jednego z nich nie obejmują automatycznie drugiego. W
przepisach normujących postępowanie upadłościowe prowadzone po ogłoszeniu
upadłości nie ma odpowiednika art. 20 ust. 2 pkt 2 Pr.u.n., który – pomimo
dyskusyjnej, w ocenie piśmiennictwa, tezy prowadzącej do przełamania zasady
reprezentacji łącznej – dawał jednak silniejsze podstawy do zastosowania analogii
przy wnoszeniu zażalenia na postanowienie w przedmiocie ogłoszenia upadłości.
Z tego względu rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia w kierunku
utrzymania zasad reprezentacji spółki w odniesieniu do składania zażalenia na
postanowienie w przedmiocie sprzeciwu do listy wierzytelności nie stanowi
zaprzeczenia tezie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2009 r., III CZP
12/09, lecz jej uzupełnienie.
Stwierdzenie, że będąca w upadłości spółka z ograniczoną
odpowiedzialnością może wnieść zażalenie na postanowienie sędziego-komisarza
w przedmiocie sprzeciwu do listy wierzytelności zgodnie z obowiązującymi w tej
spółce regułami reprezentacji, jako rezultat wykładni językowej, wzmocniony
regułami wykładni systemowej, nie pozostaje w sprzeczności z celem postępowania
upadłościowego, jakim jest ochrona wierzycieli upadłego i samego upadłego.
Dalsza liberalizacja reguł reprezentacji spółki z ograniczoną odpowiedzialnością,
tym razem już nie w postępowaniu w przedmiocie ogłoszenia upadłości, lecz w
postępowaniu upadłościowym toczącym się po ogłoszeniu upadłości, mogłaby
grozić konsekwencjami sprzecznymi z interesami wierzycieli, a zwłaszcza mogłaby
prowadzić do przedłużania lub wręcz paraliżu postępowania upadłościowego.
Skutek ten mogłoby wywołać wnoszenie przez każdego z członków zarządu
różnych, czasem sprzecznych ze sobą środków prawnych, oraz do wzajemnego
wycofywania tych środków. Nie można też zakładać, że członek zarządu
występujący samodzielnie w imieniu spółki zawsze działa na jej korzyść. Konflikt
pomiędzy członkami zarządu grozi wyrządzeniem szkody wierzycielom upadłego.
Wykładni językowej i systemowej, która jednocześnie uwzględnia zasadniczy
cel postępowania upadłościowego, nie może podważać wzgląd na interes członków
zarządu ponoszących na podstawie art. 299 k.s.h. odpowiedzialność deliktową za
szkodę w wysokości niewyegzekwowanej od spółki wierzytelności, spowodowaną
bezprawnym, zawinionym niezgłoszeniem przez członków zarządu wniosku o
ogłoszenie upadłości spółki (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 7 listopada 2008 r., III CZP 72/08, OSNC 2009, nr 2, poz. 20).
Wyznacznikiem tej odpowiedzialności w sprawie odszkodowawczej jest wysokość
niespełnionych zobowiązań spółki uwzględnionych na liście wierzytelności (zob. art.
264 ust. 1 Pr.u.n., a także wyroki Sądu Najwyższego z dnia 21 października 2003 r.,
I CK 160/02, "Monitor Prawniczy" 2003, nr 23, s. 1059, z dnia 21 września 2005 r.,
V CK 129/05, "Monitor Prawniczy" 2005, nr 20, s. 972, z dnia 8 marca 2007 r., III
CSK 352/06, "Prawo Spółek" 2008, nr 4, s. 58 oraz z dnia 19 czerwca 2009 r., V
CSK 460/08, nie publ.). Członkowie zarządu nie są jednak pozbawieni możliwości
podważania w oddzielnym postępowaniu istnienia wierzytelności wobec spółki w
całości lub w odpowiedniej części uwzględnionych na liście wierzytelności. Nie jest
także wyłączone powództwo odszkodowawcze przeciwko członkowi zarządu
uniemożliwiającemu działanie za upadłego, gdy takie działanie, ze względu na
subsydiarną i solidarną odpowiedzialność wszystkich członków zarządu, byłoby
działaniem na ich szkodę.
Spółka w postępowaniu sądowym działa jako jeden podmiot, a sytuacje leżące
po stronie osób wchodzących w skład jej zarządu uniemożliwiające dokonywanie
skutecznych czynności procesowych nie mogą stanowić wyłącznej podstawy do
modyfikacji ogólnie obowiązujących zasad reprezentacji. Celem wprowadzenia
reprezentacji łącznej jest m.in. przeciwdziałanie zbyt pochopnym i wymierzonym w
interes spółki decyzjom jednego z członków zarządu. Należy też zważyć, że
przedstawione zagadnienie odnosi się do spółki kapitałowej, w której wspólnicy
decydują o zasadach reprezentacji; daje temu wyraz art. 205 § 1 k.s.h., przewidując
pierwszeństwo umownych regulacji tych zasad. W razie konfliktu pomiędzy
członkami zarządu paraliżującego działania spółki, mogą być zastosowane wobec
nich sankcje organizacyjne włącznie z odwołaniem w każdym czasie przez
zgromadzenie wspólników, nawet jeśli w umowie spółki uregulowano inaczej
kwestię odwołania członka zarządu (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15
listopada 2006 r., V CSK 241/06, OSNC 2007, nr 9, poz. 140).
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.