Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 25 listopada 2010 r., III CZP 83/10
Sędzia SN Kazimierz Zawada (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Marian Kocon
Sędzia SN Hubert Wrzeszcz
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Romana S. przeciwko Gminie K. o
zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 25
listopada 2010 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w
Kielcach postanowieniem z dnia 2 czerwca 2010 r.:
„Czy w sytuacji, gdy przy określaniu wartości nieruchomości przy zawieraniu
umowy zamiany na podst. art. 15 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami (jedn. tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze zm.) pominięto
należny podatek od towarów i usług, właścicielowi nieruchomości, przy określaniu
wartości której nie uwzględniono podatku od towarów i usług przysługuje na podst.
art. 15 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami w
związku z art. 56 k.c. roszczenie o zapłatę różnicy wartości przeciwko właścicielowi
nieruchomości, przy określaniu wartości której uwzględniono podatek od towarów i
usług?”
podjął uchwałę:
Będącej podatnikiem podatku od towarów i usług stronie umowy
zamiany, do której ma zastosowanie art. 15 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o
gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst: Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze
zm.), nie przysługuje na podstawie tego przepisu w związku z art. 56 k.c.
roszczenie wobec kontrahenta o zapłatę kwoty równej podatkowi od towarów
i usług, obliczonemu od wartości świadczenia kontrahenta, jeżeli w umowie
nie zastrzeżono zapłaty tej kwoty.
Uzasadnienie
Roman S. pozwał Gminę K. o zapłatę kwoty 71 940 zł tytułem części
przysługującego mu wynagrodzenia, równej podatkowi od towarów i usług
należnemu od wartości nieruchomości powoda stanowiących przedmiot zamiany z
nieruchomością pozwanej Gminy.
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 2 marca 2010 r. oddalił powództwo, ustalając,
że w dniu 4 stycznia 2008 r. Gmina oraz powód i jego żona sporządzili protokół
uzgodnień w sprawie zamiany oznaczonych nieruchomości. Wartość nieruchomości
Gminy została określona na kwotę 439 200 zł brutto (w tym podatek od towarów i
usług – 79 200 zł, według stawki 22%), a wartość nieruchomości należących do
majątku wspólnego powoda i jego żony oraz prawa użytkowania wieczystego
nabytego przez powoda w ramach prowadzonej przez niego działalności
gospodarczej – na kwotę 327 000 zł netto. Ze względu na różnicę w wartości
przedmiotów zamiany, powód i jego żona mieli dopłacić Gminie kwotę 112 200 zł, w
tym podatek od towarów i usług w kwocie 79 200 zł, według stawki 22%. Gmina
pismem z dnia 18 lutego 2008 r. poinformowała powoda oraz jego żonę, że zbycie
przez nich na podstawie umowy zamiany nieruchomości oraz prawa użytkowania
wieczystego nie będzie podlegać opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług. W
dniu 6 maja 2008 r. Gmina oraz powód i jego żona zawarli w formie aktu
notarialnego umowę zamiany nieruchomości oraz prawa użytkowania wieczystego,
których dotyczył protokół uzgodnień z dnia 4 stycznia 2008 r. Na podstawie tej
umowy Gmina nabyła prawo własności oraz użytkowanie wieczyste oznaczonych
nieruchomości o łącznej wartości 327 000 zł netto, a powód i jego żona własność
określonej nieruchomości o wartości 439 200 zł brutto, w tym podatek od towarów i
usług – 79 200 zł, według stawki 22%. Dnia 8 maja 2008 r. powód wystawił Gminie
fakturę z tytułu zawartej w dniu 6 maja 2008 r. umowy zamiany na kwotę 398 940 zł
brutto, w tym kwotę 327 000 zł stanowiącą równowartość własności i użytkowania
wieczystego nieruchomości przeniesionych na Gminę, oraz kwotę 71 940 zł będącą
podatkiem od towarów i usług, według stawki 22%. W dniu 26 września 2008 r.
Dyrektor Izby Skarbowej w Katowicach wydał na wniosek powoda interpretację
indywidualną, w której stwierdził zasadność opodatkowania podatkiem od towarów i
usług, według stawki 22%, wartości własności i użytkowania wieczystego
nieruchomości powoda i jego żony. Stosowną fakturę, zgodnie z tą interpretacją,
mógł wystawić sam powód jako podmiot prowadzący działalność gospodarczą.
Sąd Rejonowy oddalił powództwo, gdyż uznał – wbrew interpretacji Dyrektora
Izby Skarbowej – że przeniesienie własności i użytkowania wieczystego
nieruchomości na Gminę przez powoda i jego żonę nie podlegało opodatkowaniu
podatkiem od towarów i usług. Ponadto, w ocenie Sądu Rejonowego, podjęcie
takiego rozstrzygnięcia było uzasadnione ze względu na niezamieszczenie w
umowie zamiany zawartej przez powoda i jego żonę z Gminą klauzuli
zastrzegającej zapłatę przez Gminę w ramach rozliczenia z kontrahentami kwoty
równej podatkowi od towarów i usług.
Sąd Okręgowy, rozpoznając apelację powoda, podzielił pogląd wyrażony w
interpretacji podatkowej, że przeniesienie własności i użytkowania wieczystego na
Gminę przez powoda i jego żonę podlegało podatkowi od towarów i usług, według
stawki 22%. Nabrał natomiast poważnych wątpliwości co do tego, czy w związku z
niezastrzeżeniem w umowie zamiany zapłaty podatku od towarów i usług przez
Gminę, kwota tego podatku, w wysokości zgodnej z właściwymi przepisami, może
być uznana za świadczenie należne powodowi od Gminy na podstawie umowy
zamiany. Zasada swobody umów przemawia – zdaniem Sądu Okręgowego – za
udzieleniem na to pytanie odpowiedzi negatywnej, natomiast udzielenie odpowiedzi
pozytywnej mógłby uzasadniać art. 15 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o
gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst.: Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.
– dalej: „u.g.n.") w powiązaniu z art. 56 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W takich sprawach, jak leżąca u podstaw rozstrzyganego zagadnienia
prawnego, należy odróżnić stosunek publicznoprawny, łączący podatnika podatku
od towarów i usług z organem podatkowym (art. 5 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o
podatku od towarów i usług, Dz.U. Nr 54, poz. 535 ze zm. – dalej: „u.p.t.u."), od
stosunku cywilnoprawnego, zachodzącego pomiędzy stronami czynności
podlegającej podatkowi od towarów i usług.
Opodatkowanie czynności podatkiem od towarów i usług, łączące się z
powstaniem stosunku publicznoprawnego, jest uzależnione od jej przynależności do
kategorii czynności podlegających temu podatkowi (art. 5 u.p.t.u.) i dokonania jej
przez podmiot będący podatnikiem tego podatku (art. 15 u.p.t.u.; zob. wyrok
Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 24 kwietnia 2007 r., I FSK 603/06, nie
publ.). W razie dokonania czynności podlegającej podatkowi od towarów i usług,
podatnik obowiązany jest wystawić fakturę stwierdzającą m.in. wartość towaru lub
wykonanej usługi, której dotyczy sprzedaż (w rozumieniu art. 2 pkt 22 u.p.t.u.) bez
kwoty podatku, tj. wartość sprzedaży netto, kwotę podatku od sumy wartości
sprzedaży netto i wartość sprzedaży wraz z kwotą podatku, tj. wartość sprzedaży
brutto (art. 106 ust. 1 u.p.t.u. oraz § 5 ust. 1 rozporządzenia Ministra Finansów z
dnia 28 listopada 2008 r. w sprawie zwrotu podatku niektórym podatnikom,
wystawiania faktur, sposobu ich przechowywania oraz listy towarów i usług, do
których nie mają zastosowania zwolnienia od podatku od towarów i usług, Dz.U. Nr
212, poz. 1337 ze zm.). Podobne wymagania zawierał § 9 ust. 1 rozporządzenia
Ministra Finansów z dnia 25 maja 2005 r. w sprawie zwrotu podatku niektórym
podatnikom, zaliczkowego zwrotu podatku, zasad wystawiania faktur, sposobu ich
przechowywania oraz listy towarów i usług, do których nie mają zastosowania
zwolnienia od podatku od towarów i usług (Dz.U. Nr 95, poz. 798 ze zm.),
obowiązującego w czasie zawarcia umowy zamiany zawartej przez powoda i jego
żonę z Gminą.
Zgodnie z art. 3 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 5 lipca 2001 r. o cenach (Dz.U. Nr
97, poz. 1050 ze zm.), dotyczącym stosunku cywilnoprawnego zachodzącego
pomiędzy stronami czynności podlegającej podatkowi od towarów i usług, w cenie –
mającej tu, podobnie jak w przepisach ustawy o podatku od towarów i usług,
szersze znaczenie niż w przepisach kodeksu cywilnego o sprzedaży (art. 535 i
nast.), oznaczającej bowiem wartość, którą kontrahent przedsiębiorcy jest
obowiązany zapłacić nie tylko za towar, ale i usługę – uwzględnia się podatek od
towarów i usług, jeżeli na podstawie odrębnych przepisów dostawa towaru lub
wykonanie usługi (nazywane tu sprzedażą) podlega obciążeniu podatkiem od
towarów i usług.
Zasadniczy wpływ na rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia prawnego
ma odpowiedź na pytanie o możliwość oddziaływania ex lege na treść stosunku
cywilnoprawnego między dostawcą towaru lub wykonawcą usługi a odbiorcą towaru
lub usługi przepisów określających wysokość podatku od towarów lub usług,
należnego od dostawcy towaru lub usługi; czy przepisy te, ewentualnie w
powiązaniu z innymi normami, w szczególności wyrażonymi w art. 3 ust. 1 pkt 1
ustawy o cenach lub w powołanym w skardze kasacyjnej art. 15 u.g.n., uzasadniają
na zasadzie art. 56 k.c. uiszczenie w ramach świadczenia, do którego zapłaty
zobowiązany jest na rzecz dostawcy towaru lub wykonawcy usługi odbiorca towaru
lub usługi, kwoty odpowiadającej należnemu podatkowi od towarów lub usług.
Niewątpliwym założeniem podatku od towarów i usług jest jego fiskalna
neutralność dla podatnika (dostawcy towaru lub wykonawcy usługi), wyrażająca się
tym, że ostatecznie nie on jest obciążony tym podatkiem, lecz konsument (zob. np.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 2002 r., I CKN 1344/99, OSNC 2003, nr
4, poz. 52, oraz z dnia 29 maja 2007 r., V CSK 44/07, nie publ.). W związku z tym
kwota należnego od dostawcy towaru lub wykonawcy usługi podatku od towarów i
usług powinna być uwzględniona w ramach świadczenia, do którego zobowiązany
jest odbiorca towaru lub usługi wobec dostawcy towaru lub wykonawcy usługi. Jej
objęcie tym świadczeniem wymaga uzgodnienia przez strony umowy; inicjatywa w
tym względzie powinna należeć przede wszystkim do podatnika, czyli dostawcy
towaru lub wykonawcy usługi. Nie ma podstaw do stwierdzenia wynikającego z
mocy prawa obowiązku odbiorcy towaru lub usługi do zapłaty dostawcy towaru lub
wykonawcy usługi, oprócz uzgodnionej w umowie sumy tytułem ceny, kwoty równej
podatkowi od towarów i usług (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia
1998 r., I CKN 429/97, OSNC 1998, nr 9, poz. 139, z dnia 6 listopada 2002 r., I
CKN 1158/00, nie publ. i z dnia 10 maja 2007 r., III CSK 448/06, nie publ., z dnia 29
maja 2007 r., V CSK 44/07, nie publ., postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10
lutego 2006 r., III CZP 1/06, nie publ. oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21
lipca 2006 r., III CZP 54/06, OSNC 2007, nr 5, poz. 66).
Zgodnie z art. 2 ustawy o cenach, cenę towaru lub usługi uzgadniają strony
zawierające umowę, z zastrzeżeniem wyjątków dotyczących cen urzędowych w
przypadkach uregulowanych w art. 4, 5 i 8 tej ustawy. Artykuł 3 ust. 1 pkt 1 ustawy
o cenach nie należy do wspomnianych wyjątków, tym samym więc – w braku
wyrażającej to woli stron – nie może na jego podstawie w związku z art. 56 k.c.
powstać obowiązek odbiorcy towaru lub usługi do zapłaty dostawcy towaru lub
wykonawcy usługi, oprócz kwoty ceny ustalonej w umowie, dodatkowego składnika
ceny w wysokości sumy równej podatkowi od towarów i usług, obliczonemu od
kwoty ceny określonej w umowie. Innymi słowy, jeżeli zawarta przez strony umowa
jest czynnością podlegającą podatkowi od towarów i usług, uzgodniona przez
strony cena jest, w braku odmiennej ich woli, ceną brutto w rozumieniu przepisów
ustawy o podatku od towarów i usług oraz ustawy o cenach, czyli zawierającą
kwotę odpowiadającą temu podatkowi.
Brak argumentów przemawiających za tym, aby zasada przyznająca woli stron
rozstrzygające znaczenie w kwestii obciążenia kontrahenta podatnika kosztami
podatku od towarów i usług nie obowiązywała w odniesieniu do umowy zamiany.
Argumentów takich nie można w szczególności wywieść z art. 29 ust. 3 i 9 u.p.t.u.;
według art. 29 ust. 3 u.p.t.u., jeżeli należność jest określona w naturze, podstawą
opodatkowania jest wartość rynkowa towarów lub usług pomniejszona o kwotę
podatku, w myśl zaś art. 29 ust. 9 u.p.t.u. w przypadku wykonania czynności, w
odniesieniu do których nie została określona cena, podstawą opodatkowania jest
wartość rynkowa towarów lub usług pomniejszona o kwotę podatku.
Jeżeli strony w umowie zamiany określiły kwotowo wartość przedmiotów
swych świadczeń, ale nie zastrzegły, że kontrahent strony będącej podatnikiem
obowiązany jest uiścić jej sumę odpowiadającą podatkowi od towarów i usług,
obliczonemu od wartości przedmiotu świadczenia podatnika określonej zgodnie z
art. 29 ust. 3 u.p.t.u., to powołany przepis nie może być podstawą dochodzenia
przez podatnika od kontrahenta kwoty podatku obliczonej od wspomnianej wartości.
Jego znaczenie w takim przypadku ogranicza się do stosunku publicznoprawnego
między podatnikiem a organem podatkowym.
Podobnie, gdy obowiązku kontrahenta uiszczenia podatnikowi równowartości
podatku od towarów i usług nie zastrzega umowa zamiany, w której brak
kwotowego określenia wartości przedmiotów świadczeń stron, obowiązku
kontrahenta do uiszczenia podatnikowi kwoty podatku obliczonej od wartości
określonej w art. 29 ust. 9 u.p.t.u. nie można wywieść z tego przepisu. Również
jego znaczenie w tym przypadku ogranicza się do stosunku publicznoprawnego
między podatnikiem a organem podatkowym.
Nie ma też podstaw do odmiennego rozstrzygnięcia rozpatrywanej kwestii w
stosunku do normowanych przez art. 15 u.g.n. umów zamiany nieruchomości
Skarbu Państwa lub nieruchomości jednostek samorządu terytorialnego na
nieruchomości innych podmiotów. Zgodnie z tym przepisem, nieruchomość
stanowiąca własność Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego może
być zamieniona na nieruchomość stanowiącą własność osoby fizycznej lub osoby
prawnej, z tym jednak zastrzeżeniem, że w razie nierównej wartości zamienianych
nieruchomości konieczna jest dopłata w wysokości różnicy wartości zamienianych
nieruchomości. To samo dotyczy zamiany własności nieruchomości na prawo
użytkowania wieczystego lub prawa użytkowania wieczystego na własność
nieruchomości, a także wzajemnej zamiany praw użytkowania wieczystego.
Regulacja ta ma na celu ochronę nieruchomości państwowych oraz nieruchomości
samorządu terytorialnego przed nieekwiwalentnymi transakcjami, przyświeca jej
więc podobna myśl, jaka przyświecała przepisom dotyczącym umów nieodpłatnych,
mających za przedmiot nieruchomości państwowe lub nieruchomości
samorządowe. Jest regułą, że umowy te mogą być dokonywane tylko w sytuacjach
przewidzianych w ustawie i tylko na ściśle określonych zasadach; w przeciwnym
razie są one, stosownie do art. 58 § 1 k.c., nieważne (zob. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 23 czerwca 2010 r., II CSK 659/09, OSNC-ZD 2010, nr D, poz.
121). Ze względu na wskazane podobieństwo należy przyjąć, że również
naruszenie art. 15 u.g.n. powoduje nieważność zawartej umowy zamiany (art. 58 §1
k.c.); do naruszenia tego przepisu dochodzi wskutek braku wymaganej dopłaty lub
określenia jej bez uwzględnienia przepisów ustawy o gospodarce
nieruchomościami, dotyczących ustalania wartości nieruchomości (art. 150 i 151
u.g.n.). Z tych wyjaśnień wynika, że art. 15 u.g.n. zawiera regulację, która pozostaje
bez jakiegokolwiek związku z przepisami o podatku od towarów i usług.
Odrębność skutków wywieranych przez przepisy o podatku od towarów i usług
w sferze publicznoprawnej od skutków cywilnoprawnych czynności podlegających
podatkowi od towarów i usług potwierdzają zawarte w tych przepisach
unormowania, w świetle których o obowiązku uiszczenia podatku od towarów i
usług rozstrzyga samo wystawienie faktury, obowiązek ten może więc powstać
choćby umowa, w związku z którą faktura została wystawiona, była nieważna lub
nie została w ogóle zawarta (zob. art. 5 ust. 2 i art. 108 u.p.t.u.; por. wyrok
Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego z dnia 17 kwietnia 2009 r., I SA/Po
305/09, nie publ. oraz wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 30 lipca
2009 r., I FSK 866/08, nie publ.).
Przepisy o podatku od towarów i usług mogą kształtować treść stosunku
cywilnoprawnego, wynikającego z czynności podlegającej temu podatkowi, w
zakresie dotyczącym ponoszenia przez kontrahenta podatnika kosztów podatku,
tylko wtedy, gdy strony tego stosunku uzgodniły obowiązek kontrahenta podatnika
zapłacenia podatnikowi, w ramach ceny, kwoty odpowiadającej należnemu
podatkowi. Jeżeli więc np. strony zamieszczą w umowie sprzedaży określonej
rzeczy, pomimo jej zwolnienia od podatku od towarów i usług, zastrzeżenie, że
cena obejmuje kwotę tego podatku, umowa ta będzie w części obejmującej jako
składnik ceny podatek od towarów i usług nieważna ze względu na sprzeczność w
tym zakresie z przepisem ustawy o podatku od towarów i usług (art. 58 § 1 i 3 k.c.).
W razie sporu o wysokość zastrzeżonego w umowie składnika ceny w postaci
równowartości kwoty podatku od towarów i usług zdecydują okoliczności właściwe
w świetle odpowiednich przepisów o podatku od towarów i usług (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 22 marca 2002 r., I CKN 1344/99, z dnia 27 lutego 2004 r., V
CK 293/03, OSNC 2005, nr 3, poz. 51, i z dnia 29 maja 2007 r., V CSK 44/07).
Podsumowując, to czy kontrahent podatnika zobowiązany jest do zapłacenia
podatnikowi w ramach swego świadczenia kwoty równej podatkowi od towarów i
usług zależy przede wszystkim od tego, czy obowiązek taki został zastrzeżony w
umowie, której wykonanie podlega temu podatkowi. W związku z tym istotne
znaczenie ma wykładnia tej umowy.
Z tych względów przedstawione zagadnienie prawne rozstrzygnięto, jak w
uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).