Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 188/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 kwietnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Katarzyna Gonera (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Maciej Pacuda
SSN Romualda Spyt
w sprawie z powództwa P. L.
przeciwko Syndykowi Masy Upadłości A. T. Spółce z o. o. w likwidacji w K.
o wynagrodzenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 19 kwietnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej A.-T. Spółki z o.o. w likwidacji od wyroku Sądu Okręgowego -
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w K.
z dnia 4 czerwca 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w K. - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w K. - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z 15
lutego 2007 r., w sprawie …1342/06, zasądził od A.-T. Spółki z o.o. w K. na rzecz
powoda P. L. kwotę 71.000 zł tytułem wynagrodzenia prowizyjnego od zleceń
transportowych.
Sąd Rejonowy ustalił, że powód był zatrudniony w A.-T. Spółce z o.o. w
okresie od 4 maja 2004 r. do 28 lutego 2006 r. na podstawie umowy o pracę
zawartej na czas nieokreślony. W warunkach zatrudnienia przewidziano
następujące składniki wynagrodzenia: płaca zasadnicza, premia uznaniowa oraz
prowizja w wysokości 1,25 % wartości załatwionych i zrealizowanych kontraktów,
płatna raz na kwartał. W piśmie wypowiadającym umowę o pracę zamieszczone
zostało oświadczenie, w którym pracodawca zobowiązywał się do uregulowania
należności z tytułu premii od załatwionych zleceń w kwocie 71.000 zł. Powód
prowizji tej jednak nie otrzymał. Sąd pierwszej instancji stwierdził, że dochodzona
należność przyznana została powodowi przez pracodawcę reprezentowanego
przez ówczesnego prezesa zarządu Spółki. Strona pozwana nie wykazała
okoliczności powodujących pozbawienia powoda prawa do prowizji ani tego, aby
pismo o wypowiedzeniu było dokumentem wytworzonym jedynie dla potrzeb
postępowania.
Apelację od wyroku Sądu Rejonowego wniosła strona pozwana.
Po wydaniu powyższego wyroku Sąd Rejonowy w K. - Sąd Gospodarczy
postanowieniem z 2 kwietnia 2007 r. ogłosił upadłość A.-T. Spółki z o.o. obejmującą
likwidację majątku dłużnika.
Postanowieniem z 31 maja 2007 r. postępowanie w opisywanej sprawie
zostało zawieszone, a następnie - postanowieniem z 2 lipca 2007 r., w sprawie
…272/07 - Sąd Okręgowy w K. postanowił o podjęciu zawieszonego postępowania
oraz uchyleniu zaskarżonego wyroku Sądu Rejonowego i umorzeniu postępowania
w sprawie. Postanowienie to uprawomocniło się.
W dniu 22 lipca 2008 r. powód, powołując się na art. 1821
§ 2 k.p.c.,
ponownie wniósł pozew o zasądzenie na jego rzecz kwoty 71.000 zł tytułem
niewypłaconej mu prowizji za okres pracy w Spółce, tym razem przeciwko
3
syndykowi masy upadłości Spółki. W uzasadnieniu pozwu podniósł, że w związku z
ogłoszeniem upadłości pozwanej Spółki zgłosił w postępowaniu upadłościowym
kwotę 71.000 zł jako swoją wierzytelność przysługującą od upadłego dłużnika.
Wierzytelność nie została jednak uznana przez syndyka masy upadłości, co wynika
z listy wierzytelności.
W odpowiedzi na pozew syndyk masy upadłości A.-T. Spółki z o.o. wniósł o
oddalenie powództwa. Wyjaśnił, że wierzytelność nie została uznana w
postępowaniu upadłościowym, ponieważ powód nie udowodnił zasadności swego
żądania. Ponadto podniósł, że powód nie wyczerpał trybu dochodzenia roszczeń w
postępowaniu upadłościowym (nie wniósł sprzeciwu od listy wierzytelności).
Sąd Rejonowy w K. - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z 30
września 2008 r., w sprawie …518/08/Z, zasądził od A.-T. Spółki z o.o. w K. na
rzecz powoda kwotę 71.000 zł tytułem wynagrodzenia prowizyjnego od zleceń
transportowych, ponadto orzekł o kosztach procesu i nadał wyrokowi co do kwoty
10.200 zł rygor natychmiastowej wykonalności.
Sąd Rejonowy ustalił, że powód był zatrudniony w A.-T. Spółce z o.o. od 4
maja 2004 r. do 28 lutego 2006 r. na podstawie umowy o pracę na czas
nieokreślony. W warunkach zatrudnienia przewidziano dla powoda prowizję w
wysokości 1,25 % wartości załatwionych i zrealizowanych kontraktów, płatną raz na
kwartał. Pismem z 30 stycznia 2006 r. Spółka, reprezentowana przez prezesa
zarządu, rozwiązała z powodem umowę o pracę z uwagi na likwidację jego
stanowiska pracy z przyczyn ekonomicznych. W piśmie tym zostało zamieszczone
oświadczenie, że Spółka zobowiązuje się do uregulowania należności z tytułu
prowizji od załatwionych zleceń transportowych w kwocie 71.000 zł. Sąd Rejonowy
ustalił, że w trakcie trwania stosunku pracy powód nie otrzymał prowizji od
załatwionych i zrealizowanych kontraktów w wysokości 1,25% ich wartości.
Wierzytelność tę powód zgłosił w postępowaniu upadłościowym. Syndyk masy
upadłości nie uwzględnił wierzytelności w postępowaniu upadłościowym, wobec
czego nie zamieścił jej na liście wierzytelności obwieszczonej w prasie i Monitorze
Sądowo-Gospodarczym. Powód jako wierzyciel nie złożył sprzeciwu od listy
wierzytelności w wyznaczonym terminie.
4
Sąd Rejonowy stwierdził, że źródłem dochodzonego roszczenia jest umowa
o pracę, która przewidywała jako jeden ze składników wynagrodzenia prowizję w
wysokości 1,25% wartości zawartych i zrealizowanych kontraktów na zlecenia
transportowe. Sporna należność została powodowi przyznana przez osobę
uprawnioną - ówczesnego prezesa zarządu Spółki. Obowiązek wypłaty prowizji
wynikał z prawidłowo zawartej umowy o pracę. Fakt zobowiązania się pracodawcy
do wypłaty zaległej prowizji w oświadczeniu o wypowiedzeniu umowy o pracę był
bez znaczenia, ponieważ wynikała ona z zawartej umowy o pracę. W kwestii braku
autentyczności dokumentu dotyczącego wypowiedzenia umowy o pracę i
zawierającego zobowiązanie do wypłaty prowizji Sąd Rejonowy stwierdził, że zarzut
syndyka dotyczący braku wiarygodności tego oświadczenia nie został
potwierdzony. Rolą Sądu nie było działanie z urzędu dla wyjaśnienia twierdzeń
stron.
Sąd pierwszej instancji przyjął, że powództwo zostało wytoczone w
warunkach określonych w art. 1821
§ 2 k.p.c. Powód zachował termin do
wytoczenia powództwa, odmowa uznania jego wierzytelności jest prawomocna,
powodowi nie przysługuje już bowiem - na skutek upływu terminu - prawo
wniesienia sprzeciwu od listy wierzytelności, która jest uznawana za swoiste
orzeczenie sądu po przekazaniu jej do sędziego-komisarza. Orzeczenia stają się
prawomocne także wtedy, gdy strony ich nie zaskarżyły.
Apelację od powyższego wyroku wniósł syndyk masy upadłości A.-T. Spółki
z o.o., zarzucając błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę
rozstrzygnięcia, polegający na błędnym założeniu, że strona pozwana zobowiązana
jest do zapłaty powodowi kwoty 71.000 zł tytułem wynagrodzenia prowizyjnego
oraz naruszenie prawa procesowego, tj. art. 1821
§ 2 k.p.c. przez przyjęcie, że
zachodzą przesłanki do wytoczenia powództwa na tej podstawie, w sytuacji gdy
powód nie wyczerpał drogi prawnej wynikającej z art. 256 ust. 1 Prawa
upadłościowego i naprawczego, przez co nastąpiło naruszenie prawa materialnego,
tj. art. 145 Prawa upadłościowego i naprawczego, a także naruszenie art. 342 i
następnych tej ustawy, poprzez nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej
wykonalności. Skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego orzeczenia i oddalenie
5
powództwa, ewentualnie jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi Rejonowemu.
Syndyk masy upadłości zarzucił w apelacji błąd w ustaleniach faktycznych w
wyniku uznania, że na podstawie przedstawionej przez powoda umowy o pracę, jak
również pisma z 30 stycznia 2006 r. oraz regulaminu pracy, Spółka wystawiała
powodowi zlecenia transportowe, a ten je wykonywał i z tego tytułu powstało po
stronie Spółki zobowiązanie do zapłaty wynagrodzenia prowizyjnego w kwocie
71.000 zł, uznane następnie przez ówczesnego prezesa zarządu Spółki, a
prywatnie ojca powoda. Syndyk podniósł, że w toku postępowania przed Sądem
pierwszej instancji nie zostało wykazane, aby Spółka wystawiała powodowi
jakiekolwiek zlecenia oraz nie zostało wyjaśnione, za jaki okres powód dochodzi
kwoty 71.000 zł - czy za okres ostatniego kwartału sprzed ustania zatrudnienia, czy
za okres dłuższy. Ustalenie tego faktu ma o tyle istotne znaczenie, że Spółka
znajduje się cały czas w toku postępowania upadłościowego, a wcześniej była w
likwidacji i już w okresie poprzedzającym otwarcie likwidacji nie prowadziła
działalności, a zatem nie mogła wystawiać zleceń transportowych, zwłaszcza że
utraciła większość klientów na rzecz powoda, który prowadził działalność
konkurencyjną pod zbliżoną nazwą „Al.-T." P. L. Syndyk zakwestionował ustalenie
Sądu pierwszej instancji, że Spółka wystawiała zlecenia transportowe, a powód je
wykonywał, mimo że nie przedstawił dokumentów wykazujących wystawienie
zleceń ani faktur lub jakichkolwiek dowodów potwierdzających, że nabył prawo do
prowizji za wykonanie zleceń. W dokumentacji przejętej od upadłej Spółki brak jest
takich dowodów. Akta osobowe powoda są w jego posiadaniu, co powinno mieć
znaczenie dla rozkładu ciężaru dowodu (art. 6 k.c.). Syndyk podniósł również, że
jeżeli wierzyciel nie wyczerpie trybu określonego w prawie upadłościowym i nie
skorzysta ze wszystkich środków w nim przewidzianych, to nie może skorzystać z
przywileju przewidzianego w art. 145 ust. 1 Prawa upadłościowego i naprawczego,
a w rezultacie z art. 1821
§ 2 k.p.c.
W odpowiedzi na apelację powód wniósł o jej oddalenie podnosząc, że miał
otrzymywać wynagrodzenie w postaci prowizji od załatwionych kontraktów
przewozowych, a nie za przewożenie towarów na rzecz Spółki. Zdaniem powoda
art. 1821
§ 2 k.p.c. został zastosowany prawidłowo, ponieważ nie przewiduje on
6
konieczności wyczerpania wszystkich możliwych środków odwoławczych w
postępowaniu upadłościowym.
Sąd Okręgowy w K. – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z 4
czerwca 2009 r., …15/09, oddalił apelację.
Sąd Okręgowy stwierdził, że w łączącej strony umowie o pracę
przewidziano, między innymi, że powodowi przysługuje prowizja (premia) w
wysokości 1,25 % od załatwionych i zrealizowanych kontraktów, płatna raz na
kwartał. W piśmie z 30 stycznia 2006 r., którym pracodawca wypowiedział
powodowi umowę o pracę, zawarte zostało oświadczenie, że powodowi zostanie
wypłacona premia w wysokości 1,25 % od załatwionych zleceń w łącznej kwocie
71.000 zł. Oświadczenie to złożył wobec powoda pracodawca, działając przez
osobę do tego uprawnioną (prezesa zarządu Spółki). Było to oświadczenie wiedzy
pracodawcy o istnieniu należności powoda połączone z wyrażeniem woli jej
zaspokojenia.
Pozwany syndyk występował z zarzutami dotyczącymi działań powoda
skierowanych przeciwko pracodawcy, w tym z przypuszczeniem wytworzenia pisma
o wypowiedzeniu i zawartej tam deklaracji o wypłacie prowizji na użytek niniejszego
postępowania. Syndyk podkreślał powiązania rodzinne między powodem a
ówczesnym prezesem zarządu Spółki J. L. (prywatnie ojcem powoda). W ocenie
Sądu drugiej instancji, mimo tak daleko idących twierdzeń, pozwany syndyk nie
podjął działań procesowych (dowodowych) dla wykazania swoich racji. W tej
sytuacji Sąd Rejonowy, opierając się na dostępnych dokumentach, był uprawniony
do uwzględnienia powództwa. Roszczenie powoda z nich wynikało i nie zostały one
skutecznie zakwestionowane w postępowaniu. Działanie sądu z urzędu zawsze
wymaga właściwego rozważenia konkretnej sytuacji, aby nie wiązało się z zarzutem
działania na rzecz jednej ze stron, w szczególności może być ono wątpliwe, gdy
strona jest reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika lub syndyka.
Sąd Okręgowy stwierdził, że z treści umowy o pracę wynikało prawo powoda
do premii (prowizji) w ogóle, natomiast podstawą jej skutecznego żądania w
niniejszym postępowaniu jest treść pisma z 30 stycznia 2006 r. i zawarte w nim
oświadczenie pracodawcy dotyczące premii (prowizji). Powód dysponował
oświadczeniem pracodawcy o przyznaniu dochodzonej należności. Zdaniem Sądu
7
drugiej instancji pozwany syndyk twierdząc, że żadne zlecenia nie były powodowi
wystawiane, powinien był przedstawić dowody przeciwko powoływanym przez
powoda dokumentom.
Odnosząc się do kwestii zastosowania art. 1821
§ 2 k.p.c., Sąd Okręgowy
uznał jego zastosowanie przez Sąd pierwszej instancji za prawidłowe.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Okręgowego wniósł w imieniu strony
pozwanej – A.-T. Spółki z o.o. w likwidacji - jej pełnomocnik, zaskarżając wyrok ten
w całości. Do skargi kasacyjnej zostało dołączone postanowienie Sądu
Rejonowego w K. – Sądu Gospodarczego z 29 maja 2009 r., …145/07/06, o
umorzeniu postępowania upadłościowego dotyczącego A.-T. Spółki z o.o. w K. z
powodu braku środków pieniężnych w funduszach masy upadłości na pokrycie
kosztów postępowania upadłościowego.
Skarga kasacyjna została oparta na podstawie naruszenia przepisów
postępowania, mającego istotny wpływ na wynik sprawy, a mianowicie: 1) art. 145
ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst
jednolity: Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm.), w brzmieniu obowiązującym
przed dniem 2 maja 2009 r., przez jego niezastosowanie; 2) art. 1821
§ 2 k.p.c.
przez uznanie, że znajduje on zastosowanie w przypadku ponownego wytoczenia
powództwa dotyczącego wierzytelności podlegającej zgłoszeniu w postępowaniu
upadłościowym i nieumieszczonej na liście wierzytelności w sytuacji, gdy nie został
wyczerpany tryb jej dochodzenia określony przepisami Prawa upadłościowego i
naprawczego; 3) art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c. poprzez nieodrzucenie pozwu z powodu
niedopuszczalności drogi sądowej z uwagi na brak wyczerpania przez powoda
przewidzianego w Prawie upadłościowym i naprawczym trybu umożliwiającego
umieszczenie przysługującej mu wierzytelności na liście wierzytelności.
Strona skarżąca wniosła o uchylenie wydanych w sprawie wyroków i
odrzucenie pozwu albo uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania, ewentualnie uchylenie
wydanych w sprawie wyroków i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do
ponownego rozpoznania.
Skarżąca podniosła, że zestawienie treści art. 1821
k.p.c. (obowiązującego
od 20 marca 2007 r.) oraz art. 145 ust. 1 Prawa upadłościowego i naprawczego (w
8
brzmieniu obowiązującym przed 2 czerwca 2009 r.) rodzi wątpliwość, czy w razie
ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację majątku pozwanego dłużnika
zachowanie skutków prawnych związanych z poprzednio wytoczonym
powództwem, jak i samo ponowne wytoczenie powództwa, uzależnione jest od
wcześniejszego wyczerpania trybu dochodzenia wierzytelności w postępowaniu
upadłościowym. Dosłowne brzmienie art. 1821
k.p.c. zdaje się sugerować, że nie
ma takiej konieczności. Jednakże w uzasadnieniu projektu ustawy, która
wprowadziła ten przepis do Kodeksu postępowania cywilnego, zostało zawarte
wyraźne odwołanie do art. 145 ust. 1 Prawa upadłościowego i naprawczego jako
warunku dalszego toczenia się procesu po prawomocnej odmowie uznania
wierzytelności przez syndyka masy upadłości. Z kolei z uzasadnienia projektu
nowelizacji Prawa upadłościowego i naprawczego, wprowadzającej obowiązującą
od 2 czerwca 2009 r. zmianę art. 145 ust. 1 tej ustawy, wynika, że art. 1821
k.p.c.
częściowo wyłącza zastosowanie art. 145 ust. 1 Prawa upadłościowego i
naprawczego, przy czym sama nowelizacja ma na celu jaśniejszą redakcję i
usunięcie pewnych niekonsekwencji terminologicznych. Zmiana art. 145 ust. 1
Prawa upadłościowego i naprawczego, polegająca na dodaniu słów: „o ile odrębna
ustawa nie stanowi inaczej", potwierdziła wykładnię art. 1821
k.p.c., w myśl której
wierzyciel musi przed ponownym wytoczeniem powództwa wyczerpać przewidziane
w postępowaniu upadłościowym środki prawne zmierzające do umieszczenia
wierzytelności na liście wierzytelności. Powód zgłosił swoją wierzytelność w trybie
przewidzianym przepisami Prawa upadłościowego i naprawczego, jednakże syndyk
nie umieścił jej na liście wierzytelności. Powód nie zaskarżył odmowy uznania
zgłoszonej wierzytelności, lecz ponownie wytoczył powództwo o to roszczenie,
wskazując jako pozwanego syndyka. W ocenie skarżącej intencją ustawodawcy
przy konstruowaniu art. 1821
k.p.c. było jego powiązanie z art. 145 ust. 1 Prawa
upadłościowego i naprawczego, który wyraźnie stanowi o wierzytelności
nieumieszczonej na liście wierzytelności i konieczności wyczerpania trybu
określonego ustawą. W samym art. 1821
§ 2 k.p.c. ustawodawca nie wyartykułował
wymogu wyczerpania trybu przewidzianego w Prawie upadłościowym i
naprawczym jako przesłanki zastosowania tego przepisu. Wynika to z przepisów
prawa upadłościowego. Skoro powód nie wniósł sprzeciwu co do odmowy uznania
9
jego wierzytelności, a więc nie wyczerpał trybu przewidzianego przepisami prawa
upadłościowego, nie było możliwe skorzystanie przez niego z dobrodziejstwa art.
1821
§ 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna ma uzasadnione podstawy i z tej przyczyny została
uwzględniona. Uzasadniony jest zarzut naruszenia art. 1821
§ 2 k.p.c. w związku z
art. 145 ust. 1 Prawa upadłościowego i naprawczego przez ich nieprawidłowe
zastosowanie.
Podstawowy problem prawny wymagający rozstrzygnięcia w rozpoznawanej
sprawie dotyczył tego, czy po uprzednim umorzeniu postępowania (na podstawie
art. 1821
§ 1 k.p.c.) możliwe jest ponowne wytoczenie powództwa (na podstawie
art. 1821
§ 2 k.p.c.) o tę samą wierzytelność, która podlegała zgłoszeniu w
postępowaniu upadłościowym, lecz nie umieszczono jej na liście wierzytelności
podlegających zaspokojeniu w postępowaniu upadłościowym, bez wyczerpania
trybu jej dochodzenia przewidzianego w przepisach Prawa upadłościowego i
naprawczego.
Rozstrzygnięcie tego problemu prawnego wymaga analizy treści
normatywnej art. 1821
k.p.c., w powiązaniu z odpowiednimi regulacjami Prawa
upadłościowego i naprawczego. Przepis ten został dodany przez ustawę z dnia 16
listopada 2006 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 235, poz. 1699), która weszła w życie 20 marca
2007 r., i znalazł zastosowanie w pierwotnej sprawie między powodem i stroną
pozwaną. Ustawa nowelizująca przewidywała bowiem (w art. 4 ust. 3), że art. 1821
k.p.c. - w brzmieniu nadanym ustawą zmieniającą - stosuje się bezpośrednio z
dniem wejścia w życie tej ustawy, także w stosunku do postępowań będących w
toku.
Zgodnie z art. 1821
k.p.c., jeżeli ogłoszono upadłość obejmującą likwidację
majątku pozwanego, a postępowanie dotyczy masy upadłości, sąd wydaje
postanowienie o umorzeniu postępowania (§ 1); w przypadku ponownego
wytoczenia powództwa w terminie trzech miesięcy po prawomocnej odmowie
10
uznania wierzytelności, uchyleniu, prawomocnym zakończeniu albo umorzeniu
postępowania upadłościowego, zachowane zostają skutki, jakie ustawa wiąże z
poprzednio wytoczonym powództwem, przy czym postępowanie dowodowe nie
wymaga powtórzenia (§ 2).
Powołany przepis wprowadził obligatoryjne umorzenie przez sąd cywilnego
postępowania rozpoznawczego, przewidując, że w przypadku ogłoszenia upadłości
obejmującej likwidację majątku pozwanego dłużnika proces dotyczący masy
upadłości podlega umorzeniu. Umorzenie następuje z uwagi na niedopuszczalność
dalszego prowadzenia sądowego postępowania rozpoznawczego i w konsekwencji
wyrokowania co do wierzytelności, które powinny być skierowane do masy
upadłości i zaspokojone w postępowaniu upadłościowym. Wynika to z ogólnej
zasady prawa upadłościowego, zgodnie z którą wierzytelności podlegające
zaspokojeniu z masy upadłości nie mogą być dochodzone w procesie cywilnym.
Uwzględniając jednak teoretyczną możliwość dalszego toczenia się procesu po
zakończeniu postępowania upadłościowego (uchyleniu, prawomocnym
zakończeniu lub umorzeniu upadłości) albo po prawomocnej odmowie uznania
wierzytelności (art. 145 ust. 1 Prawa upadłościowego i naprawczego), art. 1821 § 2
k.p.c. przewiduje prawo wierzyciela (powoda w umorzonym procesie) do
ponownego wniesienia powództwa przeciwko syndykowi o tę samą wierzytelność w
terminie trzech miesięcy. Wówczas, zgodnie z tym przepisem, zachowane zostają
skutki, jakie ustawa wiąże z poprzednio wytoczonym powództwem, w tym również
w zakresie przerwania biegu przedawnienia dochodzonych roszczeń, a
postępowanie dowodowe przeprowadzone w uprzednio umorzonym procesie nie
wymaga powtórzenia.
Pierwotne postępowanie wszczęte przez powoda przeciwko stronie
pozwanej zakończyło się umorzeniem postępowania postanowieniem z 2 lipca
2007 r., wydanym na podstawie na podstawie art. 1821
§ 1 k.p.c., ze względu na
ogłoszenie upadłości obejmującej likwidację majątku A.-T. Spółki z o.o. w K. W
związku z ogłoszeniem upadłości strony pozwanej powód zgłosił swoją
wierzytelność (o zapłatę kwoty 71.000 zł) w postępowaniu upadłościowym jako
przysługującą mu od upadłego. Wierzytelność ta nie została jednak uznana przez
syndyka masy upadłości i nie znalazła się na liście wierzytelności podlegających
11
zaspokojeniu z masy upadłości. Powód nie wniósł sprzeciwu od listy wierzytelności
w postępowaniu upadłościowym. Lista wierzytelności stała się prawomocna 25
kwietnia 2008 r. W dniu 22 lipca 2008 r. powód, powołując się na art. 1821
§ 2
k.p.c., ponownie wniósł pozew o tę samą wierzytelność przeciwko syndykowi masy
upadłości pozwanej Spółki. Sądy obu instancji uwzględniły powództwo, chociaż
między stronami nie było sporne, że powód nie wyczerpał w postępowaniu
upadłościowym przysługującej mu możliwości odwołania się od listy wierzytelności
sporządzonej przez syndyka masy upadłości, na której nie została umieszczona
jego wierzytelność (wniesienia sprzeciwu od odmowy uznania wierzytelności).
Brak wyczerpania przez powoda możliwości odwołania się (wniesienia
sprzeciwu) od odmowy uznania jego wierzytelności w toku postępowania
upadłościowego rodzi pytanie o to, czy można mówić, że w jego przypadku doszło
do wypełnienia wszystkich ustawowych przesłanek ponownego wytoczenia
powództwa o tę samą wierzytelność na podstawie art. 1821
§ 2 k.p.c., ze skutkami
przewidzianymi w tym przepisie (czyli z zachowaniem skutków procesowych i
materialnoprawnych, jakie ustawa wiąże z poprzednio wytoczonym powództwem, w
tym dotyczących przedawnienia, oraz bez konieczności powtórzenia postępowania
dowodowego), przede wszystkim, czy doszło do jego wytoczenia „po prawomocnej
odmowie uznania wierzytelności” w postępowaniu upadłościowym. Nie może przy
tym ulegać wątpliwości, że powód mógł – na ogólnych zasadach - ponownie
wytoczyć powództwo o tę samą wierzytelność przeciwko Spółce na drodze
postępowania rozpoznawczego, nie narażając się na zarzut powagi rzeczy
osądzonej (art. 366 k.p.c. w związku z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.), skoro pierwotne
postępowanie zakończyło się umorzeniem, albowiem postanowienie o umorzeniu
postępowania nie rodzi powagi rzeczy osądzonej. W rozpoznawanej sprawie
chodziło jednak o to, czy mógł je wytoczyć na szczególnej podstawie przewidzianej
w art. 1821
§ 2 k.p.c. przeciwko syndykowi masy upadłości.
Ponowny pozew (w obecnym postępowaniu) wpłynął do Sądu Rejonowego
22 lipca 2008 r., czyli przed zmianą treści art. 145 ust. 1 Prawa upadłościowego i
naprawczego. Został skierowany przeciwko syndykowi masy upadłości, ponieważ
toczyło się jeszcze wtedy postępowanie upadłościowe. W chwili ponownego
wnoszenia pozwu przez powoda ten ostatni przepis stanowił, że postępowanie
12
sądowe lub administracyjne w sprawie wszczętej przeciwko upadłemu przed dniem
ogłoszenia upadłości o wierzytelność lub inne należności, które podlegają
zaspokojeniu z masy upadłości, może być podjęte przeciwko syndykowi, jednak
tylko w przypadku, gdy w postępowaniu upadłościowym wierzytelności te po
wyczerpaniu trybu określonego ustawą nie zostały umieszczone na liście
wierzytelności. Przytoczone brzmienie art. 145 ust. 1 Prawa upadłościowego i
naprawczego nie budziło wątpliwości co do tego, że możliwość podjęcia
zawieszonego postępowania rozpoznawczego przeciwko syndykowi masy
upadłości jest uzależniona od wyczerpania przez wierzyciela trybu dochodzenia
wierzytelności w postępowaniu upadłościowym, co oznaczało, że gdy
wierzytelności nie zostały umieszczone na liście wierzytelności, wyczerpanie trybu
określonego ustawą wiązało się z wniesieniem przez wierzyciela sprzeciwu od listy
wierzytelności (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 2 lutego 2006 r., II CK
391/05, LEX nr 192024). Tryb odwołania od listy wierzytelności sporządzonej przez
syndyka masy upadłości reguluje m. in. art. 256 Prawa upadłościowego i
naprawczego, przewidując, że w terminie dwóch tygodni od dnia obwieszczenia i
ogłoszenia w Monitorze Sądowym i Gospodarczym o przekazaniu listy
wierzytelności sędziemu-komisarzowi, każdy wierzyciel umieszczony na liście może
złożyć do sędziego-komisarza sprzeciw co do uznania wierzytelności, a co do
odmowy uznania - ten, któremu odmówiono uznania zgłoszonej wierzytelności.
Powód niewątpliwie nie wyczerpał trybu określonego ustawą.
W chwili ponownego wniesienia pozwu treść art. 145 ust. 1 Prawa
upadłościowego i naprawczego nie była dostosowana do zmian wprowadzonych w
Kodeksie postępowania cywilnego, wynikających z dodania art. 1821
k.p.c. Jednak
zmiana treści art. 145 ust. 1 nie wprowadziła żadnej zmiany co do konieczności
wyczerpania przez wierzyciela trybu określonego ustawą dla domagania się
umieszczenia jego wierzytelności na liście wierzytelności.
W chwili orzekania przez Sąd Okręgowy (10 czerwca 2010 r.) art. 145 ust. 1
Prawa upadłościowego i naprawczego miał już inną treść, zmienioną ustawą z dnia
6 marca 2009 r. o zmianie ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o
Bankowym Funduszu Gwarancyjnym oraz ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym
(Dz.U. Nr 53, poz. 434), która weszła w życie 2 maja 2009 r. Po nowelizacji art. 145
13
ust. 1 stanowił, że postępowanie sądowe lub administracyjne w sprawie wszczętej
przeciwko upadłemu przed dniem ogłoszenia upadłości o wierzytelność, która
podlega zgłoszeniu do masy upadłości, o ile odrębna ustawa nie stanowi inaczej,
może być podjęte przeciwko syndykowi tylko w przypadku, gdy w postępowaniu
upadłościowym wierzytelność ta po wyczerpaniu trybu określonego ustawą nie
zostanie umieszczona na liście wierzytelności. Dodano w tym przepisie
sformułowanie „o ile odrębna ustawa nie stanowi inaczej”. Ową odrębną ustawą
jest Kodeks postępowania cywilnego, który obecnie - w przypadku ogłoszenia
upadłości obejmującej likwidację majątku pozwanego, gdy postępowanie dotyczy
masy upadłości - nie przewiduje zawieszenia, a następnie podjęcia zawieszonego
postępowania, lecz obligatoryjne umorzenie postępowania z możliwością
ponownego wytoczenia powództwa przeciwko syndykowi.
Również w znowelizowanej wersji art. 145 ust. 1 Prawa upadłościowego i
naprawczego (obowiązującej w chwili orzekania przez Sąd Okręgowy) wyraźnie
przewidziano, że postępowanie może być podjęte po wcześniejszym zawieszeniu
(albo ponownie wszczęte po wcześniejszym umorzeniu - na podstawie art. 182 1
§
2 k.p.c.) przeciwko syndykowi tylko wtedy, gdy w postępowaniu upadłościowym
sporna wierzytelność po wyczerpaniu trybu określonego ustawą nie została
umieszczona na liście wierzytelności. A zatem także po nowelizacji art. 145 ust. 1,
w obecnie obowiązującym stanie prawnym, wymagane jest, aby został wyczerpany
tryb dochodzenia zaspokojenia roszczenia w ramach postępowania
upadłościowego, co oznacza wyczerpanie trybu określonego ustawą (Prawo
upadłościowe i naprawcze) służącego umieszczeniu spornej wierzytelności na liście
wierzytelności. Ten tryb przewiduje m.in. art. 256 ust. 1 Prawa upadłościowego i
naprawczego, którego treść nie uległa zmianie od chwili uchwalenia tej ustawy w
2003 r. Powód nie wyczerpał trybu odwoławczego, ponieważ nie złożył do
sędziego-komisarza sprzeciwu co do odmowy uznania zgłoszonej wierzytelności i
nieumieszczenia jej na liście wierzytelności przez syndyka.
Powyższą interpretację nowelizacji art. 145 ust. 1 Prawa upadłościowego i
naprawczego potwierdza uzasadnienie projektu zmian (uzasadnienie projektu
ustawy z 6 marca 2009 r.), w którym wyraźnie podkreślono, że zmiany
proponowane w odniesieniu do art. 139-141 oraz art. 143-146 mają na celu
14
jaśniejszą redakcję tych przepisów, normujących złożoną problematykę wpływu
upadłości na dopuszczalność prowadzenia postępowań dotyczących masy
upadłości oraz usunięcie z nich pewnych niekonsekwencji terminologicznych. Nie
zmieniają one zasadniczo dotychczasowej relacji między upadłością oraz
postępowaniami cywilnymi i administracyjnymi. Stosunek upadłości do procesu
cywilnego ulega natomiast zmianom wynikającym z Kodeksu postępowania
cywilnego, w którym w razie upadłości pozwanego przewiduje się umorzenie
procesów toczonych przeciwko niemu i możliwość ponownego wytoczenia
powództwa przeciwko syndykowi (art. 1821
k.p.c.). Stąd też w art. 145 ust. 1
konieczne stało się zastrzeżenie odmienności co do dopuszczalności zawieszenia i
podjęcia postępowania przeciwko syndykowi, które mogą płynąć z odrębnych
regulacji.
Jak wynika z powyższych rozważań, używając w art. 1821
§ 2 k.p.c.
sformułowania „po prawomocnej odmowie uznania wierzytelności” ustawodawca
miał na uwadze prawomocne zamknięcie etapu ustalania listy wierzytelności z
wyczerpaniem trybu przewidzianego w art. 256 ust. 1 Prawa upadłościowego i
naprawczego (por. podobne stanowisko przedstawione w uzasadnieniu
postanowienia Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 10 grudnia 2008 r., I ACa 855/08,
LEX nr 518110).
Odmowa syndyka umieszczenia wierzytelności pieniężnej na liście
wierzytelności jest odmową uznania wierzytelności, ale nie rodzi sama przez się dla
wierzyciela uprawnienia do dochodzenia na podstawie art. 1821
§ 2 k.p.c. zapłaty
tej wierzytelności od syndyka w trybie procesowym. Na gruncie przepisów Prawa
upadłościowego i naprawczego wierzyciel powinien nadal domagać się
umieszczenia jego wierzytelności na liście wierzytelności poprzez złożenie
sprzeciwu do sporządzonej listy (w przypadku odmowy uznania - sprzeciwu od tej
odmowy), a następnie wniesienie zażalenia na postanowienie sędziego–komisarza,
z czego powód skutecznie nie skorzystał, ponieważ nie wniósł sprzeciwu.
Szczególne przepisy prawa upadłościowego przewidują odrębny tryb
zaspakajania wierzytelności z funduszów masy i w zasadzie nie przewidują
możliwości ich zaspokojenia w trybie ogólnym postępowania sądowego
(rozpoznawczego). Co do zasady po ogłoszeniu upadłości nie może być wytoczone
15
przeciwko syndykowi powództwo o zasądzenie wierzytelności ulegającej
zaspokojeniu z majątku masy upadłości. Wyjątki od tej zasady są ściśle
reglamentowane w prawie. Jednym z tych wyjątków jest konstrukcja przewidziana
w art. 1821
§ 2 k.p.c. Niespełnienie przez wierzyciela (powoda) przesłanek
(warunków) skorzystania z tego przepisu - stanowiącego wyjątek od zasady
zaspokojenia wierzytelności z majątku masy upadłości wyłącznie w ramach
postępowania upadłościowego – wyklucza jego zastosowanie. Pominięcie tej
istotnej kwestii przez Sąd Okręgowy świadczy o naruszeniu tego przepisu.
Jak trafnie argumentuje strona pozwana w skardze kasacyjnej, dokonując
wykładni art. 1821
§ 2 k.p.c. należy mieć na względzie, że treść normatywna tego
przepisu pozostaje w ścisłym związku z art. 145 ust. 1 Prawa upadłościowego i
naprawczego, a ten z kolei nawiązuje do art. 256 ust. 1 tej ustawy. Jest to
konstrukcja zbliżona do przyjętej w art. 62 Prawa upadłościowego z 1934 r., który
stanowił, że postępowanie w sprawie wszczętej przeciwko upadłemu przed
ogłoszeniem upadłości o wierzytelność, która ulegała zgłoszeniu do masy, może
być podjęte przeciwko syndykowi, jednak tylko w tym przypadku, gdy w
postępowaniu upadłościowym sędzia-komisarz nie uznał wierzytelności, albo gdy
na skutek sprzeciwu sąd odmówił uznania. Także na gruncie regulacji wynikających
z Prawa upadłościowego z 1934 r. nie ulegało wątpliwości, że prawomocna
odmowa uznania wierzytelności oznacza sytuację, w której wyczerpano możliwość
wniesienia odwołania od odmowy jej uznania.
Podobnie w literaturze dotyczącej wykładni art. 145 Prawa upadłościowego i
naprawczego przyjmuje się, że w świetle brzmienia jego ust. 1 nie może budzić
wątpliwości, że ponowne wytoczenie powództwa dotyczącego wierzytelności
podlegającej zgłoszeniu w postępowaniu upadłościowym może mieć miejsce
dopiero po wyczerpaniu trybu zaskarżenia listy wierzytelności (według art. 255-259
Prawa upadłościowego i naprawczego), co obejmuje nie tylko wniesienie sprzeciwu
od odmowy uznania przez syndyka wierzytelności, ale także rozpoznanie i
rozstrzygnięcie (negatywne) przez sąd upadłościowy zażalenia na postanowienie
sędziego-komisarza co do nieuwzględnienia sprzeciwu. Takie stanowisko
przedstawiają m.in. A.Jakubecki (w:) A.Jakubecki, F.Zedler, Prawo upadłościowe i
naprawcze. Komentarz, Warszawa 2010, s. 361, S. Gurgul, Prawo upadłościowe i
16
naprawcze. Komentarz, Warszawa 2010, s. 547. Wyczerpanie trybu, o którym
mowa w art. 145 ust. 1 Prawa upadłościowego i naprawczego, obejmuje -
zdaniem komentatorów - wszystkie środki przewidziane w art. 256-259 tej ustawy,
czyli nie tylko sprzeciw kierowany do sędziego-komisarza, ale również zażalenie na
postanowienie sędziego-komisarza kierowane do sądu upadłościowego. Jeżeli po
odmowie uznania wierzytelności w postępowaniu upadłościowym wierzyciel -
zgodnie z art. 182 1 § 2 k.p.c. - wytoczy powództwo o tę wierzytelność i wygra
proces, to na podstawie zapadłego orzeczenia może doprowadzić do sprostowania
listy wierzytelności w postępowaniu upadłościowym.
Po zakończeniu postępowania upadłościowego wyciąg z listy wierzytelności
stanowi tytuł egzekucyjny. Szczególny sposób zaspokojenia wierzycieli
przewidziany w ramach postępowania upadłościowego służy zaspokojeniu ich na
jak najbardziej sprawiedliwych i społecznie akceptowanych zasadach. Nie można
interpretować art. 1821
§ 2 k.p.c. z pominięciem istoty i celu postępowania
upadłościowego. Rozpoznawana sprawa dotyczy spornej wierzytelności, która
miała – według twierdzeń powoda - powstać przed ogłoszeniem upadłości
pozwanej Spółki. Nie ulega wątpliwości, że mają do niej zastosowanie przepisy
Prawa upadłościowego i naprawczego z 2003 r. Przepisy te wykluczają co do
zasady prowadzenie przez wierzyciela w toku postępowania upadłościowego
egzekucji przeciwko upadłemu poza listą wierzytelności stanowiącą tytuł
egzekucyjny. Podział funduszów masy odbywa się według ustalonych w nim zasad,
a wierzytelności są kwalifikowane do określonej kategorii zgodnie z tymi
przepisami. Postępowanie upadłościowe jest zatem jedynym postępowaniem
normującym dochodzenie roszczeń przeciwko upadłemu.
Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że kasacyjne zarzuty
naruszenia art. 1821
§ 2 k.p.c. w związku z art. 145 ust. 1 Prawa upadłościowego i
naprawczego, przez ich błędną interpretację i zastosowanie, okazały się
uzasadnione, co prowadziło do uwzględnienia skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy nie uwzględnił natomiast zarzutu naruszenia art.199 § 1 pkt
1 k.p.c., do czego miało dojść – według twierdzeń skarżącej - poprzez
nieodrzucenie pozwu z powodu niedopuszczalności drogi sądowej. W skardze
kasacyjnej nie przedstawiono wystarczająco przekonujących argumentów
17
prawnych, które przemawiałyby za tezą skarżącej, że niewyczerpanie przez
powoda przewidzianego w Prawie upadłościowym i naprawczym trybu
umożliwiającego umieszczenie przysługującej mu (według jego twierdzeń)
wierzytelności na liście wierzytelności w postępowaniu upadłościowym
uniemożliwiało wytoczenie powództwa cywilnego o tę wierzytelność przeciwko
syndykowi, w związku z czym nie można ograniczać konsekwencji zaniechań
powoda jedynie do braku możliwości zastosowania art. 1821
§ 2 k.p.c. W toku
postępowania przed Sądem pierwszej i drugiej instancji syndyk masy upadłości A.-
T. Spółki z o.o. wnosił o oddalenie powództwa, a nie o odrzucenie pozwu z powodu
niedopuszczalności drogi sądowej. Po prawomocnym umorzeniu postępowania
upadłościowego, gdy pozwana Spółka (obecnie w likwidacji) odzyskała zdolność
występowania w postępowaniu rozpoznawczym, utracił znaczenie problem
niedopuszczalności prowadzenia postępowania rozpoznawczego z powodu
toczącego się postępowania upadłościowego.
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.