Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 74/10
POSTANOWIENIE
Dnia 15 października 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku A. K. i R. .
przy uczestnictwie EFG E. E. S.A. Spółki Akcyjnej w Atenach - Oddziału w Polsce
w W.
o wpis w dziale IV Kw nr […] hipoteki umownej kaucyjnej,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 15 października 2010 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania od postanowienia Sądu Okręgowego
w C.
z dnia 15 października 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z 25 czerwca 2009 r. Sąd Rejonowy w C. Wydział
Zamiejscowy Ksiąg Wieczystych oddalił wniosek A. K. i R. K. o wpis w dziale IV
księgi wieczystej KW nr […] hipoteki umownej kaucyjnej w kwocie 340.000 zł na
rzecz EFG E. E. S.A. Spółki Akcyjnej dla zabezpieczenia wierzytelności kredytowej.
Sąd przyjął, że oznaczony we wniosku jako wierzyciel hipoteczny oddział banku
zagranicznego utworzony w Polsce nie posiada osobowości prawnej lecz działa w
imieniu i na rzecz tego banku. Takiemu oddziałowi nie przysługuje zatem
ograniczone prawo rzeczowe jakim jest hipoteka. Skoro wniosek zmierza do
dokonania wpisu hipoteki na rzecz wierzyciela oznaczonego we wskazany wyżej
sposób, to istnieje przeszkoda do wpisu w rozumieniu art. 6269
k.p.c., która
uniemożliwiała uwzględnienie wniosku.
Postanowieniem z 15 października 2009 r. Sąd Okręgowy w C. oddalił
apelację uczestnika - jak przyjął - EFG E. E.S.A. Spółki Akcyjnej w Atenach
Oddziału w Polsce od postanowienia Sądu Rejonowego w C. z 25 czerwca 2009 r.
Wskazał, że przyjmuje za własne ustalenia Sądu Rejonowego oraz akceptuje
ocenę prawną, która zadecydowała o treści rozstrzygnięcia tego Sądu. Oddział
banku zagranicznego działa w Polsce w oparciu o odpowiednie zezwolenie i
przepisy ustawy z 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (Dz. U. z 2002 r. Nr 72,
poz. 665 ze zm.; dalej - pr. bank.). Oddział banku nie ma osobowości prawnej, jest
wprawdzie upoważniony do dokonywania czynności bankowych, ale nie dokonuje
ich we własnym imieniu i na swoją rzecz, lecz w imieniu i na rzecz banku
macierzystego. Skoro we wniosku jako wierzyciel wierzytelności zabezpieczanej
hipoteką wskazany został oddział banku zagranicznego, to prowadząc badanie
wniosku w trybie art. 6268
§ 2 k.p.c. Sąd Rejonowy zasadnie dostrzegł istnienie
przeszkody do dokonania wpisu, a oddalając wniosek postąpił zgodnie z art. 6269
k.p.c. Podstawą dla oddalenia apelacji był art. 385 k.p.c.
Postanowienie z 15 października 2009 r. zaskarżył w całości uczestnik.
W skardze kasacyjnej zarzucił, że postanowienie to zapadło z naruszeniem
przepisów postępowania, które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, to jest: -
art. 6268
§ 1 i 2 w zw. z art. 13 § 2, art. 382, art. 233 § 1 i art. 244 oraz art. 386 § 4
3
i art. 391 § 1 k.p.c. polegającym na ustaleniu sprzecznie z odpisem z Rejestru
Przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego, że uczestnik jest oddziałem banku
zagranicznego, a nie od- działem instytucji kredytowej, co doprowadziło do
nierozpoznania istoty sprawy; - art. 6268
§ 1 i 2 i art. 244 oraz art. 6269
k.p.c. w zw.
z art. 386 § 1 i art. 391 § 1 k.p.c. polegającym na oddaleniu apelacji uczestnika,
pomimo istnienia podstaw do zmiany postanowienia Sądu I instancji i nakazania
temu Sądowi, by wpisał w dziale IV księgi wieczystej KW nr […] hipotekę umowną
kaucyjną na rzecz EFG E. E. S.A. Spółka Akcyjna Oddział w Polsce; - art. 328 § 2
w zw. z art. 233 § 1, art. 13 § 2, art. 382 i art. 391 § 1 k.p.c. polegającym na ich
niewłaściwym zastosowaniu i nie wskazaniu w uzasadnieniu zaskarżonego
postanowienia podstawy faktycznej i prawnej rozstrzygnięcia. Skarżący zarzucił
nadto, że zaskarżone postanowienie wydane zostało z naruszeniem przepisów
prawa materialnego, a mianowicie: art. 4 ust. 11 pkt 2 i pkt 20, art. 40 pr. bank. w
zw. z art. 87 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, Dz. U. z 2007 r., Nr
155, poz. 1095 ze zm. (dalej - u.s.d.g.) oraz art. 65 i art. 31 ust. 1 ustawy z 6 lipca
1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, Dz. U. z 2001 r., Nr 124, poz. 1361, ze
zm. (dalej - u.k.w.h.) w zw. z art. 95 ust. 1, 3 i 4 pr. bank. poprzez ich wadliwe
zastosowanie i przyjęcie, że skarżący jest oddziałem banku zagranicznego, zamiast
prawidłowo - oddziałem instytucji kredytowej, co spowodowało, że dokonana w
zaskarżonym postanowieniu ocena prawna możliwości wpisania hipoteki na rzecz
oddziału banku zagranicznego nie odnosi się do uczestnika; - art. 4 ust. 1 pkt 17 i
18 art. 48i pr. bank. w zw. z art. 85 u.s.d.g., art. 48j w zw. z art. 48k ust. 2 i art. 40a
ust. 1 pkt 1 oraz art. 93 ust. 1 i art. 95 ust. 1, 3 i 5 pr. bank. w zw. z art. 244 § 1 k.c.
i art. 86 u.s.d.g. oraz art. 31 ust. 1 i art. 65 u.k.w.h. poprzez ich błędną wykładnię i
niezastosowanie w związku z przyjęciem, że hipoteka umowna kaucyjna ma być
wpisana na rzecz oddziału instytucji kredytowej, a nie na rzecz instytucji
kredytowej, w imieniu i na rzecz której działa jej oddział, oznaczony w sposób
wskazany w art. 40a pr. bank. i odmową oznaczenia jako wierzyciela hipotecznego
EFG E. E. S.A. Spółka Akcyjna Oddział w Polsce; - art. 48i w zw. z art. 4 ust. 21 pr.
bank., poprzez ich niezastosowanie, co spowodowało błędne przyjęcie, że
instytucja kredytowa, prowadząca działalność na terenie Rzeczypospolitej Polskiej
poprzez oddział musi w obrocie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej używać
4
swojej oryginalnej firmy (w tym do oznaczenia wierzyciela hipotecznego), co - jak
wynika wprost z art. 4 ust. 1 pkt. 21 pr. bank. - mogłoby mieć miejsce jedynie w
przypadku działalności transgranicznej instytucji kredytowej. EFG E. E. S.A. nie
prowadzi w Polsce działalności transgranicznej ponieważ posiada działający
zgodnie z przepisami pr. bank. oddział w Polsce, wobec czego jest zobowiązany do
używania w Polsce nazwy zgodnie z art. 40a ust. 1 pkt 1 pr. bank., tj. EFG E. E.
S.A. Spółka Akcyjna Oddział w Polsce, czego Sąd Okręgowy nie wziął pod uwagę i
co doprowadziło do bezpodstawnej odmowy oznaczenia przez Sąd Okręgowy
wierzyciela hipotecznego zgodnie z wnioskiem o wpis hipoteki i załączonymi do
wniosku dokumentami.
Z powołaniem się na zarzuty streszczone wyżej, uczestnik wniósł o uchylenie
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania ewentualnie o jego zmianę poprzez nakazanie Sądowi
pierwszej instancji wpisania w dziale IV księgi wieczystej KW nr […] hipoteki
umownej kaucyjnej do kwoty 340.000 zł na rzecz EFG E. E. S.A. Spółka Akcyjna
Oddział w Polsce i zasądzenie na rzecz uczestnika kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Słusznie zwraca uwagę skarżący, że Sąd pierwszej instancji oznaczając
jego status prawny posługiwał się określeniem „oddział instytucji finansowej",
natomiast Sąd drugiej instancji określał status uczestnika terminem „oddział banku
zagranicznego". Jednocześnie Sąd drugiej instancji podał, że akceptuje wszystkie
ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji i bez przeprowadzenia
uzupełniającego postępowania dowodowego odniósł do nich własną ocenę prawną
sprawy. W tych okolicznościach nie sposób uznać, że Sąd drugiej instancji naruszył
art. 6268
§ 1 i 2 w zw. z art. 13 § 2, art. 382, art. 233 § 1 i art. 244 oraz art. 386 § 4
i art. 391 § 1 k.p.c. poprzez sprzeczne z odpisem z Rejestru Przedsiębiorców
Krajowego Rejestru Sądowego ustalenie, że uczestnik jest oddziałem banku
zagranicznego, a nie oddziałem instytucji kredytowej, natomiast przyjąć trzeba,
że Sąd ten uznał, że istnieją dostateczne podstawy ku temu, by przy opisywaniu
statusu uczestnika zamiennie posługiwać się określeniami „oddział banku
zagranicznego" i „oddział instytucji kredytowej". W odpisie z KRS dotyczącym
5
uczestnika wskazana jest nazwa przedsiębiorcy zagranicznego w brzmieniu EFG
E. E. S. A., a Oddział w Polsce tego podmiotu jest oddziałem zagranicznej instytucji
kredytowej. Nie ma jednak dostatecznych racji dla przyjęcia, że nazwanie
uczestnika oddziałem banku zagranicznego, zamiast oddziałem zagranicznej
instytucji kredytowej miało wpływ na sposób rozstrzygnięcia sprawy, chociaż trafnie
zauważa on, że prawo bankowe przewiduje pewne różnice w sposobie
unormowania statusu i zasad działania w Polsce oddziału banku zagranicznego
oraz oddziału instytucji kredytowej. Oddział banku zagranicznego w Polsce to
oddział banku, który nie ma siedziby na terenie Unii Europejskiej, a zatem nie
korzysta z ułatwień w prowadzeniu działalności na terenie państw - członków Unii
Europejskiej i nie podlega przepisom unijnym. W świetle prawa bankowego istnieją
zatem - pominięte przez Sąd drugiej instancji - różnice w statusie oddziału banku
zagranicznego i zagranicznej instytucji kredytowej, ale nie ma wątpliwości co do
tego, że nie one zadecydowały o treści zaskarżonego rozstrzygnięcia. Sąd
Okręgowy w ramach oceny prawnej nie odwoływał się do art. 4 ust. 1 pkt 2 i 20
oraz art. 40-41 pr. bank., a zatem nie można przyjąć, że na wynik postępowania w
sprawie wpłynęło wadliwe zastosowanie tych właśnie przepisów.
2. Nie można też zgodzić się z zarzutem naruszenia przez Sąd drugiej
instancji art. 328 § 2 w zw. z art. 233 § 1, art. 13 § 2, art. 382 i art. 391 § 1 k.p.c.
w związku zaniechaniem wskazania w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia
podstawy faktycznej i prawnej rozstrzygnięcia. Sąd Okręgowy podał, że uznaje
ustalenia Sądu Rejonowego za własne oraz akceptuje wywody prawne tego Sądu,
w związku z czym, jako podstawę prawną rozstrzygnięcia o oddaleniu apelacji
wskazał jedynie art. 385 k.p.c. Redakcja uzasadniania, wbrew zarzutom skargi
kasacyjnej, pozwala na odtworzenie sposobu wykładni prawa, która zadecydowała
o treści rozstrzygnięcia i pozwala na przeprowadzenie jego kontroli w postępowaniu
wywołanym skargą kasacyjną.
3. Zaskarżone postanowienie zapadło w sprawie o wpis do księgi wieczystej
ograniczonego prawa rzeczowego - hipoteki umownej kaucyjnej, ustanowionej dla
zabezpieczenia wierzytelności kredytodawcy (uczestnika) w stosunku do wniosko-
dawców, którym kredyt został udzielony. Zgodnie z art. 65 u.k.w.h., w celu
zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można nieruchomość obciążyć prawem,
6
na mocy którego wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości bez
względu na to, czyją stała się własnością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami
osobistymi właściciela nieruchomości (hipoteka). Hipoteka, jako ograniczone prawo
rzeczowe może zatem przysługiwać wierzycielowi zabezpieczonej nią
wierzytelności.
Hipoteka jest prawem akcesoryjnym, a wierzytelność, dla zabezpieczenia
której wnioskodawcy złożyli oświadczenia o jej ustanowieniu wynika z umowy
zawartej z uczestnikiem o udzielenie im kredytu. Wierzyciel wnioskodawców
w stosunku prawnym wynikającym z zawarcia umowy kredytowej w umowie
oznaczony został tak samo jak we wniosku o wpis hipoteki. We wniosku o wpis
hipoteki wnioskodawcy wskazali, że prawo ma być wpisane na rzecz - EFG E. E.
S.A. Spółka Akcyjna Oddział w Polsce, który jest ich wierzycielem na podstawie
umowy kredytowej. W tych okolicznościach powstały wątpliwości co do tego, w jaki
sposób należy oznaczyć wierzyciela hipotecznego w ramach stosunku prawnego, w
jakim pozostają strony. nie podlega przepisom unijnym. W świetle prawa
bankowego istnieją zatem - pominięte przez Sąd drugiej instancji - różnice w
statusie oddziału banku zagranicznego i zagranicznej instytucji kredytowej, ale nie
ma wątpliwości co do tego, że nie one zadecydowały o treści zaskarżonego
rozstrzygnięcia. Sąd Okręgowy w ramach oceny prawnej nie odwoływał się do art.
4 ust. 1 pkt 2 i 20 oraz art. 40-41 pr. bank., a zatem nie można przyjąć, że na wynik
postępowania w sprawie wpłynęło wadliwe zastosowanie tych właśnie przepisów.
Nie można też zgodzić się z zarzutem naruszenia przez Sąd drugiej
instancji art. 328 § 2 w zw. z art. 233 § 1, art. 13 § 2, art. 382 i art. 391 § 1 k.p.c.
w związku zaniechaniem wskazania w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia
podstawy faktycznej i prawnej rozstrzygnięcia. Sąd Okręgowy podał, że uznaje
ustalenia Sądu Rejonowego za własne oraz akceptuje wywody prawne tego Sądu,
w związku z czym, jako podstawę prawną rozstrzygnięcia o oddaleniu apelacji
wskazał jedynie art. 385 k.p.c. Redakcja uzasadniania, wbrew zarzutom skargi
kasacyjnej, pozwala na odtworzenie sposobu wykładni prawa, która zadecydowała
o treści rozstrzygnięcia i pozwala na przeprowadzenie jego kontroli w postępowaniu
wywołanym skargą kasacyjną.
7
2. Zaskarżone postanowienie zapadło w sprawie o wpis do księgi wieczystej
ograniczonego prawa rzeczowego - hipoteki umownej kaucyjnej, ustanowionej dla
zabezpieczenia wierzytelności kredytodawcy (uczestnika) w stosunku do
wnioskodawców, którym kredyt został udzielony. Zgodnie z art. 65 u.k.w.h., w celu
zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można nieruchomość obciążyć prawem,
na mocy którego wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości bez
względu na to, czyją stała się własnością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami
osobistymi właściciela nieruchomości (hipoteka). Hipoteka, jako ograniczone prawo
rzeczowe może zatem przysługiwać wierzycielowi zabezpieczonej nią
wierzytelności.
Hipoteka jest prawem akcesoryjnym, a wierzytelność, dla zabezpieczenia
której wnioskodawcy złożyli oświadczenia o jej ustanowieniu wynika z umowy
zawartej z uczestnikiem o udzielenie im kredytu. Wierzyciel wnioskodawców
w stosunku prawnym wynikającym z zawarcia umowy kredytowej w umowie
oznaczony został tak samo jak we wniosku o wpis hipoteki. We wniosku o wpis
hipoteki wnioskodawcy wskazali, że prawo ma być wpisane na rzecz - EFG E. E.
S.A. Spółka Akcyjna Oddział w Polsce, który jest ich wierzycielem na podstawie
umowy kredytowej. W tych okolicznościach powstały wątpliwości co do tego, w jaki
sposób należy oznaczyć wierzyciela hipotecznego w ramach stosunku prawnego, w
jakim pozostają strony. Trzeba podkreślić, że przyczyną oddalenia wniosku o wpis
nie było stwierdzenie przez Sądy obu instancji, iż uczestnikowi postępowania i
wierzycielowi hipotecznemu nie przysługuje podmiotowość prawna (art. 33 k.c.), co
dla obrotu prawnego byłoby równoznaczne z zanegowaniem ważności umów
zawartych przez strony. O oddaleniu wniosku zadecydowało bowiem stwierdzenie,
że sposób oznaczenia wierzyciela hipotecznego we wniosku o wpis hipoteki nie
odpowiada rzeczywistości w tym sensie, że nie odzwierciedla faktycznego i
prawnego statusu wierzyciela zabezpieczonej wierzytelności, na rzecz którego ma
być wpisana hipoteka. O tym, że ujawniony problem istnieje na takiej właśnie
płaszczyźnie świadczy okoliczność, iż Sądy obu instancji oznaczyły uczestnika jako
EFG E. E. S.A. Spółka Akcyjna w Atenach Oddział w Polsce, uznały bowiem, że
takiemu podmiotowi przysługuje zdolność sądowa i on też jest wierzycielem
wierzytelności podlegającej zabezpieczeniu hipoteką.
8
Uczestnik działający przez swój oddział utrzymuje, że hipoteka umowna
kaucyjna ma być wpisana na rzecz oddziału instytucji kredytowej, a nie na rzecz
samej instytucji kredytowej, w imieniu i na rzecz której działa oddział, oznaczony
w sposób przewidziany w art. 40a pr. bank. Skarżący utrzymuje przy tym,
że z przepisów decydujących o statusie oddziału instytucji kredytowej można
wywieść pogląd, że oddział wyposażony jest w osobowość prawną lub choćby
w zdolność prawną albo zdolność do czynności prawnych, co pozwala mu na
względną samodzielność w obrocie prawnym.
4.1. Pojęcia „instytucji kredytowej" oraz „oddziału instytucji kredytowej"
zostały wprowadzone do prawa bankowego nowelą z 23 sierpnia 2001 r. o zmianie
ustawy - Prawo bankowe oraz o zmianie innych ustaw (Dz. U. z 2001 r. Nr 111,
poz. 1195), celem dostosowania polskiego ustawodawstwa do Dyrektywy
2000/12/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 20 marca 2000 r., dotyczącej
podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe (Dz.U.
UE.L.2000, Nr 126, poz. 1) oraz Dyrektywy 2000/28/WE Parlamentu Europejskiego
i Rady z 18 września 2000 r., zmieniającej Dyrektywę 2000/12/WE (Dz.U.
UE.L.2000, nr 275, poz. 37). Nowelizacja prawa bankowego weszła w życie I maja
2004 r.
W myśl art. 4 ust. 1 pkt 17 i 18 pr. bank. „instytucja kredytowa" to podmiot
mający siedzibę za granicą Rzeczypospolitej Polskiej na terytorium jednego z
państw członkowskich Unii Europejskiej, prowadzący we własnym imieniu i na
własny rachunek, na podstawie zezwolenia właściwych władz nadzorczych,
działalność polegającą na przyjmowaniu depozytów lub innych środków
powierzonych pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym i udzielaniu kredytów lub na
wydawaniu pieniądza elektronicznego, natomiast „oddziałem instytucji kredytowej"
jest jednostka organizacyjna instytucji kredytowej wykonująca w jej imieniu i na jej
rzecz wszystkie lub niektóre czynności wynikające z zezwolenia udzielonego tej
instytucji kredytowej, przy czym wszystkie jednostki organizacyjne danej instytucji
kredytowej odpowiadające powyższym cechom, utworzone na terytorium
Rzeczpospolitej Polskiej, uważa się za jeden oddział.
9
W art. 48i - 48o pr. bank. uregulowane zostały zasady podejmowania
i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z art. 48i pr. bank. instytucja kredytowa może
prowadzić działalność w Polsce poprzez oddział lub w ramach działalności
trensgranicznej, zdefiniowanej w art. 4 ust. I pkt 20 pr. bank. Do działalności
instytucji kredytowych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej stosuje się przepisy
prawa bankowego (art. 48k ust. 1 pr. bank.), a do oddziału instytucji kredytowej
przepisy art. 1-11, art. 40a ust. 1, art. 49-70, art. 73-78a, art. 80-98, art. 101-112,
art. 133 ust. 2 pkt 1 i ust. 3, art. 137, art. 138 ust. 1 pkt 1, ust. 2 i ust. 3 pkt 1, 3 i 3a,
art. 139 ust. 1 pkt 2 i 3, art. 141 i art. 171 ust. 4-7 stosuje się odpowiednio (art. 48k
ust. 2 pr. bank.). Nadzór nad oddziałami zagranicznymi instytucji kredytowej
sprawują jednak władze właściwe dla macierzystej instytucji kredytowej (art. 141c
pr. bank.), natomiast zgodnie z art. 48k ust. 3 pr. bank., w zakresie polityki
pieniężnej prowadzonej przez Narodowy Bank Polski, od dnia przystąpienia
Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Gospodarczej i Walutowej, oddziały instytucji
kredytowych mają takie same prawa i obowiązki jak banki krajowe i oddziały
banków zagranicznych.
W ustawie o swobodzie działalności gospodarczej ustawodawca niewątpliwie
traktuje oddział przedsiębiorcy jako wyodrębnioną tylko organizacyjnie część jego
przedsiębiorstwa, nie wyposażoną w jakąkolwiek samodzielność w obrocie
prawnym, a definiuje tę strukturę jako wyodrębnioną i samodzielną organizacyjnie
część działalności gospodarczej przedsiębiorcy, wykonywaną przez przedsiębiorcę
poza jego siedzibą lub głównym miejscem wykonywania działalności (art. 5 pkt 4
u.s.d.g.).
4.2. Wskazanie przez ustawodawcę w art. 4 ust. 1 pkt 18 pr. bank.,
że oddział instytucji kredytowej może działać „w imieniu i na rzecz instytucji
kredytowej" sugeruje większą samodzielność takiego oddziału w obrocie prawnym
niż oddziału utworzonego przez przedsiębiorcę zagranicznego, do którego prawo
bankowe nie ma zastosowania. Znaczenie sformułowań użytych w art. 4 ust. 1 pkt
18 pr. bank. musi być jednak ustalone przy uwzględnieniu zasad rządzących
zdolnością poszczególnych struktur organizacyjnych do uczestniczenia w obrocie
prawnym. Zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków w obrocie cywilnym
10
przysługuje podmiotom prawa, a takimi są osoby fizyczne i osoby prawne oraz te
jednostki organizacyjne, które ustawodawca wyposaża w zdolność prawną, chociaż
nie przyznaje im osobowości prawnej. Podmiotowość prawna jest cechą
normatywną, nadaną przez ustawodawcę. Osobami prawnymi są Skarb Państwa i
jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną
(art. 33 k.c.). Przyznanie osobowości prawnej wymaga wskazania z nazwy
rodzajów lub konkretnych jednostek organizacyjnych, które ustawodawca uznaje
się za osoby prawne. Ta jednostka organizacyjna, której osobowość nie została
przyznana ustawą, w celu jej uzyskania musi spełnić przewidziane prawem
warunki. Poszczególne jednostki organizacyjne uzyskują osobowość prawną
z chwilą wpisu do właściwego rejestru, chyba że przepisy szczególne stanowią
inaczej (art. 37 § 1 k.c.). Osoba prawna działa przez swoje organy (art. 38 k.c.),
w sposób oznaczony w ustawie i opartym na niej statucie.
Nie może być wątpliwości co do tego, że oddział instytucji kredytowej nie
posiada osobowości prawnej. Odmiennego wniosku nie sposób bowiem uzasadnić
tym, że w art. 48k ust. 2 pr. bank. ustawodawca odsyła do odpowiedniego
stosowania do oddziału instytucji kredytowej między innymi art. 2 pr. bank., który
to przepis stanowi, że „bank jest osobą prawną utworzoną zgodnie z przepisami
ustaw, działającą na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania
czynności bankowych obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek
tytułem zwrotnym". Gdyby ustawodawca chciał wyposażyć oddział instytucji
kredytowej w osobowość prawną, to postanowiłby o tym wprost w przepisie art. 4
ust. 1 pkt 18 pr. bank.
Zdolność prawna może przysługiwać jednostkom organizacyjnym nie
posiadającym osobowości prawnej, o ile tak stanowi ustawa (art. 331
§ 1 k.c.).
Do tych jednostek organizacyjnych stosuje się odpowiednio przepisy o osobach
prawnych. Jednostce organizacyjnej wyposażonej w zdolność prawną przysługuje
zdolność sądowa (art. 64 § 1 k.p.c.) i zdolność procesowa (art. 65 k.p.c.).
Ugruntowany jest pogląd, że przyznanie określonym strukturom organizacyjnym
zdolności sądowej bez wyposażenia ich w osobowość prawną wymaga wyraźnego
wskazania ustawodawcy, że jednostka zorganizowana zgodnie z postanowieniami
ustawy może nabywać prawa i zaciągać zobowiązania na swoją rzecz, może też
11
pozywać i być pozywaną. Ułomne osoby prawne działają przez swoje organy
(art. 38 k.c.), zaciągają zobowiązania we własnym imieniu i ponoszą za nie
odpowiedzialność. Za ich zobowiązania, co do zasady, subsydiarnie odpowiadają
członkowie. Status ułomnych osób prawnych mają na przykład główne oddziały
zagranicznych zakładów ubezpieczeń, o czym ustawodawca jednoznacznie
postanowił w art. 106 ust. 1 ustawy z 22 maja 2003 r. o działalności
ubezpieczeniowej, Dz. U. z 2003 r. Nr 124 poz. 1151, ze zm. Gdyby ustawodawca
chciał wyposażyć oddziały instytucji kredytowych w zdolność prawną, to przy zasto-
sowaniu tej samej techniki legislacyjnej posłużyłby się zacytowanym wyżej
sformułowaniem, stosowanym zawsze wtedy, gdy pewnym kategoriom struktur
organizacyjnych przyznaje zdolność prawną mimo braku osobowości prawnej.
Zdolność do czynności prawnych to zdolność nabywania praw i zaciągania
zobowiązań z zakresu prawa cywilnego na skutek własnych działań podmiotów
prawa, a zatem działań podejmowane przez osoby fizyczne, którym przysługuje
zdolność prawna oraz przez organy osób prawnych i organy ułomnych osób
prawnych. Zdolność do czynności prawnych przysługuje osobom prawnym
i ułomnym osobom prawnym, jako następstwo ich zdolności prawnej. Nie może być
wyposażona w zdolność do czynności prawnej struktura organizacyjna, która nie
ma zdolności prawnej.
EFG E. E. S.A. w Atenach może na terenie Polski działać transgranicznie
albo przez oddział (art. 48i pr. bank.). Z definicji zamieszczonej w art. 4 ust. 1 pkt
18 pr. bank. wynika, że oddział instytucji kredytowej jest uprawniony do zaciągania
zobowiązań lub nabywania praw w zakresie wynikającym z zezwolenia udzielonego
instytucji kredytowej oraz przepisów prawa bankowego. Skutki czynności prawnych
podjętych przez osoby działające w oddziale obciążają instytucję kredytową, z
uwagi na to, że oddział instytucji kredytowej nie jest uprawniony do dokonywania
tych czynności we własnym imieniu, lecz w imieniu i na rzecz instytucji kredytowej.
Działania podejmowane w obrocie prawnym przez osoby czynne w oddziale
instytucji kredytowej wywołują zatem skutki w postaci powstania, zmiany, ustania
stosunków prawnych wyłącznie dla samej instytucji kredytowej. To instytucja
kredytowa, a nie jej oddział nabywa prawa i zaciąga zobowiązania. Jeżeli zatem
osoba czynna w oddziale instytucji kredytowej podejmuje działania prowadzące do
12
zawarcia umów kredytowych i uzyskania zabezpieczenia wierzytelności
wynikających z tych umów, to dochodzi do skutku czynność, której stronami są
kredytobiorcy i sama instytucja kredytowa, nie zaś oddział tej instytucji. Instytucja
kredytowa jest zatem wierzycielem wierzytelności kredytowej i na jej rzecz może
być ustanowione zabezpieczenie tej wierzytelności w postaci hipoteki.
5. Hipoteka dla jej powstania wymaga wpisu do księgi wieczystej (art. 67
u.k.w.h.), a to wymaga przeprowadzenia postępowania nieprocesowego według
zasad ustalonych w art. 6268
§ 1 i 2 - art. 6269
k.p.c. W postępowaniu
nieprocesowym w związku z art. 13 § 2 k.p.c. znajdują zastosowanie przepisy
księgi pierwszej kodeksu postępowania cywilnego o zdolności sądowej
i procesowej stron oraz skutkach jej braku. Wnioskodawca i uczestnicy
w postępowaniu nieprocesowym muszą być zatem oznaczeni tak, by możliwe
stwierdzenie, że w postępowaniu sądowym prowadzonym w trybie nieprocesowym
działają podmioty wyposażone w zdolność sądową. Trzeba podkreślić, że Sądy obu
instancji określały uczestnika w taki sposób, by nie powstawały wątpliwości co do
tego, że w charakterze strony postępowania występuje instytucja kredytowa
(EFG E. E. SA Spółka Akcyjna w Atenach) działająca przez Oddział w Polsce i
oczekiwały na takie właśnie oznaczenie wierzyciela wierzytelności zabezpieczonej
hipoteką.
Odrębną kwestią jest odpowiedź na pytanie o to, w jakim zakresie dane
dotyczące wierzyciela hipotecznego ujawnione zostaną w księdze wieczystej
prowadzonej dla nieruchomości, na której hipoteka ma powstać. Podkreślić przy
tym trzeba, że odpowiedzi na to pytanie nie należy poszukiwać w powoływanych
przez uczestnika w skardze kasacyjnej przepisach art. 48k ust. 2 w zw. z art. 40a
ust. 1 pkt 1 pr. bank. oraz art. 90 pkt 1 u.s.d.g., lecz w przepisach regulujących
sposób prowadzenia ksiąg wieczystych i zakres danych ujawnianych w księgach
wieczystych.
Zgodnie z art. 48k ust. 2 w zw. z art. 40a ust. 1 pkt 1 pr. bank., oddział
instytucji kredytowej jest obowiązany używać firmy instytucji kredytowej w języku
państwa jej siedziby wraz z przetłumaczonym na język polski określeniem formy
prawnej instytucji kredytowej oraz dodaniem wyrazów „oddział w Polsce", natomiast
13
według art. 90 pkt 1 u.s.d.g. przedsiębiorca zagraniczny, który utworzył oddział jest
obowiązany używać do oznaczenia oddziału oryginalnej nazwy przedsiębiorcy
zagranicznego wraz z przetłumaczoną na język polski nazwą formy prawnej
przedsiębiorcy oraz dodaniem wyrazów „oddział w Polsce". Nie ma wątpliwości
co do tego, że Oddział uczestnika działający w Polsce używa nazwy zgodnie z art.
48k ust. 2 w zw. z art. 40a ust. 1 pkt 1 pr. bank. ani też co do tego, że sposób
oznaczania przez uczestnika jego polskiego Oddziału spełnia wymagania
wynikające z art. 90 pkt 1 u.s.d.g. We wniosku wszczynającym cywilne
postępowanie nieprocesowe należy jednak oznaczyć strony tego postępowania,
a bez wątpliwości status strony przysługuje uczestnikowi jako instytucji kredytowej,
nie zaś Oddziałowi tej instytucji w Polsce. Uczestnik jako instytucja kredytowa, nie
zaś jego Oddział w Polsce jest też wierzycielem wierzytelności, która ma być
zabezpieczona hipoteką, o wpisanie której wnioskowali kredytobiorcy. O tym,
jakie dane dotyczące wierzyciela hipotecznego zostaną ujawnione w księdze
wieczystej decydują - jak powiedziano wyżej - przepisy rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych
i zbiorów dokumentów, Dz. U. 2001, Nr 102, poz. 1122 ze zm. oraz rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z 20 sierpnia 2003 r. w sprawie zakładania i prowadzenia
ksiąg wieczystych w systemie informatycznym, Dz. U. 2003, Nr 162, poz. 1575
ze zm.
Stosownie do § 46 ust. 1 pkt 4 rozporządzenia z 17 września 2001 r. w dziale
IV księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości w łamie 4 „Hipoteka" - wpisuje
się m.in. rodzaj zabezpieczonej wierzytelności, termin zapłaty lub spłaty
wierzytelności oraz wierzyciela (w przypadku banku wpisuje się firmę i określenie
oddziału), na rzecz którego hipotekę ustanowiono, a według § 51 i § 52
rozporządzenia z 20 sierpnia 2003 r. w rubryce 4.4 „treść wpisu" wpisuje się dane
dotyczące hipoteki lub roszczenia o ustanowienie hipoteki oraz dane dotyczące
wierzyciela hipotecznego. Rubryka ta obejmuje m.in. dane na temat wierzyciela
hipotecznego, przy czym dane dotyczące wierzyciela hipotecznego ujawnia
się odpowiednio w polach analogicznych do pól działu II „własność", z tym,
że w przypadku hipoteki zabezpieczającej wierzytelność banku w polu 4.4.4.1
„nazwa" wpisuje się firmę banku i określenie oddziału.
14
Uczestnik nie zgłaszał jednak w stosunku do Sądów rozpoznających wniosek
o wpis hipoteki zabezpieczającej jego wierzytelność kredytową zarzutów w związku
ze stosowaniem powołanych wyżej przepisów wykonawczych regulujących sposób
prowadzenia ksiąg wieczystych i dokonywania w nich wpisów.
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 39814
k.p.c. Sąd Najwyższy
orzekł, jak w sentencji.
jz