Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 120/10
POSTANOWIENIE
Dnia 21 października 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Barbara Myszka (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSA Anna Kozłowska (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Zofii B.
przy uczestnictwie Elżbiety M.
o wpis,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 21 października 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 20 marca 2009 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od Zofii B. na rzecz Elżbiety M. kwotę 120 (sto
dwadzieścia) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Umową w formie aktu notarialnego zawartą w dniu 29 lutego 2008 r., Zofia
Teodora B. darowała swej córce Elżbiecie M. prawo własności lokalu oznaczonego
nr 54 położonego w G. przy ul. J.[…], stanowiącego odrębną nieruchomość, o
powierzchni 59,40 m2, szczegółowo w tym akcie opisanego, wraz z prawami w
częściach wspólnych budynku i udziałem w prawie wieczystego użytkowania
gruntu, dla którego w Sądzie Rejonowym prowadzona była księga wieczysta nr [...].
W dniu 18 marca 2008 r. Zofia Teodora B. złożyła w formie aktu notarialnego
oświadczenie, że po dokonaniu darowizny córka Elżbieta M. zmieniła swój
stosunek do niej jako darczyńcy i jej zachowanie wyczerpuje znamiona rażącej
niewdzięczności, co powoduje, że jako darczyńca odwołuje dokonaną darowiznę.
Oświadczenie to zostało skierowane do Danuty L., która jak wynika z treści aktu,
działała jako pełnomocnik obdarowanej Elżbiety M. W § 3 powołanego aktu
zamieszczono oświadczenie Danuty L., że potwierdza złe stosunki pomiędzy jej
mocodawczynią a darczyńcą i wyraża zgodę na odwołanie darowizny. § 4 aktu
notarialnego zawiera oświadczenie Danuty L., że w związku z odwołaniem
darowizny przenosi na Zofię Teodorę B. prawo własności darowanego Elżbiecie M.
lokalu stanowiącego odrębną nieruchomość wraz z prawami związanymi z tym
lokalem, na co Zofia Teodora B. wyraża zgodę.
Z dokumentu pełnomocnictwa sporządzonego w formie aktu notarialnego
w dniu 7 marca 2007 r., którym Danuta L. legitymowała się przy czynności
dokonanej w dniu 18 marca 2008 r. wynikało, że była ona umocowana do działania
w imieniu Elżbiety M. w zakresie m. in. nabywania i zbywania pod tytułem
odpłatnym i nieodpłatnym ruchomości, nieruchomości, prawa użytkowania
wieczystego gruntu i innych praw majątkowych, w tym spółdzielczych
własnościowych praw do lokali, papierów wartościowych – na warunkach i za cenę
według uznania pełnomocniczki, do zawierania umów ustanowienia odrębnej
własności lokali, umów zniesienia współwłasności nieruchomości gruntowych
i lokalowych, umów ustanowienia służebności lokalowych oraz służebności
gruntowych, na warunkach i według uznania pełnomocniczki, do zarządu
majątkiem, do składania oświadczeń o poddaniu się rygorowi egzekucji z art. 777
3
§ 1 pkt 4 i pkt 5 k.p.c. co do obowiązku zapłaty ceny za nabywane prawa bądź
wydania przedmiotów umowy.
Na wniosek Zofii Teodory B. z dnia 20 marca 2008 r. o wpisanie jej w
księdze wieczystej nr KW [...] jako właścicielki nieruchomości lokalowej na
podstawie aktu odwołania darowizny i zwrotu nieruchomości z dnia 18 marca
2008 r., referendarz sądowy postanowieniem z dnia 6 października 2008 r. dokonał
żądanego wpisu. Skargę na postanowienie referendarza wniosła Elżbieta M.
zarzucając m. in., że pełnomocnictwo, na podstawie którego działała Danuta L. jest
nieważne oraz że dokonana czynność nie mieściła się w granicach umocowania.
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 29 października 2008 r. utrzymał w mocy
zaskarżony wpis. Na skutek apelacji Elżbiety M. od tego postanowienia,
postanowieniem z dnia 20 marca 2009 r. Sąd Okręgowy zmienił zaskarżone
postanowienie w ten sposób, że uchylił wpis prawa własności dokonany na rzecz
Zofii Teodory B. i wniosek oddalił. Dokonując oceny prawnej opisanych powyżej
czynności Sąd Okręgowy stwierdził, że w granicach swej kognicji zakreślonej
treścią art. 6268
§2 k.p.c. sąd wieczystoksięgowy ma obowiązek badać
skuteczność materialną czynności prawnej, a gdy czynność jest dokonana przez
pełnomocnika, badaniu podlega zakres umocowania zważywszy na skutki
przekroczenia umocowania wynikające z art. 103 § 1 k.c. W związku z powyższym
Sąd Okręgowy podzielił zarzut skarżącej, że pełnomocnictwo, którym legitymowała
się Danuta L. nie obejmowało umocowania do przyjęcia oświadczenia o odwołaniu
darowizny z powodu rażącej niewdzięczności i składania oświadczenia o zwrotnym
przeniesieniu własności darowanej nieruchomości. Dla czynności, których w imieniu
skarżącej dokonała w dniu 18 marca 2008 r. jej siostra wymagane było
pełnomocnictwo rodzajowe, a więc określające rodzaj czynności i jej przedmiot.
Brak potwierdzenia dokonanej czynności przez mocodawcę wywołuje skutki
z art. 103 § 1 k.c. Zatem dla prawidłowego dokonania wpisu sąd
wieczystoksięgowy winien był dysponować dokumentem zawierającym
potwierdzenie umowy. Brak takiego dokumentu czyni umowę nieważną a wpis
wadliwym.
Postanowienie Sądu Okręgowego zaskarżyła skargą kasacyjną
wnioskodawczym Zofia Teodora B. zarzucając naruszenie art. 6268
§ 2 k.p.c. przez
4
niesłuszne zakwestionowanie umocowania do czynności odwołania darowizny
podczas gdy czynność ta stanowi tylko causa czynności stanowiącej podstawę
wpisu, badanie zaś ważności causae wykracza poza kognicję sądu
wieczystoksięgowego. Nadto skarżąca zarzuciła naruszenie prawa materialnego, to
jest art. 898 § 1 i § 2 k.c. przez przyjęcie, że podstawą wpisu zmiany właściciela
w księdze wieczystej była czynność odwołania darowizny oraz naruszenie art. 98
k.c. przez przyjęcie, że udzielone Danucie L. pełnomocnictwo nie spełniało warunku
do przyjęcia w imieniu mocodawcy oświadczenia o odwołaniu darowizny, mimo że
czynność ta wiąże się ściśle z wykonaniem umowy darowizny i jest warunkiem
koniecznym ważnej czynności zwrotnego przeniesienia własności nieruchomości.
Skarżąca domagała się uchylenia zaskarżonego postanowienia
i przekazania sprawy Sądowi Okresowemu do ponownego rozpoznania
ewentualnie uchylenia zaskarżonego postanowienia i oddalenia apelacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest nieuzasadniona.
Nie budzi wątpliwości, że zgodnie z treścią art. 6268
§ 2 k.p.c., zakres
badania sądu rozpoznającego wniosek o wpis do księgi wieczystej jest ograniczony
do badania treści wniosku, treści i formy dołączonych do wniosku dokumentów.
W sprawie mamy do czynienia z oświadczeniem woli o odwołaniu darowizny
skierowanym do pełnomocnika, a nadto z umową przeniesienia własności, zawartą
przez pełnomocnika obdarowanego z odwołującym darowiznę darczyńcą,
stanowiącą wykonanie obowiązku zwrotu przedmiotu darowizny – zatem, z punktu
widzenia kognicji sądu wieczystoksięgowego wynikającej z art. 6268
§ 2 k.p.c.,
rozważenia wymagają obie te czynności.
Umowy przenoszące własność w obowiązującym porządku prawnym mają
charakter przyczynowy. Przyczyna prawna umowy o skutku wyłącznie rzeczowym,
co do zasady tkwi w umowie zobowiązującej. Przeniesienie własności ma,
w okolicznościach sprawy, charakter wyłącznie rzeczowy, co dla sądu
wieczystoksięgowego oznacza, że doszło do upadku przyczyny prawnej wyrażonej
w umowie zobowiązującej. Upadek podstawy prawnej jest tu następstwem złożenia
przez darczyńcę jednostronnego oświadczenia woli o odwołaniu darowizny wobec
5
wystąpienia rażącej niewdzięczności obdarowanego. Na skutek złożenia przez
darczyńcę takiego oświadczenia z podanej przyczyny okazuje się, że obdarowany
uzyskał korzyść bez podstawy prawnej, zatem ma obowiązek otrzymaną korzyść
(tu nieruchomość lokalową) zwrócić, stosowanie do przepisów o bezpodstawnym
wzbogaceniu (art. 898 § 2 k.c.). Wbrew twierdzeniu skarżącej nie jest jednak tak, że
sąd wieczystoksięgowy jest pozbawiony możliwości badania, czy czynność
zwrotnego przeniesienia własności jest zgodna z prawem. Przez zgodność
z prawem rozumieć tu należy zgodność z bezwzględnie obowiązującymi
przepisami prawa. Pozbawienie umowy darowizny jej skuteczności prawnej nastąpi
w razie spełnienia dwóch przesłanek, to jest istnienia okoliczności kwalifikowanych
jako rażąca niewdzięczność i złożenia przez darczyńcę stosownego oświadczenia
woli. Stwierdzenie rażącej niewdzięczności niweczy causa umowy darowizny.
Skarżący ma rację, że sąd wieczystoksięgowy nie jest uprawniony do badania, czy
miały miejsce zdarzenia uzasadniające ocenę, że obdarowany dopuścił się
względem darczyńcy rażącej niewdzięczności. Przed sądem wieczystoksięgowym
nie mogłoby się toczyć postępowanie dowodowe, które miałoby na celu wykazanie
istnienia tej przesłanki i sąd ten nie mógłby dokonać na podstawie
przeprowadzonego postępowania dowodowego ustaleń faktycznych. Zatem przy
takim rozumieniu przyczyny prawnej odwołania darowizny skarżący ma rację, że
nie podlega ona badaniu w postępowaniu wieczystoksięgowym. W razie jej
zakwestionowania obdarowanemu przysługuje droga powództwa z art. 10 ustawy
z dnia 6 lipca 1982r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. z 2001 r. Nr 124,
poz. 1361 ze zm. ) Do kognicji sądu wieczystoksięgowego należy jednak ocena,
czy mające charakter prawokształtujący oświadczenie darczyńcy o odwołaniu
darowizny doszło do wiadomości obdarowanego (art. 61 k.c.). Przewidziana dla
tego oświadczenia w art. 900 k.c. forma pisemna jest formą dla celów dowodowych,
nie zmienia to jednak zasady, że oświadczenie staje się skuteczne dopiero z chwilą
gdy obdarowany mógł się zapoznać z jego treścią. Zatem rzeczą wnioskodawcy
jest przedstawić w postępowaniu wieczystoksięgowym dowód, że oświadczenie
o odwołaniu darowizny doszło do wiadomości obdarowanego. Skuteczność
oświadczenia ma tu charakter prawotwórczej przesłanki, stąd też sąd
wieczystoksięgowy jest uprawniony do jej badania. Badanie to mieści się
6
w granicach przyznanego temu sądowi uprawnienia do badania skuteczności
materialnej rejestrowanej czynności prawnej. Można dodać, że w orzecznictwie
Sądu Najwyższego wyrażano już pogląd o dopuszczalności badania w tym
postępowaniu skuteczności i terminowości złożenia oświadczenia woli
wywołującego oznaczone skutki prawne (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
26 czerwca 1974 r. III CZP 4/74, OSNC z. 5/1974 r., poz. 75 dotyczącą
skuteczności i terminowości dokonanego przez Skarb Państwa zawiadomienia
o skorzystaniu z prawa pierwokupu na gruncie przepisów ustawy z dnia 14 lipca
1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach).
Jest oczywiste, że potrzeba wykazywania, iż oświadczenie o odwołaniu
darowizny doszło do wiadomości obdarowanego nie powstanie, gdy umowę
powrotnego przeniesienia własności będą zawierać obdarowany i darczyńca
osobiście. W sprawie niniejszej mamy do czynienia z czynnością prawną, przy
dokonywaniu której obdarowany działał przez pełnomocnika. Za ugruntowany
w orzecznictwie Sądu Najwyższego należy uznać pogląd, że w postępowaniu
wieczystoksięgowym, przy czynnościach prawnych dokonywanych przez
pełnomocnika sąd bada zakres umocowania, a więc bada, czy czynności
pełnomocnika rodzą skutki w sferze prawnej mocodawcy. Skutki działania bez
umocowania lub przekroczenia zakresu umocowania reguluje art. 103 § 1 k.c.
Przewidziana powołanym przepisem sankcja nie jest sankcją nieważności. Określa
się ją mianem bezskuteczności zawieszonej. Przepis stanowi, że jeżeli zawierający
umowę jako pełnomocnik nie ma umocowania albo przekroczy jego zakres,
ważność umowy zależy od jej potwierdzenia przez osobę, w której imieniu umowa
została zawarta. Czas do momentu potwierdzenia umowy jest więc stanem
zawieszenia i wówczas umowa nie wywołuje zamierzonych skutków prawnych (por.
orzeczenia Sądu Najwyższego: wyrok z dnia 7 listopada 1997 r. II CKN 431/97,
OSNC z. 6/1998 r., poz. 94, wyrok z dnia 13 kwietnia 2007 r. III CSK 416/06,
lex nr 269807). Usunięcie stanu zawieszenia może nastąpić bądź wprost przez
potwierdzenie umowy przez osobę, w imieniu której ją zawarto lub też w sposób
wskazany w § 2 art. 103 k.p.c. Dla usunięcia zatem stanu zawieszenia druga strona
może wyznaczyć osobie, w której imieniu umowa została zawarta, odpowiedni
termin do potwierdzenia umowy. Ustawa nie określa, w jakim terminie winno
7
nastąpić potwierdzenie umowy przez osobę, w imieniu której działał rzekomy
pełnomocnik. Milczenie uprawnionego podmiotu nie może być jednak poczytywane
za odmowę potwierdzenia zważywszy, że ustawa milczenie czyni prawnie
doniosłym dopiero wówczas, gdy druga strona wyznaczy odpowiedni termin do
potwierdzenia umowy i termin ten upłynie bezskutecznie (art. 103 § 2 k.c.). Skutek
w postaci nieważności umowy powodują albo odmowa potwierdzenia, albo
bezskuteczny upływ zakreślonego terminu. Zatem umowa zawarta
z przekroczeniem umocowania albo bez umocowania do chwili potwierdzenia nie
wywołuje skutków prawnych, a po odmowie potwierdzenia lub po bezskutecznym
upływie terminu, o którym mowa w art. 103 § 2 k.c. również tych skutków nie
wywołuje, jest bowiem nieważna. W obu przeto wypadkach czynności
pełnomocnika nie wywołują skutków w sferze prawnej mocodawcy. Bez naruszenia
zatem zakreślonej przepisem art. 6268
§ 2 k.p.c. kognicji sądu
wieczystoksięgowego, przez badanie treści wniosku i dołączonych do niego
dokumentów mających stanowić podstawę wpisu, sąd ten może ustalić materialną
skuteczność dokonanej przez pełnomocnika czynności.
W okolicznościach sprawy niniejszej odwołać się nadto należy do treści
art. 109 k.c. stanowiącego, że przepisy działu niniejszego (działu VI k.c. –
przedstawicielstwo) stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy oświadczenie woli ma
być złożone przedstawicielowi.
Uczestniczka w toku postępowania zarzuciła m.in., że Danuta L.
przekroczyła zakres udzielonego umocowania i jej stanowisko w postępowaniu
wskazywało, że nie potwierdza czynności pełnomocnika.
Z treści pełnomocnictwa udzielonego przez uczestniczkę siostrze, którego
treść w istotnej części została przytoczona powyżej, wynikało, że w zasadzie było
to pełnomocnictwo do czynności zwykłego zarządu czyli było to pełnomocnictwo
ogólne (art. 98 k.c.). Przy założeniu, że przeniesienie własności nieruchomości jest
czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu, umocowanie do dokonania
takiej czynności winno przybrać formę pełnomocnictwa rodzajowego. Zawarte
w tym pełnomocnictwie sformułowanie o umocowaniu do nabywania i zbywania
pod tytułem odpłatnym i nieodpłatnym nieruchomości nie mogło być poczytane za
8
pełnomocnictwo rodzajowe. Pełnomocnictwo rodzajowe wymaga bowiem
określenia nie tylko rodzaju czynności prawnej objętej umocowaniem, ale nadto
wskazania przedmiotu takiej czynności (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
4 listopada 1998 r. II CKN 866/97, OSNC z. 3/1999 r., poz. 66). Ogólna formuła
przytoczonego powyżej fragmentu pełnomocnictwa nie pozwala uznać go za
skuteczne pełnomocnictwo rodzajowe, stąd też nie można podzielić takiego
stanowiska wyrażonego w skardze kasacyjnej.
Dla zawarcia umowy przenoszącej powrotnie własność nieruchomości na
skutek odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności pełnomocnik winien
legitymować się pełnomocnictwem do poszczególnej czynności (art. 98 k.c.).
W treści umocowania powinna być wskazana umowa stanowiąca źródło nabycia,
a więc umowa darowizny, wskazane osoby ją zawierające i przyznane okoliczności
faktyczne uzasadniające upadek umowy darowizny. Aczkolwiek bowiem zwrot
przedmiotu darowizny następuje przez przeniesienie własności to jednak zwrot
dokonywany na podstawie art. 898 § 2 k.c. nie może być utożsamiany
z przeniesieniem własności, u podstaw której leży tradycyjna czynność
przysparzająca.
Zważywszy na treść art. 109 k.c., również dla odbioru oświadczenia
o odwołaniu darowizny, ze skutkiem dla mocodawcy, pełnomocnik winien
legitymować się pełnomocnictwem do tej czynności. Pełnomocnictwo takie może
występować samodzielnie czyli wynikać z wyraźnej woli mocodawcy, ale też
umocowanie do tej czynności może w sposób dorozumiany wynikać z treści
pełnomocnictwa do dokonania zwrotu odwołanej darowizny biorąc pod uwagę, że
takie pełnomocnictwo jest dalej idące. Dopiero wówczas oświadczenie woli złożone
tak umocowanemu pełnomocnikowi mogłoby być traktowane jako złożone samemu
reprezentowanemu. W sprawie niniejszej miejsca to nie miało.
W świetle powyższego nie było podstaw do przyjęcia, że zaskarżone
postanowienie zostało wydane z przekroczeniem granic kognicji sądu
wieczystoksiegowego zakreślonych przez art. 6268
§ 2 k.p.c. Czyniło to skargę
9
kasacyjną nieuzasadnioną, zatem Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. i
na podstawie art. 108 §1 k.p.c. orzekł jak w sentencji postanowienia.