Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 75/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 grudnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
SSA Anna Kozłowska
w sprawie z powództwa B.D. sp. z o.o.
przeciwko E. Ł.
o uznanie czynności za bezskuteczną ,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 grudnia 2010 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 21 października 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Zaskarżonym przez pozwaną E. Ł. wyrokiem z dnia 21 października 2009 r.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 15
czerwca 2009 r.
W sprawie tej poczyniono następujące ustalenia.
W dniu 10 stycznia 2003 r. Sąd Okręgowy wydał przeciwko T. G. oraz B. G.
solidarnie nakaz zapłaty w stępowaniu upominawczym na kwotę 125.987 zł.
W dniu 1 lipca 2003 r. w Kancelarii Notarialnej L. G. została zawarta umowa o
wyłączenie wspólności ustawowej pomiędzy B. G. a . Ł. Następnie dnia 15 lipca
2003 r. w Kancelarii Notarialnej M.y Z. została zawarta umowa zniesienia
współwłasności nieruchomości:
- położonej w miejscowości W. o powierzchni 4 ha 54 a 28 m2
, dla której
urządzona jest przez Sąd Rejonowy księga wieczysta nr KW /.../, obejmującej
działki 269/22, 269/34, 349/2, 350, 351, 352, 372, 373, 374, 375, 377, 378/2,
448/7 oraz 1239.
- położonej w miejscowości W. o powierzchni 37 a 66 m2
, dla której urządzona
jest przez Sąd Rejonowy księga wieczysta nr KW /.../, obejmującej działkę 376.
W dniu 9 listopada 2006 r. wierzyciel B.D. spółka z o.o. wyraziła zgodę na
umorzenie egzekucji wobec nieruchomości objętych KW /.../ i KW /.../, jednocześnie
wnioskując do Kancelarii Prawnej C. o wystąpienie do Sądu ze skargą pauliańską.
15 listopada 2006 r. Komornik Sądowy przy Sądzie Rejonowym na wniosek
pełnomocnika wierzyciela z dnia 19 listopada 2006 r. wydał postanowienie o
umorzeniu postępowania egzekucyjnego w stosunku do opisanych wyżej
nieruchomości.
Powód B.D. spółka z o.o. wniósł o uznanie za bezskuteczną wobec niego
umowy z dnia 15 lipca 2003 r. sporządzonej w Kancelarii Notarialnej M. Z. zawartej
pomiędzy pozwaną E. Ł. a dłużnikiem B. G., której przedmiotem było zniesienie
współwłasności opisanych powyżej działek. Ponadto powód wniósł również
o nakazanie pozwanej, aby zezwoliła na przeprowadzenie egzekucji z
3
przedmiotowych nieruchomości – których własność wyłączną nabyła na podstawie
ww. umowy zniesienia współwłasności – na zaspokojenie wierzytelności
przysługującej stronie powodowej solidarnie wobec B. G. i T. G. jako wspólnikom „.”
spółki cywilnej na kwotę należności głównej 125.987,10 zł wraz z odsetkami
ustawowymi liczonymi od dnia 1 listopada do dnia zapłaty.
Pismem z 22 października 2007 r. powodowa spółka rozszerzyła powództwo
w stosunku do umowy z 1 lipca 2003 r. o wyłączenie wspólności ustawowej
małżeńskiej pomiędzy B. G. a E. Ł.
Wyrokiem z dnia 17 stycznia 2008 r. Sąd Okręgowy rozpoznając niniejszą
sprawę po raz pierwszy uznał za bezskuteczną względem strony powodowej
umowę z dnia 1 lipca 2003 r. wyłączającą wspólność ustawową małżeńską
pomiędzy małżonkami E. Ł. i B. G. oraz umowy z dnia 15 lipca 2003 r., znoszące
współwłasność nieruchomości położonych w miejscowości Wyżrał, dla których
prowadzone są przez Sąd Rejonowy księgi wieczyste /.../. Nadto Sąd Okręgowy
nakazał pozwanej E. Ł., by zezwoliła na przeprowadzenie egzekucji z
przedmiotowych nieruchomości na zaspokojenie wierzytelności powoda względem
spółki „G.” s.c. na kwotę należności głównej 125.987,10 zł z odsetkami ustawowymi
liczonymi od dnia 1 listopada 2002 r. do dnia zapłaty.
W wyniku apelacji pozwanej Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 20 stycznia
2009 r. uchylił zaskarżony wyrok, zniósł postępowanie przed Sądem Okręgowym i
przekazał sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania apelacyjnego.
Wyrokiem z dnia 15 czerwca 2009 r. Sąd Okręgowy uznał za bezskuteczną
w stosunku do strony powodowej B.D. Spółki z o.o., zawartą w dniu 15 lipca 2003 r.
pomiędzy dłużnikiem B. G. i E. Ł., przed notariuszem M. Z., umowę zniesienia
współwłasności nieruchomości położonych w miejscowości W., w zakresie
wierzytelności strony powodowej objętych wyrokiem Sądu Okręgowego z 13 lutego
2004 r. w kwocie 125.987,10 zł z ustawowymi odsetkami od 1.11.2002 r. do dnia
zapłaty; oddalił powództwo w pozostałej części i orzekł o kosztach procesu.
4
Wyrokiem z dnia 21 października 2009 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
pozwanej. Sąd II instancji uznał ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego za
poprawne i przyjął je za własne.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego Sąd I instancji nie naruszył art. 527 § 1 i 2 k.c.
ani też art. 47 § 2 i art. 41 § 2 k.r.o. oraz art. 6 k.c.
Główny akcent w apelacji położony został, na braku podstaw do
zastosowania art. 527 k.c. w niniejszej sprawie z uwagi na niemożność skierowania
egzekucji do majątku wspólnego poza ograniczonym zakresem tj. z wynagrodzenia
za pracę lub za inne usługi świadczone osobiście przez dłużnika, jak również
z korzyści uzyskanych przez dłużnika z jego praw autorskich twórcy, praw twórcy
wynalazku, wzoru lub projektu racjonalizatorskiego – a to ze względu na fakt, że
wierzytelność powodowej spółki dotyczy majątku odrębnego (osobistego) dłużnika,
gdyż dług B. G. ma charakter osobisty.
Zarzut ten podniesiony został w oderwaniu od niespornej okoliczności,
a mianowicie, że w dniu 1 lipca 2003 r. pozwana E. Ł. i dłużnik B. G. zawarli
umowę o wyłączeniu wspólności ustawowej pomiędzy nimi. Zgodnie z przepisami
Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w brzmieniu wówczas obowiązującym, w
czasie trwania małżeństwa wspólność ustawowa ustaje z chwilą zawarcia przez
małżonków umowy wyłączającej wspólność ustawową (art. 42 k.r.o. sprzed zmiany
ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r.).
Od ustania małżeńskiej wspólności ustawowej aż do podziału majątku
wspólnego stosuje się – w odniesieniu do tego majątku – odpowiednio przepisy
o wspólności w częściach ułamkowych (art. 195 i nast. k.c.). W miejsce trzech mas
majątkowych (majątki odrębne i majątek wspólny) pojawiają się dwa majątki. Każdy
z tych majątków obejmuje dotychczasowy majątek odrębny każdego z małżonków
oraz przysługujący mu udział w dotychczasowym majątku wspólnym. Wysokość
tego udziału określał art. 43 k.r.o. (w poprzednim brzmieniu).
Z chwilą ustania wspólności ustawowej ustaje odpowiedzialność z majątku
wspólnego (art. 41 § 1 k.r.o. w brzmieniu sprzed nowelizacji). Jeżeli dłużnikiem był
wyłącznie jeden z małżonków, wierzyciel może dochodzić zaspokojenia
z dotychczas przysługującego małżonkowi jego majątku odrębnego oraz z udziału
5
w dotychczasowym majątku wspólnym, a także z przedmiotów nabytych przez
małżonka – dłużnika po ustaniu wspólności ustawowej
Skoro więc z chwilą ustania wspólności ustawowej wspólność ta –
dotychczas bezudziałowa – ulega przekształceniu w sposób wyżej opisany to po
1 lipca 2003 r. nie istnieje majątek wspólny pozwanej E. Ł. i jej męża – dłużnika
strony powodowej – B. G. Wszystkie odwołania do tego majątku zawarte w
zarzutach apelacji stają się bezprzedmiotowe.
Wszystkie dywagacje dotyczące tego z jakiego majątku może być
prowadzona egzekucja nie mogą przesłonić istoty sprawy to jest czy spełnione
zostały przesłanki skargi pauliańskiej odnośnie żądania uznania umowy z 15 lipca
2003 r. – którą zniesiono współwłasność przedmiotowych nieruchomości – za
bezskuteczną wobec powoda.
Przedmiotem uznania za bezskuteczne mogą być tylko czynności prawne.
Na przykład umowa o podział majątku wspólnego po ustaniu małżeńskiej
wspólności majątkowej zawarta z pokrzywdzeniem wierzyciela może być przez
niego zakwestionowana skargą paulińską. Zaskarżona może być jednak tylko
czynność prawna, której skutkiem jest zmniejszenie majątku dłużnika bądź dlatego,
że z majątku tego coś ubyło, bądź że do niego nie weszło to, co mogło i powinno
wejść, gdyby czynność nie została dokonana. Z tą zmianą w majątku dłużnika musi
jednocześnie wiązać się uzyskanie korzyści majątkowej przez osobę trzecią. Oceny
czy czynność prawna dłużnika krzywdzi wierzycieli, należy dokonać nie według
chwili dokonania tej czynności, lecz według chwili jej zaskarżenia.
Przepis art. 527 § 2 k.c., który określa kiedy czynność prawna dłużnika jest
dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela, wiąże pokrzywdzenie wierzyciela
z rzeczywistą niewypłacalnością dłużnika na skutek dokonania przez niego
czynności prawnej lub z jego niewypłacalnością – na skutek czynności prawnej –
w wyższym stopniu niż była przed jej dokonaniem. Pokrzywdzenie powstaje na
skutek takiego stanu faktycznego majątku dłużnika, który powoduje niemożność lub
utrudnienie albo opóźnienie zaspokojenia wierzyciela. Przyjmuje się, że dłużnik jest
niewypłacalny, gdy cały jego majątek nie wystarcza na pokrycie długów.
6
„Niewypłacalność w wyższym stopniu” oznacza, że w zasadzie każde
istotne, bez względu na jego rozmiar, powiększenie niewypłacalności stanowi
pokrzywdzenie wierzyciela. Niewypłacalność nie musi ulec powiększeniu o całą
wartość przedmiotu czynności prawnej dokonanej przez dłużnika. Dłużnik staje się
niewypłacalny w wyższym stopniu i wtedy, gdy zaspokojenie można uzyskać
z dodatkowym znacznym nakładem kosztów, czasu i ryzyka. Inaczej, stan
niewypłacalności dłużnika w stopniu wyższym obejmuje utrudnienia i opóźnienie
zaspokojenia.
Dowodem niewypłacalności dłużnika może być nieskuteczność egzekucji
prowadzonej przeciwko dłużnikowi, wykazana np. postanowieniem o jej umorzeniu
art. 824 § 1 pkt 3 k.p.c. Dla przyjęcia niewypłacalności dłużnika wystarczające jest,
że egzekucja okazała się nieskuteczna z jednej choćby części składowej majątku
dłużnika.
Z powyższego wynika, że Sąd Okręgowy prawidłowo ocenił postanowienie
Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym z dnia 18 sierpnia 2008 r. o
umorzeniu postępowania egzekucyjnego na podstawie art. 824 § 1 pkt 3 k.p.c.
przyjmując, iż na skutek przedmiotowej umowy dłużnik Bogdan G. stał się
niewypłacalny.
Nie można też pominąć, że powodowa spółka jako wierzyciel dochodzi
jedynie zasądzonej na jej rzecz należności, wymagalnej co najmniej od 1 listopada
2002 r., natomiast B. G. wyzbywając się własnego majątku w postaci udziału w
nieruchomościach objętych żądaniem pozwu stał się niewypłacalny.
Niewątpliwie też dłużnik B. G. działał ze świadomością pokrzywdzenia
wierzycieli – w tym powodowej spółki – gdyż zdawał sobie sprawę (uświadamiał
sobie), że wskutek dokonania czynności prawnej tj. zniesienia współwłasności
przedmiotowych nieruchomości może spowodować niemożność zaspokojenia się
wierzycieli z jego majątku.
Spełniona została także ostatnia z przesłanek skargi pauliańskiej,
a mianowicie posiadanie przez pozwaną jako osobę trzecią wiedzy o tym, że
dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Z sytuacją tą zrównana
została sytuacja, gdy osoba trzecia przy zachowaniu należytej staranności mogła tę
7
wiedzę uzyskać. Paragraf 3 art. 527 k.c. wprowadza dalsze ułatwienie dowodowe
przez ustanowienie określonego nim domniemania. Strona powodowa wykazała, że
pozwaną jako żonę dłużnika łączył z nim stosunek bliskości w chwili dokonania
czynności prawnej krzywdzącej wierzyciela. W razie wykazania tej okoliczności
wierzyciel nie ma obowiązku udowadniania, że osoba trzecia wiedziała lub przy
zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć o świadomości dłużnika
pokrzywdzenia wierzycieli.
W skardze kasacyjnej pozwana zarzuciła naruszenie prawa materialnego, tj.:
1) art. 47 § 2 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 20 stycznia 2005 r.
w zw. z art. 5 ust. 3 i ust. 5 pkt 1 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie
ustawy – kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw przez
niewłaściwe zastosowanie, na skutek przyjęcia, że:
- w wyniku zawarcia przez pozwaną i jej małżonka (dłużnika strony
powodowej) w dniu 1 lipca 2003 r. umowy o wyłączeniu wspólności
ustawowej, wspólność ta uległa przekształceniu we współwłasność
w częściach ułamkowych i spowodowała – w stosunku do powoda –
wygaśnięcie odpowiedzialność małżonków z majątku wspólnego.
2) art. 527 § 1 i § 2 k.c. w zw. art. 41 § 2 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym przed
dniem 20 stycznia 2005 r. oraz z art. 5 ust. 5 pkt 1 ustawy z dnia 17 czerwca
2004 r. o zmianie ustawy – kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych
innych ustaw przez niewłaściwe zastosowanie, a to na skutek przyjęcia, że
kwestionowana przez powoda czynność prawna (tj. umowa zniesienia
współwłasności nieruchomości zawarta przez pozwaną i jej małżonka (dłużnika
strony powodowej) w dniu 15 lipca 2003 r. przed notariuszem Magdaleną Z.
została zawarta z jego pokrzywdzeniem w rozumieniu art. 527 § 1 i § 2 k.c.
Pozwana zarzuciła także naruszenie przepisów postępowania, które miało
istotny wpływ na wynik sprawy, tj.:
- art. 365 § 1 k.p.c. – na skutek przyjęcia w zaskarżonym wyroku, że zawarta
przez pozwaną i jej małżonka (dłużnika strony powodowej) – umowa z dnia
1 lipca 2003 r. o wyłączeniu wspólności ustawowej wywołała skutki prawne
również w stosunkach z powodem oraz, że z tym dniem ustała
8
odpowiedzialność z majątku wspólnego (art. 41 k.r.o. w brzmieniu sprzed dnia
20 stycznia 2005 r.), chociaż Sąd Okręgowy (załączonym do pozwu)
prawomocnym postanowieniem z dnia 18 stycznia 2006 r. (sygn. akt IX GCo
…/05) nadał klauzulę wykonalności wyrokowi Sądu Okręgowego z dnia 13
lutego 2004 r. do sygn. akt IX GC …/03 oraz wyrokowi Sądu Apelacyjnego z
dnia 26 października 2004 r. do sygn. akt I ACa …/04, także przeciwko
pozwanej z ograniczeniem jej odpowiedzialności do majątku objętego
wspólnością ustawową małżonków B. G. i E. Ł., a zatem przesądził również, iż
zawarcie tej umowy było bezskuteczne względem powoda.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Zgodnie z art. art. 47 § 2 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym przed dniem
20 stycznia 2005 r., czyli w czasie gdy została zawarta przez pozwaną i jej
małżonka (dłużnika strony powodowej) – umowa z dnia 1 lipca 2003 r. o wyłączeniu
wspólności ustawowej, umowa taka jest skuteczna wobec osób trzecich jeżeli
zawarcie takiej umowy i jej rodzaj były tym osobom wiadome. Sad Apelacyjny
w zaskarżonym wyroku w ogóle nie rozważał, czy umowa z dnia 1 lipca 2003 r.
była skuteczna wobec powoda, a przyjął iż nastąpiło zniesienie wspólności
majątkowej małżeńskiej. Rozważnie skuteczności tej umowy wobec powoda, ma
zaś decydujące znaczeni dla oceny, czy zniesieni pomiędzy pozwaną i jej
małżonkiem współwłasności nieruchomości prowadziło do pokrzywdzeni strony
powodowej w rozumieniu art. 527 k.c. Rozważenie skuteczności umowy z dnia
1 lipca 2003 r. wobec powoda ma tym bardziej znaczenie, jeżeli zważyć, że Sąd
Okręgowy prawomocnym postanowieniem z dnia 18 stycznia 2006 r. (sygn. akt IX
GCo …/05) nadał klauzulę wykonalności wyrokowi Sądu Okręgowego z dnia 13
lutego 2004 r. do sygn. akt IX GC …/03 oraz wyrokowi Sądu Apelacyjnego z dnia
26 października 2004 r. do sygn. akt I ACa …/04, także przeciwko pozwanej z
ograniczeniem jej odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością ustawową
małżonków B. G. i E. Ł., a zatem przesądził również, iż zawarcie umowy z dnia 1
lipca 2003 r. było bezskuteczne wobec powoda.
Trafnie wobec tego skarżąca zarzuca, że zaskarżone orzeczenie narusza
art. 47 § 2 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 20 stycznia 2005 r. oraz
9
art. 365 k.p.c. Bez wyraźnego odniesienia się do tego czy umowa z 1 lipca 2003 r.
jest skuteczna wobec strony powodowej nie można przesądzać, czy umowa z dnia
15 lipca 2003 r. został zawarta z pokrzywdzeniem powoda w rozumieniu art. 527
k.c. Jeżeli bowiem umowa z dnia 1 lipca 2003 r. była by wobec powoda
bezskuteczna, to tak jak przesądził Sąd Okręgowy w postanowieniu z dnia 13
lutego 2004 r. powódka mogła się zaspokoić z majątku wspólnego, ale
z ograniczeniem przewidzianym w art. 41 § 3 k.r.i.o., w brzmieniu obowiązującym
przed dniem 20 stycznia 2005 r. Zważywszy na te ograniczenia powódka nie
mogłaby się zaspokoić z nieruchomości wchodzących w skład majątku wspólnego.
Nie wystarczy wobec tego tylko stwierdzenie, że umowa z dnia 1 lipca 2003 r.
zniosła ustawową wspólność majątkową pomiędzy małżonkami B. G. i E. Ł., ale
trzeba wyjaśnić, czy zniesienie tej wspólności było skuteczne wobec powoda.
Wymaga to wyjaśnienia, gdyż wierzytelność powoda powstał przed 1 lipca 2003 r.,
co wskazuj, że nie było mu wiadome wyłączenie wspólności dokonane tą umową.
Mając na uwadze, że zarzuty podniesione w skardze kasacyjnej okazały się
usprawiedliwione Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39815
k.p.c., orzekł jak
w sentencji.
md