Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 239/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 grudnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marek Sychowicz (przewodniczący)
SSN Iwona Koper
SSA Jan Kremer (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa M. S. i A. M.
przeciwko Bankowi Polska Kasa Opieki Spółce Akcyjnej w W.
o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 9 grudnia 2010 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 24 listopada 2009 r.,
1. oddala skargę kasacyjną
2. zasądza od powodów solidarnie na rzecz pozwanego
kwotę 3600 (trzy tysiące sześćset) zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego
2
Uzasadnienie
Powodowie A. M. i M. S. wnieśli o pozbawienie tytułu wykonawczego
wykonalności. Tytułem tym jest bankowy tytułu egzekucyjnego z dnia 8 lipca 2002
roku, zaopatrzony klauzulą wykonalności przez Sąd Rejonowy postanowieniem z
dnia 10 lutego 2004 r. Postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 4 maja 2006 roku
zaznaczono przejście uprawnienia po stronie wierzyciela ze Spółdzielczego Banku
Rozwoju „Samopomoc Chłopska" w W. na Bank BPH S.A., a po nabyciu Banku
B.P.H. pozwanym jest Bank Pekao S.A. w W.
W uzasadnieniu żądania pozwu powodowie podali, że jako wspólnicy
spółki cywilnej A. - A. M., M. S. zawarli ze Spółdzielczym Bankiem Rozwoju
„Samopomoc Chłopska" umowę o kredyt inwestycyjny nr … w wysokości 500 000
zł. Bank ten udzielał kredytu ze środków z funduszu PHARE Unii Europejskiej.
Wykonawcą programu był Fundusz Współpracy, wyspecjalizowana fundacja
Skarbu Państwa, działająca we współpracy z Bankiem, przy czym kredyt był
zabezpieczony do kwoty 250 000 zł poręczeniem udzielonym przez Bank
Gospodarstwa Krajowego. Dodatkowo Fundacja Fundusz Współpracy
gwarantowała Bankowi Spółdzielczemu spłatę kredytu w wysokości do 250 000 zł.
Po zaprzestaniu spłaty kredytu bank wypowiedział umowę kredytową w dniu 23
maja 2002 r. oraz wystawił bankowy tytułu egzekucyjny w dniu 8 lipca 2002 r. Bank
otrzymał od poręczyciela Banku Gospodarstwa Krajowego 250 000 zł, a także taką
samą kwotę z Fundacji Funduszu Współpracy w ramach udzielonej gwarancji, co
spowodowało spłatę całości należności głównej, wobec czego wierzytelność
Spółdzielczego Banku Rozwoju „Samopomoc Chłopska, a obecnie Banku Pekao
S.A. względem powodów wygasła. Wskazali również, że fakt ten potwierdza
kierowanie do powodów wyciągów bankowych, w których w pozycji kapitał do
zapłaty widnieje kwota 0 zł, a na kwotę do spłaty składają się odsetki karne, odsetki
za zwłokę i prowizje.
W odpowiedzi na pozew pozwany podniósł, że fakt otrzymania od Funduszu
Współpracy kwoty 250 000 zł nie doprowadził do zmniejszenia długu powodów, o tą
kwotę. Pieniądze te stanowiły bowiem rekompensatę wypłaconą z Funduszu
3
Gwarancyjnego powołanego umową z dnia 6 lutego 1997 r. zawartą między
Bankiem Spółdzielczym a Fundacją Fundusz Współpracy. Na podstawie
wymienionej umowy Bank, pomimo wypłaty rekompensaty przez Fundusz,
zobowiązany był do prowadzenia egzekucji wobec powodów i do wpłaty na rzecz
Funduszu wszelkich uzyskanych kwot, aż do spłacenia pobranej kwoty
rekompensaty. Ponadto powodowie nie kwestionowali swego zadłużenia i w 2005 r.
zwrócili się z prośbą o podpisanie ugody o warunkach spłaty długu.
Wyrokiem z dnia 30 stycznia 2009 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo
i rozstrzygnął o kosztach procesu.
Sąd I instancji ustalił, że powodowie w dniu 7 października 1999 roku zawarli
ze Spółdzielczym Bankiem Rozwoju „Samopomoc Chłopska" umowę o kredyt
inwestycyjny nr …. w ramach programu Agrolinia na kwotę 500 000 zł. Środki na
udzielenie kredytu w tym trybie pochodziły z funduszu PHARE Unii Europejskiej.
Wykonawcą programu był Fundusz Współpracy, wyspecjalizowana fundacja
Skarbu Państwa, która zawarła umowę ze Spółdzielczym Bankiem Rozwoju
„Samopomoc Chłopska" o udzielenie pożyczki z funduszy przyznanych Rządowi
Rzeczpospolitej Polskiej przez Komisję Europejską. Kredyty udzielane przez bank
miały zostać refinansowane przez Fundację Fundusz Współpracy na zasadach
określonych w umowie. Dodatkowo na podstawie tej umowy Fundacja Fundusz
Współpracy w ramach programu Agrolinia 2000 powołała Fundusz Gwarancyjny, w
celu zmniejszenia ryzyka banku związanego z udzielaniem kredytów. Na podstawie
regulaminu Funduszu Gwarancyjnego, w przypadku niewywiązywania się przez
kredytobiorcę z umowy kredytowej, bank mógł zwrócić się z wnioskiem o wypłatę z
Funduszu Gwarancyjnego tzw. rekompensaty, w wysokości do 50% niespłaconego
kapitału z tytułu umowy kredytowej. W przypadku wypłaty kwoty rekompensaty,
bank był zobowiązany do wpłaty na rzecz Funduszu całej należnej kwoty pożyczki
refinansującej rekompensowany kredyt, w dniu otrzymania środków z Funduszu
Gwarancyjnego. Wszelkie kwoty odzyskane od kredytobiorców w drodze egzekucji
bank powinien wpłacać na konto Funduszu, aż do momentu spłaty całej kwoty
rekompensaty.
Kredyt udzielony powodom był dodatkowo zabezpieczony do wysokości
250 000 zł poręczeniem udzielonym przez Bank Gospodarstwa Krajowego.
4
Spłata kredytu miała się rozpocząć po upływie dwuletniej karencji, w okresie
której powodowie wpłacili na rzecz banku łącznie 124.266,42 zł.
Ze względu na utratę płynności finansowej powodowie zaprzestali spłaty
kredytu, co doprowadziło do wypowiedzenia umowy kredytowej przez bank.
Po wypowiedzeniu umowy kredytowej poręczyciel kredytu Bank Gospodarstwa
Krajowego dokonał wpłaty na rzecz Spółdzielczego Banku Rozwoju „Samopomoc
Chłopska" kwoty 250 000 zł i w tej części wierzytelność wobec powodów wygasła.
W październiku 2002 r. Spółdzielczy Bank Rozwoju zwrócił się do Fundacji
Fundusz Współpracy o wypłatę 250 000 zł. z Funduszu Gwarancyjnego w ramach
opisanej już rekompensaty. Fundacja rozpatrzyła wniosek pozytywnie i na
podstawie decyzji z dnia 8 września 2003 r. dokonała płatności wymienionej kwoty
na rzecz banku.
Sąd Okręgowy ustalił ponadto, że dnia 8 lipca 2002 r. Spółdzielczy Bank
Rozwoju „Samopomoc Chłopska" wystawił bankowy tytuł egzekucyjny, na który
następnie uzyskano klauzulę wykonalności postanowieniem Sądu Rejonowego z
dnia 10 lutego 2004 r., co do którego postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 4
maja 2006 r. zaznaczono przejście uprawnienia po stronie wierzyciela na bank BPH
S.A. Od dnia 29 listopada 2007 r., w wyniku dokonania podziału banku BPH S.A.
przez przeniesienie części majątku na Pekao S.A. w Warszawie, ten ostatni stał się
następcą prawnym wierzytelności określonej w tytule wykonawczym przeciwko
powodom. Wnioskiem z dnia 20 listopada 2006 r. wszczęte zostało postępowanie
egzekucyjne przeciwko powodowi M. S., natomiast dnia 17 maja 2007 r. wszczęte
zostało postępowanie egzekucyjne przeciwko powódce A. M.
Zdaniem Sądu I instancji wypłata na rzecz Spółdzielczego Banku Rozwoju
„Samopomoc Chłopska" tzw. rekompensaty z powodu braku spłaty kredytu przez
powodów nie może być traktowana jako spłata długu pieniężnego przez osobę
trzecią (art. 356 § 2 k.c.). Nie można postrzegać jej także w kategoriach subrogacji
z art. 518 § 1 pkt 1 k.c. to jest nabycia spłaconej wierzytelności do wysokości
dokonanej zapłaty w przypadku spłaty cudzego długu, za który dana osoba
odpowiedzialna jest osobiście albo pewnymi przedmiotami majątkowymi. Z umowy
zawartej pomiędzy Fundacją Fundusz Współpracy a Spółdzielczym Bankiem
5
Rozwoju „Samopomoc Chłopska „wynika, że Fundusz refinansuje kredyty
udzielane przez Bank na wskazane w umowie cele i udziela Bankowi pożyczki na
określonych w umowie warunkach. W celu zmniejszenia ryzyka Banku związanego
z udzielaniem kredytów ze środków Agrolinia, na podstawie załącznika nr 1 do
umowy, utworzony został Fundusz Gwarancyjny, do którego Bank mógł się zwrócić
w przypadku niewywiązywania się kredytobiorcy z umowy kredytowej.
Na wskazanych w regulaminie Funduszu Gwarancyjnego warunkach Bank otrzymał
możliwość domagania się wypłaty tzw. rekompensaty za niespłacony kredyt
w wysokości 50% wartości kredytu. Wypłata rekompensaty nie zwalniała jednak
Banku z obowiązku dalszego prowadzenia działań mających na celu odzyskanie
należności od kredytobiorców, a wszelkie kwoty tak uzyskane Bank zobowiązany
był zapłacić na rachunek Funduszu Gwarancyjnego, aż do momentu spłaty całej
otrzymanej kwoty rekompensaty. Dodatkowo, co istotne, na podstawie ust. 11
regulaminu świadczeń, w przypadku wypłaty rekompensaty z Funduszu
Gwarancyjnego, Bank zobowiązany został do wpłacenia tego samego dnia całej
należnej kwoty pożyczki refinansującej rekompensowany kredyt na rachunek
Funduszu Gwarancyjnego. Kwota rekompensaty z Funduszu Gwarancyjnego
mieściła się w ramach stosunku obligacyjnego łączącego Fundację, Fundusz
Współpracy i Spółdzielczy Bank Rozwoju „ Samopomoc Chłopska" , nie stanowiła
więc gwarancji bankowej dla udzielonego kredytu, bowiem jej wypłata, powodowała
stan natychmiastowej wymagalności pożyczki refinansującej udzielony kredyt, którą
Bank zobowiązany był zapłacić tego samego dnia na rzecz Fundacji.
Rekompensata stanowiła w istocie pożyczkę dla Banku, którą ten zobowiązany był
spłacić uprzednio pobraną od Fundacji pożyczkę refinansującą udzielony na rzecz
powodów kredyt. W tym stanie rzeczy wypłata rekompensaty z Funduszu
Gwarancyjnego nie powodowała umorzenia względem Banku wierzytelności
w wysokości wypłaconej rekompensaty oraz wstąpienie Fundacji w prawa
wierzyciela względem powodów, a stanowiła jedynie wewnętrzną zmianę
wzajemnych zobowiązań pomiędzy Fundacją Fundusz Współpracy
a Spółdzielczym Bankiem Rozwoju „Samopomoc Chłopska", wynikających
z pożyczki udzielonej na rzecz tego ostatniego, refinansującej kredyt udzielony
powodom. Błędne zaliczenie przez pozwanego kwoty otrzymanej rekompensaty na
6
kapitał, które wynikało, jak twierdzi pozwany, z wadliwej konwersji systemu
informatycznego, nie powinno mieć miejsca w profesjonalnym obrocie bankowym,
jednakże nie stanowi argumentu przemawiającego za uznaniem stanowiska strony
powodowej, skoro regulamin Funduszu Gwarancyjnego w sposób nie budzący
wątpliwości określa jaki jest charakter prawny ewentualnej wypłaty rekompensaty
na rzecz Banku.
W apelacji powodowie zarzucili naruszenie prawa materialnego: art. 65 § 2
k.c. przez błędną wykładnię postanowień umowy pożyczki z dnia 6 lutego 1997 r.
i stanowiącego załącznik do niej Regulaminu Funduszu Gwarancyjnego. Skutkiem
tego nieprawidłowo przyjęto, że Fundację i Bank łączyła dodatkowa umowa
pożyczki, inna niż umowa pożyczki z dnia 6 lutego 1997 r., wynikająca z Funduszu
Gwarancyjnego. Błędnie przyjęto, że Fundacja nie udzieliła bankowi gwarancji
spłaty kredytu przez powodów. Skarżący zarzucili także naruszenie prawa
materialnego przez niezastosowanie art. 518 § 1 pkt 1 k.c., a, z ostrożności
procesowej zarzucili także naruszenie prawa materialnego przez niezastosowanie
art. 356 § 2 k.c.
Na rozprawie przed Sądem Apelacyjnym powodowie podnieśli dodatkowo
zarzut przedawnienia roszczenia pozwanego dochodzonego na podstawie
bankowego tytułu egzekucyjnego.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację, nie podzielając zarzutu naruszenia art. 65
§ 2 k.c. wskutek nieprawidłowej lub dowolnej interpretacji postanowień umowy
o udzielenie pożyczki z funduszy przyznanych Rządowi Rzeczypospolitej Polskiej
przez Komisję Europejską, zawartej w dniu 6 lutego 1997 r. między Fundacją
Fundusz Współpracy z siedzibą w Warszawie a Bankiem. Podkreślił,
że świadczenie Funduszu nie zwalniało Banku z prowadzenia egzekucji długu.
Analiza wszystkich postanowień Regulaminu Funduszu Gwarancyjnego pozwała -
zdaniem Sądu Apelacyjnego - na ocenę, że „rekompensata „ jest elementem
przedmiotowo istotnym umowy nienazwanej, której postanowienia zawarte są
w cytowanym regulaminie. Jest to jednak umowa zawarta tylko między Fundacją
Fundusz Współpracy w Warszawie, a poprzednikiem prawnym pozwanego, z której
nie wynikają dla powodów żadne uprawnienia ani świadczenia. Sąd I instancji nie
7
naruszył art. 518 § 1 pkt 1 k.c., który to przepis stanowi, że osoba trzecia która
spłaca wierzyciela nabywa spłaconą wierzytelność do wysokości dokonanej
zapłaty, jeżeli płaci dług cudzy, za który jest odpowiedzialna osobiście albo
pewnymi przedmiotami majątkowymi. Celem świadczenia zwanego rekompensatą
nie była spłata wierzyciela dla osiągnięcia skutku polegającego na wstąpieniu
w jego prawa, lecz zmniejszenie ryzyka Banku związanego z udzielaniem kredytów.
Poza tym Fundacja nie była stroną umowy kredytowej ani jej poręczycielem, nie
była odpowiedzialna za dług powodów osobiście, albo pewnymi przedmiotami
majątkowymi. W sprawie nie miał zastosowania przepis art. 356 § 2 k.c.
Zarzut przedawnienia roszczenia egzekwowanego na podstawie bankowego
tytułu wykonawczego, Sąd Apelacyjny zbadał przeprowadzając dowód
z dokumentów znajdujących się w aktach postępowań egzekucyjnych Km …/07
Komornika przy Sądzie Rejonowym […] oraz II Km …/06 Komornika Rewiru II przy
Sądzie Rejonowym […]. Sąd Ustalił, że bieg terminu przedawnienia został
przerwany poprzez uznanie roszczenia przez powodów, a następnie przez
wszczęcie postępowania egzekucyjnego. W rezultacie zarzut przedawnienia nie był
zasadny.
Powodowie w skardze kasacyjnej opartej wyłącznie na podstawie naruszenia
prawa materialnego, zarzucili naruszenie art. 65 § 2 k.c. poprzez błędną wykładnię
postanowień umowy pożyczki z dnia 6 lutego 1997 r. i stanowiącego jej integralną
część załącznika – Regulaminu Funduszu Gwarancyjnego, przez błędne przyjęcie,
że Fundację i Bank łączyła umowa nienazwana inna niż umowa stron, z której nie
wynikały dla powodów żadne uprawnienia; świadczenie spełnione przez Fundację
obciążone było obowiązkiem zwrotu, a Fundacja nie udzieliła gwarancji spłaty
kredytu przez powodów. Zarzut naruszenia prawa materialnego poprzez jego
niezastosowanie dotyczy art. 518 § 1 pkt 1 k.c. i art. 356 § 2 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Konkretyzacja zarzutu naruszenia art. 65 § 2 k.c. prowadzi do art. 3531
k.c.
Zasada swobody umów odnosi się między innymi do możliwości kształtowania
8
przez strony stosunku prawnego treści umowy. Umożliwia to także zawarcie
umowy nienazwanej. W myśl art. 65 § 2 k.c. w umowach należy raczej badać, jaki
był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym
brzmieniu. Służy temu kombinowana metoda wykładni oświadczeń woli
aprobowana w judykaturze (np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2007 r.,
II CSK 489/06 nie publ., i z dnia 5 marca 2008 r., V CSK 418/07, nie publ.).
Powoduje to, konieczność analizy całości umowy wraz z tą jej integralną częścią
jaką stanowi Regulamin Funduszu Gwarancyjnego. W rozpoznawanej sprawie
istnieją dwie płaszczyzny uregulowań stosunku prawnego: umowa kredytowa
zawarta pomiędzy powodami i bankiem, oraz regulacje odnoszące się do
stosunków pomiędzy pozwanym a Funduszem Współpracy. Fundusz Współpracy
był wyspecjalizowaną fundacją Skarbu Państwa powołaną do realizacji programu
finansowanego przez fundusz PHARE ze środków pomocowych Unii Europejskiej.
W związku z tym poprzednik prawny pozwanego w wyniku porozumienia
z Fundacją Fundusz Współpracy realizował program Agrolinia 2000, w ramach
którego udzielał kredytów ze środków Fundacji, według własnych standardów
oceny kredytobiorców, ale ze środków przekazanych przez Fundację.
Przypomnienie powyższego służy wskazaniu, że środki kredytowe pochodziły ze
źródła zewnętrznego, a nie były środkami banku. W tym kontekście możliwa jest
dopiero ocena zasadności przyjęcia, że pozwanego z Fundacją łączyła umowa
nienazwana. Udzielane kredyty były zabezpieczone gwarancjami Banku
Gospodarstwa Krajowego, w przypadku powodów do wysokości połowy kwoty
kapitału. Gwarancja ta została zrealizowana. Bank kredytodawca był zobowiązany
do zwrotu całości środków przeznaczonych na kredyty, w związku z tym pojawił
się problem zabezpieczenia ryzyka banku. Fundacja Fundusz Współpracy dla
zmniejszenia ryzyka banku utworzyła Fundusz Gwarancyjny. Podkreślenia
wymaga, że Fundusz ten utworzyła w konkretnym celu Fundacja. Fundusz mógł
udzielać rekompensaty w razie zaprzestania spłacania kredytu do wysokości
połowy zadłużenia i wysokości połowy kwoty kapitału kredytu. To pokazuje,
że celem tego rozwiązania było zmniejszenie ryzyka banku, a także pochodzenie
środków Funduszu Gwarancyjnego nie było zewnętrzne. W związku z tym nie jest
zasadny zarzut dokonania wykładni umowy jedynie w oparciu o jej literalne
9
brzmienie. Za tym, że uregulowanie to nie jest ustanowieniem gwarancji na rzecz
kredytobiorcy przemawia użyte celowo określenie rekompensata, a nie gwarancja.
Także wprowadzenie wymagania egzekwowania wypłaconej kwoty nadal przez
Bank, jest przemawiającym za tym argumentem, jak też i to, że bezskuteczność
egzekucji zwalniała bank z niewyegzekwowanej części zobowiązania. Odwołując
się do zasady swobody umów trzeba uznać, że nie ma przesłanek dla przyjęcia
niemożności takiej konstrukcji rekompensaty, która nie jest gwarancją i nie
zwalnia dłużnika z długu w stosunku do rekompensującego część kapitału.
Podsumowując powyższe, zawarta pomiędzy Bankiem a Fundacją umowa jest
umową nienazwaną, mającą na celu zmniejszenie ryzyka udzielania przez Bank
kredytów, przy obowiązku zwrotu otrzymanych na nie środków. Ponadto z jej
konstrukcji, braku automatyzmu w wypłacie rekompensaty, nie wynika przyjęcie
zwolnienia z długu kredytobiorcy.
Ocena przesłanek z art. 518 § 1 pkt 1 k.c. wymaga ustalenia osobistej
odpowiedzialności za ten dług spłacającego, brak tej przesłanki powoduje, że nie
dochodzi do wstąpienia osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela.
W sprawie zachodzi sytuacja, w której działająca za Skarb Państwa Fundacja
Współpracy tak ukształtowała, w ramach swobody umów, stosunki z utworzonym
przez siebie Funduszem Gwarancyjnym i poprzednikiem pozwanego, że brak
przesłanek z wyżej wymienionego przepisu. Fundusz Gwarancyjny spełniał
własne zobowiązanie wynikające z umowy z Bankiem, służące zmniejszeniu
ryzyka akcji kredytowej, a nie zobowiązanie pozwanych wynikające z umowy
kredytowej. Ta różna podstawa świadczenia powoduje, że nie było przesłanek
przyjęcia zapłaty za cudzy dług, którego istnienie jedynie było przesłanką
uruchomienia procedury wynikającej ze stosunku pomiędzy Fundacją,
Funduszem Gwarancyjnym Fundacji i Bankiem. Nadmienić należy, że w razie
zaspokojenia wierzyciela przez spłatę długu przez osobę trzecią dług ten nie
wygasa, jedynie osoba trzecia wstępuje w prawa zaspokojonego wierzyciela,
poprzez którego może prowadzić egzekucję.
Przepis art. 356 § 2 stanowi, że wierzyciel nie może odmówić przyjęcia
zapłaty wymaganej wierzytelności pieniężnej od osoby trzeciej, nawet gdyby
działała ona bez wiedzy dłużnika. Brak jest tu bowiem uzasadnionego interesu dla
10
takiej odmowy. Warunkiem zaistnienia takiej sytuacji jest jednak to, by spełniający
świadczenie działał za dłużnika. Regulacja ta nie znajdzie zastosowania wówczas,
gdy działanie osoby trzeciej nie będzie spełnieniem świadczenia za dłużnika, ale
będzie realizacją zobowiązania tego podmiotu wynikającą z umowy zawartej
z wierzycielem. Sytuacja taka zaistniała w sprawie.
Przepisy art. 356 § 2 k.c. i art. 518 § 1 pkt 1 k.c. mają wspólną cechę,
mianowicie celem świadczenia osoby trzeciej jest zwolnienie z długu dłużnika.
W granicach zasady swobody umów – art. 3531
k.c. – strony stosunku
prawnego innego niż umowa kredytowa, mogą tak ukształtować swoje
stosunki, że zapłata kwoty rekompensaty będzie realizacją własnego
zobowiązania, a nie będzie działaniem w celu zwolnienia z zobowiązania
kredytobiorcy. Fundusz Gwarancyjny nie realizował świadczenia za dłużnika,
a działał w wykonaniu własnego zobowiązania umownego.
Z tych względów skarga kasacyjna uległa oddaleniu (art. 39816
k.p.c.).
jz