Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 20 stycznia 2011 r.
III UZP 2/10
Przewodniczący SSN Andrzej Wróbel, Sędziowie SN: Halina Kiryło, Roman
Kuczyński (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 20 stycznia 2011 r.
sprawy z wniosku Andrzeja K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działowi w R. o wysokość potrąceń, na skutek zagadnienia prawnego przekazanego
postanowieniem Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 13 października 2010 r. [...]
„Czy w razie zbiegu u jednej osoby prawa do emerytury - przyznanej na zasa-
dach ogólnych i renty - przyznanej w trybie art.82 ustawy z dnia 17 grudnia 1998
roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U.
2009.153.1227 - z zm.), kwotę wolną od egzekucji i potrąceń należy ustalić od jed-
nego - wyższego świadczenia, czy od sumy emerytury i renty wyjątkowej - wypłaca-
nej z emeryturą, czy też oddzielnie - dla każdego z tych świadczeń ?”
p o d j ą ł uchwałę:
W razie zbiegu prawa do emerytury przyznanej na podstawie art. 29 ust.
1 pkt 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze
zm.) i renty przyznanej przez Prezesa Rady Ministrów w trybie art. 82 ust. 1 tej
ustawy, kwotę wolną od egzekucji i potrąceń należy ustalać oddzielnie dla każ-
dego z tych świadczeń.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie przy roz-
patrywaniu apelacji Andrzeja K. od wyroku Sądy Okręgowego w Rzeszowie przed-
stawił Sądowi Najwyższemu pytanie prawne następującej treści: „czy w razie zbiegu
u jednej osoby prawa do emerytury - przyznanej na zasadach ogólnych i renty - przy-
2
znanej w trybie art. 82 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. 2009.153.1227 - z zm. ), kwotę wolną
od egzekucji i potrąceń należy ustalić od jednego - wyższego świadczenia, czy od
sumy emerytury i renty wyjątkowej - wypłacanej z emeryturą, czy też oddzielnie - dla
każdego z tych świadczeń ?”.
Powyższe pytanie powstało na tle następujących okoliczności faktycznych i
prawnych. Ubezpieczonemu - Andrzejowi K., przysługiwały dwa świadczenia pienięż-
ne wypłacane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Pierwsze, przyznane decyzją
z dnia 21 września 2006 r. Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w R. prawo
do wcześniejszej emerytury od 1 sierpnia 2006 r. - na podstawie art. 29 ust. 1 pkt 2
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz.1227 ze zm.) oraz drugie
przyznane przez Prezesa Rady Ministrów decyzją z dnia 13 października 2009 r. - w
trybie art. 82 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Spo-
łecznych. Świadczenie to, zwane rentą wyjątkową, przysługiwało ubezpieczonemu
od 1 października 2009 r. Przyznając tę rentę Prezes Rady Ministrów zastrzegł, że
wypłacana ona będzie „niezależnie od innych świadczeń z ubezpieczenia społecz-
nego i podlega waloryzacji na ogólnie obowiązujących zasadach”.
Decyzją z dnia 30 października 2009 r. „o ponownym ustaleniu emerytury” or-
gan rentowy zwiększył wysokość emerytury świadczeniobiorcy o kwotę renty. Od
sumy tych świadczeń dokonał potrąceń: zaliczki na podatek dochodowy i składki na
ubezpieczenie zdrowotne. A następnie dokonał potrąceń egzekucyjnych (zgodnie z
zajęciami dokonanymi przez komornika sądowego) - powołując się na unormowanie
z art. 139 ust. 1 pkt 5 i 141 ust. 1 pkt 3 ustawy emerytalnej - twierdząc, iż w tym przy-
padku potrącenia mogą być dokonywane do wysokości 25% sumy świadczeń.
Andrzej K. zakwestionował taki sposób dokonywania potrąceń egzekucyjnych
wskazując, że możliwe jest prowadzenie egzekucji tylko ze świadczenia wyższego (w
tym przypadku z renty) i to jedynie do wysokości kwoty wolnej od egzekucji i potrą-
ceń ustalonej dla tego świadczenia.
Uzasadniając postawione pytanie prawne w stanie faktycznym niniejszej
sprawy Sąd Apelacyjny w Rzeszowie wskazał, że istota sporu sprowadza się do
ustalenia kwoty wolnej od jakichkolwiek potrąceń i egzekucji. W art. 139 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przewidziano możli-
wość potrąceń ze świadczeń emerytalno-rentowych przewidzianych w ustawie. W
3
art. 140 tejże ustawy określono zaś maksymalną wysokości, do której można
dokonywać potrąceń, przy uwzględnieniu regulacji art. 141 ustawy. W przypadku
zbiegu świadczeń pieniężnych z systemu ubezpieczenia społecznego (art. 141 ust. 4
ustawy) kwota wolna nie jest zagwarantowana w stosunku do każdego świadczenia z
osobna, lecz ustalana jest od świadczenia wyższego, z kolei w przypadku zbiegu
prawa do emerytury przyznanej na zasadach ogólnych oraz renty wyjątkowej proste
zastosowanie powyższej reguły nie jest zasadne. Rozważenia wymaga tu możliwość
zastosowania ust. 3 art. 141 ustawy - przy założeniu, iż w tym przypadku renta wyjąt-
kowa musiałaby być traktowana jako „świadczenie wypłacane wraz z emeryturą” na
podstawie odrębnych przepisów z zakresu ubezpieczeń społecznych. Inaczej mó-
wiąc; jako świadczenie wypłacane z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Z drugiej
strony należy mieć na uwadze, że renta wyjątkowa ma byt samoistny i z emeryturą
ubezpieczeniową nie pozostaje w jakimkolwiek związku normatywnym, zaś samo
umiejscowienie postanowień dotyczących jej przyznania w Dziale VI ustawy o eme-
ryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych należy uznać li tylko za
„zabieg techniczno-legislacyjny niemający bezpośredniego i merytorycznego wpływu
na treść zawartych w akcie postanowień” (tak: uzasadnienie wyroku Trybunału Kon-
stytucyjnego z 17 października 2006 r., P 38/05). Uznając zatem odrębność i samo-
dzielność obu świadczeń trzeba poddać egzekucji oba te świadczenia i osobno dla
każdego z nich ustalić kwotę wolną (argument z art. 141 ust. 1 ustawy). Końcowo
zauważono, że gdyby przyjąć, iż ze względów celowościowych, nie należy w ogóle
prowadzić egzekucji z renty wyjątkowej przyznanej przez Prezesa Rady Ministrów,
co suponuje odwołujący się, to uprzednio należałoby stwierdzić, że renta ta jest wy-
mieniona wprost w art. 829 i 831 k.p.c. - a takiego unormowania brak.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie należy rozróżnić sytuację zbiegu prawa do świadczeń przyznawa-
nych na zasadach ogólnych oraz świadczeń przyznawanych w szczególnym trybie
na podstawie art. 83 ust. 1 i art. 82 ust. 1 ustawy emerytalnej. Zgodnie z orzecznic-
twem nabycie uprawnień do jakiegokolwiek świadczenia emerytalno-rentowego z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wyłącza z mocy prawa możliwość uzyskania
pobierania dalszego świadczenia przyznanego w trybie art. 83 ust. 1 (por. wyrok
NSA z dnia 2 kwietnia 2001 r., II SA 45/01, Lex nr 54536; wyrok NSA w Warszawie z
4
dnia 4 lipca 2001 r., II SA 388/01, Lex nr 55032). Odmienna sytuacja powstaje w
przypadku zbiegu świadczeń z powszechnego systemu ubezpieczeń społecznych i
świadczenia „szczególnego” przyznawanego na podstawie art. 82 ust. 1 ustawy eme-
rytalnej. Charakter prawny powołanej normy polega na uprawnieniu Prezesa Rady
Ministrów do uznaniowego przyznania świadczenia emerytalnego bądź rentowego w
szczególnie uzasadnionym przypadku. Uprawnienie to nie jest uzależnione od speł-
nienia formalnych wymogów, jak ma to miejsce w przypadku świadczenia wyjątko-
wego przyznawanego przez Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (art. 83). Z
użytego w art. 82 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych sformułowania „może przyznać” wynika, że
podejmowane na tej podstawie decyzje mają charakter uznaniowy. Oznacza to, że
organ decyzyjny posiada swobodę działania i możliwość wyboru określonego sposo-
bu załatwienia sprawy. Także sposób finansowania potwierdza odrębność takiego
świadczenia z tego względu, że jest ono finansowane z budżetu Państwa (art. 84
ustawy), a nie z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i nie ma przy tym charakteru
roszczeniowego, gdyż ustawa nie gwarantuje jego wypłaty, pozostawiając rozstrzy-
gnięcie w tym zakresie uznaniowej decyzji Prezesa Rady Ministrów. W świetle po-
wyższego należy stwierdzić, że kwestia wypłaty świadczeń z art. 82 ustawy - po
pierwsze, nie wchodzi w skład instytucji zabezpieczenia społecznego objętych sys-
temem ubezpieczeń społecznych, skoro nie jest finansowana z Funduszu; - po dru-
gie, świadczenie to zostało uregulowane wyczerpująco w wyżej wskazanym przepi-
sie i przyznawane jest na zupełnie odmiennych warunkach, z wyłączeniem zasad
określonych w art. 95 i nast. ustawy o emeryturach i rentach. Przepis art. 95 tej
ustawy w ustępie drugim i trzecim enumeratywnie wymienia inne świadczenia o cha-
rakterze zaopatrzenia społecznego, do których znajduje zastosowanie przewidziana
tym przepisem reguła zbiegu świadczeń. Jednakże przepis ten nie obejmuje swoim
zakresem świadczenia przyznanego przez Prezesa Rady Ministrów. Mając na uwa-
dze powyższe dopuszczalna prawnie jest sytuacja jednoczesnego pobierania zwykłej
emerytury lub renty oraz świadczenia przyznanego na podstawie art. 82 ust. 1 (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 marca 2000 r., II UKN 458/99, OSNAPiUS 2001
nr 18, poz. 565). Mając wskazane wyżej argumenty na uwadze zasadne jest twier-
dzenie, że umiejscowienie postanowień dotyczących przyznania świadczenia z art.
82 ust. 1 w Dziale VI ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Spo-
łecznych należy uznać li tylko za „zabieg techniczno-legislacyjny niemający bezpo-
5
średniego i merytorycznego wpływu na treść zawartych w akcie postanowień” (tak:
uzasadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 17 października 2006 r., P 38/05).
Zatem emerytura bądź renta przyznana przez Prezesa Rady Ministrów posiada byt
samoistny i z emeryturą ubezpieczeniową nie pozostaje w jakimkolwiek związku
normatywnym. Uznając zatem odrębność i samodzielność obu świadczeń trzeba
poddać egzekucji oba te świadczenia osobno.
Dla świadczenia przewidzianego w ustawie w art. 3 kwotę wolną należy ustalić
według zasad przewidzianych w art. 140 i art. 141 ustawy emerytalnej. Z kolei w za-
kresie świadczenia przyznawanego przez Prezesa Rady Ministrów nasuwają się trzy
możliwe rozwiązania: 1. prowadzenie egzekucji bez ograniczeń z „innych wierzytel-
ności” w rozumieniu art. 895 - 912 k.p.c.; 2. ograniczenie egzekucji w myśl art. 831 §
1 pkt 2 k.p.c.; 3. ograniczenie egzekucji w sposób przyjęty dla ochrony zarobków
pracowniczych - art. 833 k.p.c. Udzielając w tej kwestii odpowiedzi należy przede
wszystkim mieć na uwadze, że zasadą jest prowadzenie egzekucji z całego majątku
dłużnika (art. 803 k.p.c.) i wyłączenie z niej określonego składnika mienia stanowi
wyjątek w stosunku do reguły ogólnej, wymagający wyraźnego określenia w ustawie.
W braku więc takiego wyłączenia należałoby przyjąć dopuszczalność egzekucji z
omawianej renty. Jednakże w stosunku do przedmiotowego świadczenia, pełniącego
funkcję zabezpieczenia społecznego o charakterze wyjątkowym obok powszechnego
systemu ubezpieczeń społecznych, niedopuszczalność egzekucji bez ograniczeń jest
oczywista. Gdyby nawet przyjąć, że zasada ochrony świadczeń z art. 82 ustawy
emerytalnej nie da się wprost wysnuć z obowiązującego prawa, to całkowity jej brak
byłby nie do przyjęcia ze względów społecznych zwłaszcza, jeżeli weźmie się pod
uwagę, że ochronie takiej podlegają wynagrodzenia za pracę (art. 87 k.p.) i świad-
czenia z ubezpieczenia społecznego (art. 139-141 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych). Wyjaśnienia więc
wymaga tylko zakres ograniczeń egzekucji, przy czym można brać pod uwagę tylko
te ograniczenia, o których mowa w art. 831 § 1 pkt 2 k.p.c. lub te, które są przewi-
dziane dla zarobków pracowniczych, gdyż liczne pozostałe, ustanowione w Kodeksie
postępowania cywilnego i ustawach szczególnych, stosują się do świadczeń i należ-
ności z określonych tytułów niemających związku z pobieraniem przez uprawnionego
świadczenia przyznanego na mocy art. 82 ust. 1 ustawy emerytalnej. Nie jest wła-
ściwy pogląd, aby emerytury i renty z art. 82 ustawy emerytalnej zakwalifikować jako
„sumy przyznane... na specjalne cele (w szczególności stypendia, wsparcia)” - sto-
6
sownie do art. 831 § 1 pkt 2 k.p.c. Emerytura lub renta przyznana przez Prezesa
Rady Ministrów nie została przewidziana dla sytuacji, w których osoby starsze lub też
całkowicie niezdolne do pracy, niespełniające warunków do uzyskania świadczeń
przewidzianych w ustawie emerytalnej, nie są w stanie podjąć pracy (lub innej dzia-
łalności zarobkowej), pozostają natomiast w ciężkim położeniu materialnym. W przy-
padku tzw. szczególnego pokrzywdzenia może mieć zastosowanie instytucja eme-
rytury lub renty wyjątkowej, o której mowa w art. 83 ustawy emerytalnej oraz świad-
czenia o charakterze socjalnym. Przedmiotowe świadczenie posiada niektóre cechy
odpowiadające hipotezie art. 831 § 1 pkt 2 k.p.c., jak i art. 833 § 2 in fine k.p.c. Zga-
dzając się - z jednej strony - że celu ustanowienia emerytury lub renty przyznawanej
przez Prezesa Rady Ministrów należy szukać w próbie uhonorowania osób szcze-
gólnie zasłużonych, wybitnych - z drugiej strony - stwierdzić należy, że są to sumy
przeznaczone dla zapewnienia środków utrzymania, czyli zaspokojenia zwykłych
potrzeb życiowych, tak samo jak przeznaczone są wynagrodzenia pracownicze,
renty czy emerytury. W takiej sytuacji rozważyć należy, które cechy mają przeważa-
jący (zasadniczy) charakter. Celem „specjalnym” stosownie do przyjętych w doktrynie
poglądów jest finansowanie konkretnie oznaczonych przedsięwzięć, np. inwestycji,
określonej działalności kulturalnej, artystycznej itp. Nie mieści się w tym pojęciu za-
pewnienie środków zwykłego utrzymania, jak również nie chodzi tu o „wsparcie” lub
„stypendium”. Świadczenia przyznane przez Prezesa Rady Ministrów nie mogą być
uważane za wsparcie, gdyż tak określa się pomoc humanitarną, udzieloną osobom
niezamożnym, a regułą jest przyznawanie jej w wyniku stosownej oceny i wyboru
świadczącego. Stypendia natomiast przyznawane są osobom kształcącym się, na-
ukowcom, artystom lub innym twórcom w celu umożliwienia im bądź zdobycia okre-
ślonego wykształcenia ogólnego lub specjalistycznego, bądź wykonania konkretnej
użytecznej społecznie pracy. Mając na uwadze, iż przedmiotowe świadczenie umiej-
scowione zostało w Dziale VI ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych oraz fakt, że niewątpliwie jest świadczeniem powtarzającym się,
którego głównym (zasadniczym) celem jest zapewnienie utrzymania osobom, które
Prezes Rady Ministrów postanowił uhonorować kierując się kryterium zasług bądź
wybitnych osiągnięć obok ewentualnie przysługujących konkretnej osobie świadczeń
z systemu ubezpieczeń społecznych - należy przyjąć, iż niezasadne byłoby stosowa-
nie ograniczeń egzekucyjnych do takiej wierzytelności na podstawie art. 831 § 1 pkt
2 k.p.c., skoro zasadnicze cechy tego świadczenia odpowiadają hipotezie art. 833 §
7
2 in fine k.p.c. Świadczenia takie zrównane są egzekucyjnie z wynagrodzeniami za
pracę z mocy powołanego wyżej przepisu, co oznacza odesłanie do egzekucji w za-
kresie określonym w przepisach Kodeksu pracy na podstawie art. 833 § 1 k.p.c.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę o treści jak w
sentencji.
========================================