Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE Z DNIA 24 LISTOPADA 2010 R.
I KZP 18/10
Sformułowanie „pierwsze zeznanie w postępowaniu sądowym” (art.
186 § 1 k.p.k.) nie odnosi się do sytuacji procesowej, w której sprawa po
uchyleniu wyroku sądu pierwszej instancji została przekazana sądowi do
ponownego rozpoznania i świadek jest ponownie przesłuchiwany.
Przewodniczący: sędzia SN P. Hofmański.
Sędziowie SN: J. Sobczak (sprawozdawca), E. Wildowicz.
Prokurator Prokuratury Generalnej: B. Mik.
Sąd Najwyższy – Izba Karna, w sprawie Janusza L., po rozpoznaniu,
przekazanego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Apelacyjny w G.,
postanowieniem z dnia 30 lipca 2010 r., zagadnienia prawnego wymagają-
cego zasadniczej wykładni ustawy:
„Czy w świetle dyspozycji art. 186 § 1 k.p.k., a w szczególności zwro-
tu «pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym», świadek, należący
do kręgu osób uprawnionych do odmowy składania zeznań (osoba najbliż-
sza), może z tego prawa skorzystać w sytuacji procesowej, w której z opi-
sanego prawa świadomie nie skorzystał w toku poprzednio prowadzonej
rozprawy (pierwsze zeznanie w postępowaniu sądowym), zaś sprawa – po
jej zwrocie prokuratorowi w celu uzupełnienia istotnych braków postępowa-
nia przygotowawczego – została ponownie skierowana na rozprawę, na
skutek wniesienia przez oskarżyciela publicznego nowego aktu oskarżenia,
a tym samym, czy można przyjąć, że wyżej wymieniony przepis przewiduje
2
jednorazowe, w toku całego procesu karnego, prawo świadka do odmowy
składania zeznań?”
postanowił o d m ó w i ć podjęcia uchwały.
U Z A S A D N I E N I E
Wątpliwości prawne Sądu Apelacyjnego w G., przedstawione Sądowi
Najwyższemu w formie zagadnienia prawnego wystąpiły w następującej
sytuacji procesowej.
Aktem oskarżenia z dnia 27 stycznia 1995 r. prokurator zarzucił
oskarżonemu Andrzejowi A. popełnienie dwóch przestępstw z art. 157 § 3
k.k. z 1969 r., a jego szwagrowi oskarżonemu Januszowi L. popełnienie
czynu z art. 158 § 1 k.k. z 1969 r. W sprawie tej jako świadek przesłuchi-
wana była Ewa J. – szwagierka oskarżonego Janusza L., siostra jego żony.
Podczas przesłuchania przed ówczesnym Sądem Wojewódzkim w G. jako
sądem pierwszej instancji, w dniu 6 czerwca 1995 r., po stosownym pou-
czeniu, nie skorzystała ona z prawa odmowy zeznań i zeznania takie złoży-
ła. Kwestia odmowy zeznań regulowana była wówczas art. 168 k.p.k. z
1969 r. – zgodnie z którym, jeżeli osoba uprawniona do odmowy złożenia
zeznania albo zwolniona od tego na podstawie art. 167 k.p.k. oświadczy
nie później niż przed rozpoczęciem zeznania na rozprawie przed sądem
pierwszej instancji, że chce z tego prawa skorzystać, poprzednio złożone
zeznania nie mogą służyć za dowód ani być odtworzone. Na tle ówczesne-
go stanu prawnego Sąd Najwyższy stwierdził, że jeżeli w sądzie pierwszej
instancji świadek nie skorzystał z przysługującego mu na podstawie art.
165 k.p.k. (z 1969 r.) prawa odmowy zeznań, a w razie ponownego rozpo-
znania sprawy na skutek uchylenia poprzednio wydanego wyroku przez
sąd rewizyjny – nie później niż przed rozpoczęciem zeznania na rozprawie
3
przed sądem pierwszej instancji – oświadczył, że chce z prawa tego sko-
rzystać, to na podstawie art. 168 k.p.k. poprzednie zeznanie takiego
świadka nie może służyć za dowód i nie może być odczytane, ani odtwo-
rzone (wyrok z dnia 10 listopada 1980 r., I KR 259/80, OSNKW 1981, z. 4-
5, poz. 26).
Wyrokiem z dnia 1 lutego 1996 r. Sąd Wojewódzki w G. uznał obu
oskarżonych za winnych popełnienia przypisanych im czynów. W wyniku
wniesienia środka odwoławczego Sąd drugiej instancji w dniu 15 maja
1996 r. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpo-
znania. Sąd Okręgowy w G. – jako sąd właściwy, po zmianie ustroju sądów
powszechnych – orzekając w tej sprawie, po uchyleniu wyroku z dnia 1 lu-
tego 1996 r., w dniu 13 lipca 2000 r. uniewinnił oskarżonego Andrzeja A.
od stawianych mu zarzutów, natomiast oskarżonego Janusza L. uznał za
winnego popełnienia czynów z art. 156 § 3 k.k. i 157 § 1 k.k. W toku rozpo-
znawania sprawy przez Sąd Okręgowy w G., Ewa J. na rozprawie w dniu
22 grudnia 1999 r. oświadczyła, że korzysta z przysługującego jej prawa do
odmowy zeznań. Warto zauważyć, że w tym czasie – po wejściu w życie
Kodeksu postępowania karnego z 1997 r. – obowiązywał przepis art. 186 §
1 k.p.k. w pierwotnym brzmieniu. Stanowił on, że jeżeli osoba uprawniona
do odmowy złożenia zeznania albo zwolniona od tego na podstawie art.
185 k.p.k. oświadczy nie później niż przed rozpoczęciem pierwszego ze-
znania na rozprawie przed sądem pierwszej instancji, że chce z tego prawa
skorzystać „poprzednio złożone zeznanie tej osoby nie może ani służyć za
dowód, ani być odtworzone”. W stosunku do poprzedniego stanu prawnego
przepis ten został zatem uzupełniony określeniem, iż chodzi o „pierwsze”
zeznanie na rozprawie przed sądem pierwszej instancji (por. Uzasadnienie
rządowego projektu kodeksu postępowania karnego - [w:] Nowe kodeksy
karne z 1997 r. z uzasadnieniami, Warszawa 1997, s. 412).
4
Rozpoznając apelacje wniesione od wyroku Sądu Okręgowego w G.
z dnia 13 lipca 2000 r. Sąd Apelacyjny w G. wyrokiem z dnia 1 lutego 2001
r. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę w trybie ówcześnie obowią-
zującego art. 397 § 1 k.p.k. prokuratorowi, celem uzupełnienia postępowa-
nia przygotowawczego. W trakcie postępowania przygotowawczego, pro-
kurator umorzył postępowanie karne wobec Andrzeja A., kierując do Sądu
Okręgowego w G. nowy akt oskarżenia, w którym zarzucił Januszowi L.
popełnienie przestępstwa z art. 156 § 3 k.k. oraz dwóch przestępstw, które
zakwalifikował z art. 157 § 1 k.k. W toku rozpoznawania tak wniesionego
aktu oskarżenia przez Sąd Okręgowy w G. przesłuchiwana była wspo-
mniana już Ewa J., która po stosownym pouczeniu o prawie odmowy ze-
znań na rozprawie w dniu 30 stycznia 2002 r. skorzystała z tego prawa.
Wyrokiem z dnia 23 września 2002 r. Sąd Okręgowy w G. skazał
oskarżonego Janusza L., uznając go za winnego popełnienia wszystkich
zarzucanych mu czynów. Wyrok ten na skutek apelacji obrońcy oskarżo-
nego został następnie uchylony, a sprawa przekazana do ponownego roz-
poznania przez Sąd pierwszej instancji.
Sąd Okręgowy w G. rozpoznając sprawę, po raz kolejny (czwarty raz)
w postępowaniu pierwszoinstancyjnym, wyrokiem z dnia 3 lutego 2005 r.
uznał oskarżonego za winnego popełnienia wszystkich zarzucanych mu
aktem oskarżenia czynów. W postępowaniu tym przesłuchiwana była Ewa
J., która na rozprawie w dniu 14 czerwca 2004 r. znowu skorzystała z pra-
wa odmowy zeznań. Nastąpiło to po wejściu w życie nowelizacji art. 186 §
1 k.p.k., dokonanej ustawą z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy –
Kodeks postępowania karnego, ustawy – Przepisy wprowadzające kodeks
postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochro-
nie informacji niejawnych (Dz. U. Nr 17 poz. 155 z późn. zm.). Ustawa ta
wprowadziła obecne brzmienie art. 186 § 1 k.p.k., przewidujące prekluzyjny
termin do oświadczenia przez osobę najbliższą o odmowie złożenia ze-
5
znań – nie później niż do rozpoczęcia pierwszego zeznania w postępowa-
niu sądowym.
W wyniku apelacji obrońcy Sąd Apelacyjny w G. wyrokiem z dnia 31
sierpnia 2005 r. zmienił zaskarżony wyrok i uniewinnił oskarżonego od za-
rzutu popełnienia czynu z art. 156 § 3 k.k., uznał go natomiast za winnego
popełnienia czynu z art. 157 § 1 k.k. W wyniku wniesionej kasacji wyrok ten
został uchylony przez Sąd Najwyższy, w dniu 8 lutego 2007 r., a sprawa
przekazana do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym. W
konsekwencji Sąd Apelacyjny w G. uchylił wyrok Sądu Okręgowego w G. z
3 lutego 2005 r. i przekazał sprawę temu Sądowi do ponownego rozpozna-
nia.
W toku kolejnego (piątego już) rozpoznania sprawy przez Sąd Okrę-
gowy w G., przesłuchiwana była raz jeszcze Ewa J., która pouczona o
prawie odmowy zeznań, skorzystała z tego prawa. Tuż przed zakończe-
niem postępowania Sąd Okręgowy wezwał jednak ponownie świadka Ewę
J., stwierdzając, że nie przysługiwało jej prawo odmowy zeznań – gdyż nie
skorzystała z tego prawa podczas wcześniejszego rozpoznawania sprawy,
czyli w momencie pierwszego rozpoznania sprawy przez Sąd pierwszej in-
stancji – wówczas był to Sąd Wojewódzki w G., który przesłuchiwał ją
przed wydaniem wyroku z dnia 1 lutego 1996 r. W tej sytuacji świadek Ewa
J. złożyła zeznania, a Sąd Okręgowy w G. wykorzystał je dokonując usta-
leń faktycznych i przeprowadzając ocenę pozostałych zebranych w sprawie
dowodów. W efekcie wyrokiem z dnia 4 lutego 2010 r. Sąd Okręgowy w G.
uznał oskarżonego Janusza L. za winnego popełnienia przestępstw z art.
156 § 3 k.k. oraz z art. 157 § 1 k.k.
Apelację od tego wyroku wniósł obrońca oskarżonego Janusza L.
podnosząc m. in. zarzut obrazy przepisów postępowania, a mianowicie art.
182 § 1 k.p.k. w zw. z art. 156 k.p.k., poprzez „odmowę udzielenia prawa
do odmowy zeznań świadkowi Ewie J.”. Zdaniem wnoszącego apelację
6
Sąd Okręgowy nieprawidłowo ustalił, że świadkowi Ewie J. nie służyło pra-
wo do odmowy składania zeznań, bo nie skorzystała z tego prawa na po-
czątku postępowania, wtedy kiedy sprawa była rozpoznawana w pierwszej
instancji przez Sąd Wojewódzki w G. Obrońca skazanego podniósł, że sko-
ro sprawa, w toku postępowania, skierowana została do etapu postępowa-
nia przygotowawczego, to świadek Ewa J. mogła ponownie, wtedy kiedy
wpłynął nowy akt oskarżenia skorzystać z prawa do odmowy zeznań.
Zdaniem formułującego zagadnienie prawne Sądu Apelacyjnego w
G. konieczna jest „zasadnicza wykładnia art. 186 § 1 k.p.k., a w szczegól-
ności zawartego nim zwrotu pierwszego przesłuchania w postępowaniu
sądowym”.
Zajmując stanowisko w sprawie prokurator Prokuratury Generalnej
wniósł o odmowę podjęcia uchwały. Wywiódł, że nie zostały spełnione
przesłanki przedstawienia Sądowi Najwyższemu zagadnienia prawnego,
określone w art. 441 k.p.k., albowiem treść art. 186 § 1 k.p.k. jest jedno-
znaczna i nie budzi żadnych trudności interpretacyjnych. Zdaniem prokura-
tora Prokuratury Generalnej, Sąd Apelacyjny w G. przedstawiając Sądowi
Najwyższemu zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia nie podejmuje próby
dokonania samodzielnej interpretacji treści art. 186 § 1 k.p.k., oczekując
rozstrzygnięcia konkretnego kazusu bądź udzielenia porady. Odnosząc się
do meritum zagadnienia prokurator Prokuratury Generalnej podniósł, że
rozstrzygnięcie środka odwoławczego przez Sąd Apelacyjny zależy nie od
dokonania wykładni art. 186 § 1 k.p.k. – w brzmieniu obowiązującym od
dnia 1 lipca 2003 r. – lecz od rozważenia skuteczności złożonych wcześniej
przez świadka Ewę J. oświadczeń o odmowie składania zeznań „w świetle
tego, czy dokonano ich z zachowaniem przepisów obowiązujących przed
wejściem w życie ustawy z dnia 10 stycznia 2003 r., nowelizującej art. 186
§ 1 k.p.k.”.
Sąd Najwyższy zważył.
7
Należy podzielić zapatrywanie prokuratora Prokuratury Generalnej,
że w sprawie nie zostały spełnione określone w art. 441 § 1 k.p.k. prze-
słanki przedstawienia zagadnienia prawnego Sądowi Najwyższemu do roz-
strzygnięcia, a sformułowane pytanie prawne zmierza do „wyręczenia”
przez Sąd Najwyższy sądu orzekającego w sprawie na obecnym etapie
postępowania. Kwestia treści zwrotu „nie później jednak niż przed rozpo-
częciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym”, użyta w dyspo-
zycji art. 186 § 1 k.p.k., nie powinna nastręczać jakichkolwiek trudności in-
terpretacyjnych. Nie oznacza to, iżby przepis ten nie wymagał dokonania
wykładni, z uwzględnieniem zasad postępowania karnego, niemniej nie
można uznać potrzeby „zasadniczej” wykładni w rozumieniu art. 441 § 1
k.p.k.
Przepis art. 186 § 1 k.p.k. określa termin, do którego wolno korzystać
z uprawnienia do odmowy zeznań oraz zakaz dowodowy o charakterze
bezwzględnym. Stoi on na przeszkodzie wprowadzeniu do postępowania
uprzednio uzyskanego dowodu jedynie wtedy, gdy stosowne oświadczenie
zostało złożone przez osobę uprawnioną przed rozpoczęciem pierwszego
zeznania w postępowaniu sądowym. Jak stwierdzono w doktrynie termin
ten ma charakter prekluzyjny (zob. T. Grzegorczyk: Kodeks postępowania
karnego. Komentarz, Kraków 2003, s. 501). Po wejściu w życie noweli z
dnia 10 stycznia 2003 r. jest on tożsamy z terminem, do którego wolno zło-
żyć oświadczenie o skorzystaniu z prawa do odmowy zeznań. Upływa on z
chwilą rozpoczęcia pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym. Od
tego momentu stało się jasne, że upływ tego terminu nie tylko zamyka
możliwość wykorzystania wcześniej złożonych zeznań, ale także możli-
wość skorzystania z prawa odmowy składania zeznań. Tak więc jeżeli
świadek oświadczy, że chce ze swojego uprawnienia skorzystać przed
upływem wspomnianego terminu, działa zakaz dowodowy wynikający z
treści art. 186 § 1 k.p.k. Jeżeli zaś oświadczenie takie złoży po upływie
8
terminu, to jego oświadczenie jest prawnie nieskuteczne, co powoduje, że
ciąży na nim obowiązek zeznawania ze wszystkimi tego konsekwencjami
(zob. P. Hofmański, red.: Kodeks postępowania karnego, t. 1, wyd. 2, War-
szawa 2004, s. 807).
Sąd Najwyższy podziela ugruntowany w doktrynie pogląd, że użyte w
art. 186 § 1 k.p.k. sformułowanie „pierwsze zeznanie w postępowaniu są-
dowym” nie odnosi się do sytuacji procesowej, w której sprawa po uchyle-
niu wyroku sądu pierwszej instancji została przekazana sądowi do ponow-
nego rozpoznania i świadek jest ponownie przesłuchiwany. Brak wątpliwo-
ści co do wykładni art. 186 § 1 k.p.k., w obecnie obowiązującym brzmieniu,
z pewnością nie rozwiązuje problemu występującego w niniejszej sprawie z
uwagi na zauważone uwarunkowania intertemporalne. W tym stanie rzeczy
koniecznym jest rozważenie, czy składane przez świadka Ewę J. oświad-
czenia o skorzystaniu z prawa odmowy zeznań w toku poszczególnych
etapów postępowania znajdowały podstawę w treści przepisów obowiązu-
jących przed wejściem w życie ustawy z 10 stycznia 2003 r. nowelizującej
art. 186 § 1 k.p.k. – jest to jednak na obecnym etapie postępowania wy-
łącznie obowiązek Sądu Apelacyjnego w G.
Nie dostrzegając z powyższych powodów potrzeby dokonywania za-
sadniczej wykładni treści art. 186 § 1 k.p.k., Sąd Najwyższy orzekł jak w
postanowieniu.