Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 616/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 września 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
SSA Marek Machnij
w sprawie z powództwa Spółdzielni Rzemieślniczej Usługowo-Produkcyjnej
w likwidacji w R.
przeciwko Grażynie T.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 9 września 2011 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 1 czerwca 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę
do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 16 lutego 2010 r. Sąd Rejonowy uwzględnił powództwo
Spółdzielni Rzemieślniczej Usługowo – Produkcyjna w R. o uzgodnienie treści
księgi wieczystej nr [...] prowadzonej przez Sąd Rejonowy dla opisanej w pozwie
nieruchomości położonej w J. z rzeczywistym stanem prawnym, przez wpisanie
jako właścicielki Grażyny T. w miejsce Antoniego B.
Rozstrzygnięcie to sąd oparł na ustaleniu, że ugoda sądową z dnia
24 kwietnia 2001 r. Jan T. zobowiązał się zapłacić powodowej Spółdzielni kwotę
62.280,53 złotych. Ugodzie tej została dnia 23 września 2003 r. nadana klauzula
wykonalności przeciwko Grażynie T. – małżonce dłużnika z ograniczeniem jej
odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością majątkową. Grażyna T. była
właścicielką nieruchomości objętej księgą wieczystą, której dotyczy pozew. Dnia 10
października 2010 r. sprzedała tę nieruchomość Antoniemu B. Sąd Okręgowy w K.
prawomocnym wyrokiem z dnia 26 stycznia 2005 r. stwierdził, że umowa sprzedaży
jest nieważna. Zdaniem Sądu Rejonowego, powództwo zasługuje na
uwzględnienie, ponieważ Spółdzielnia jako wierzyciel obojga małżonków T. ma
legitymację czynną w sprawie.
Pozwana Grażyna T. wniosła apelację od wyroku sądu pierwszej instancji, w
której zarzuciła między innymi nieuwzględnienie, że nieruchomość stanowi jej
majątek osobisty i nie może być objęta egzekucją na podstawie nadanej przeciwko
niej klauzuli wykonalności. Ponadto zdaniem pozwanej, bezzasadne było
przyznanie powódce legitymacji czynnej.
Wyrokiem z dnia 1 czerwca 2010 r. Sąd Okręgowy w K. oddalił apelację
pozwanej ustalając dodatkowo, że dnia 26 lutego 2001 r. małżonkowie T., już po
powstaniu zadłużenia Jan T. wobec powodowej Spółdzielni, zawarli notarialną
umowę co do „przesunięcia” z majątku wspólnego małżonków do majątku
osobistego Grażyny T. przedmiotowej nieruchomości. Sądu Okręgowy, odwołując
się do stanowiska jakie zajął Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 3 kwietnia 1980 r.
(sygn. akt III CZP 13/80, OSNC 1980/7-8/140) wskazał, że jeśli umowa majątkowa
małżeńska została zawarta po powstaniu zadłużenia jednego z małżonków i
faktycznie usuwa spod egzekucji majątek wspólny małżonków, to należy ja
3
traktować jako bezskuteczną wobec wierzyciela w postępowaniu o nadanie klauzuli
wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika. Podobnie sąd ocenił przesunięcie
określonego przedmiotu pomiędzy majątkami małżonków po powstaniu zadłużenia
jednego z nich i uznał, że powódka może domagać się wpisania w księdze
prowadzonej dla nabytej w ten sposób przez pozwaną nieruchomości. Drugi
argument, jaki ma zdaniem Sądu Okręgowego przemawiać za uwzględnieniem
powództwa, to uznanie, że umowa zawarta pomiędzy małżonkami T. miała
ewidentnie charakter czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli w
rozumieniu art. 527 § 1 k.c. Spółdzielnia uzyskała legitymację do wniesienia skargi
pauliańskiej przeciwko pozwanej, z którą łączy się uprawnienie do zabezpieczenia
powództwa przez wpisanie ostrzeżenia w księdze wieczystej prowadzonej dla
nieruchomości objętej skargą. To z kolei przesądza o legitymacji czynnej w
sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.
Sąd podkreślił, ze istnieje możliwość nieuwzględnienia na podstawie art. 5 k.c.
upływu terminu zawitego do wniesienia skargi pauliańskiej.
Pozwana Grażyna T. wniosła skargę kasacyjną od wyroku sądu drugiej
instancji. Oparła ją na obu podstawach wymienionych w art. 3983
§ 1 pkt 1 i 2 k.p.c.
Zarzuciła naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie: art. 10 ust. ustawy o księgach wieczystych i hipotece polegające na
przyjęciu, że powódce dysponującej wydaną przeciwko pozwanej klauzulą
wykonalności z ograniczeniem odpowiedzialności do majątku wspólnego
przysługuje legitymacja czynna, gdy nieruchomość należy do jej majątku
osobistego; art. 5 k.c. w związku z art. 534 k.c. polegające na błędnym przyjęciu
możliwości nieuwzględnienia upływu terminu zawitego do wniesienia skargi
pauliańskiej; art. 47 § 1 k.r. i op. polegające na przyjęciu, że zawarcie umowy
przesunięcia majątkowego wywołuje analogiczne skutki jak w przypadku umów
majątkowych małżeńskich. Ponadto zdaniem skarżącej sąd naruszył art. 6262
§ 5
k.p.c. przez błędne uznanie, że powódka ma legitymacje czynną w sytuacji, gdy
nieruchomość, dla której prowadzona jest księga wieczysta należy do majątku
osobistego małżonka dłużnika w wyniku zawarcia przez małżonków umowy
przesunięcia majątkowego przed uzyskaniem przez wierzyciela klauzuli
wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika.
4
Na tych podstawach pozwana wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi drugiej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Uregulowana w art. 47 § 1 k.r. i op. umowa majątkowa małżeńska ma
charakter ustrojowy. Zmienia dotychczas obowiązujący ustrój majątkowy przez
rozszerzenie lub ograniczenie wspólności ustawowej albo ustanowienie
rozdzielności majątkowej. W zasadzie umowa majątkowa małżeńska reguluje
stosunki majątkowe na przyszłość. Małżonkowie rozszerzając wspólność ustawową
mogą jednak nadać tej umowie skutek wsteczny w tym sensie, że mogą włączyć do
majątku wspólnego przedmioty należące do ich majątków osobistych. Małżonkowie
mogą czynić podobnie ograniczając wspólność ustawową w odniesieniu do
przedmiotów już należących do majątku objętego wspólnością majątkową,
wówczas przedmioty te, ze względu na treść art. 46 k.r. i op. stają się ich
współwłasnością w częściach ułamkowych. W ten sposób nie dochodzi jednak do
przesunięcia majątkowego pomiędzy małżonkami a jedynie określony przedmiot
objęty współwłasnością łączną staje się przedmiotem współwłasności w częściach
ułamkowych tych samych osób. Dlatego trafnie w doktrynie i orzecznictwie
przyjmuje się, że do umowy małżeńskiej umowy majątkowej nie znajduje
zastosowania skarga paulińska przewidziana w art. 527 i nast. k.c., która wchodzi
w grę przy czynnościach prawnych obrotu prawami i rzeczami (zob. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2004 r., III CK 469/02, OSNC 2005/5/85; wyrok
Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 19 grudnia 2000 r., I ACa 982/00, TPP
2002/1-2/15). Tym między innymi uzasadnia się przyjęcie w art. 47 § 2 a obecnie
w art. 471
k .r. i op. (art. 1 pkt 15 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie
ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw Dz. U.
Nr 162, poz. 1691 ) specjalnej ochrony wierzyciela przed niekorzystnymi skutkami
umowy małżeńskiej majątkowej.
Przewidziana w art. 471
k.r. i op. szczególna ochrona osób trzecich odnosi
się wyłącznie do umów małżeńskich majątkowych i nie może być rozszerzana na
inne rodzaje umów. Umowa zawarta dnia 26 lutego 2001 r., pomiędzy małżonkami
Tockimi miała za przedmiot jeden ze składników majątku wspólnego, doprowadziła
do bezpośredniego przesunięcia z majątku wspólnego wprost do majątku
5
osobistego jednego z małżonków i jako taka nie stanowi małżeńskiej umowy
majątkowej. W przypadku przesunięć z majątku wspólnego do majątku odrębnego
jednego z małżonków wierzycielowi przysługuje ochrona na ogólnych zasadach
przewidzianych w art. 59 i 527 § 1 k.c.
Podobnie w orzecznictwie Sądu Najwyższego, w którym dopuszcza się
rozporządzenie w czasie trwania wspólności majątkowej przez jedno z małżonków
przedmiotem wchodzącym w skład majątku wspólnego na rzecz majątku
osobistego nie uznaje się umowy tego typu za umowę małżeńską majątkową
(zob. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 1964 r., III CO 64/63, OSNCP
1964, nr 11, poz. 220 oraz z dnia 19 grudnia 1991 r., III CZP 133/91, OSP 1992, nr
7-8, poz. 171 a także uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
10 kwietnia 1991 r., III CZP 76/90, OSNCP 1991, nr 10 – 12, poz. 117 oraz
wymieniony wyrok z dnia 28 kwietnia 204 r., III CK 469/02).
Ten pogląd zaprezentował wstępnie Sąd Okręgowy jednak bezpodstawnie
decydujące znaczenie przypisał temu, że umowa pomiędzy małżonkami został
zawarta po powstaniu zadłużenia jednego z nich. Przytoczona przy tej okazji
uchwała Sądu Najwyższego z dnia 3 kwietnia 1980 r. została podjęta w związku
z postępowaniem o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika
i rozstrzyga o konsekwencjach umowy małżeńskiej majątkowej wyłączającej
wspólność ustawową zawartej po powstaniu wierzytelności. Tymczasem, stosownie
do dotychczasowych rozważań, umowa z dnia 26 lutego 2001 r. nie należy do
żadnego z rodzajów umowy małżeńskiej majątkowej, a to dopiero pozwoliłoby;
zgodnie z treścią art. 471
k.r. i op.; przyjąć, że względem wierzyciela, który nie
wiedział o zawartej umowie majątkowej przez małżonków, stosunki majątkowe
małżonków kształtują się tak, jakby umowa majątkowa nie została zawarta.
Słusznie wobec tego kwestionuje się w skardze kasacyjnej przyjęcie tych
konsekwencji do zawartej dnia 26 lutego 2001 r. przez Jana i Grażynę małżonków
T. umowy przenoszącej na rzecz Grażyny T. prawo własności przedmiotowej
nieruchomości. Zgłoszone przez powódkę roszczenie nie mogło być uwzględnione
także z innych przyczyn wskazanych w skardze kasacyjnej.
W uchwale z dnia 15 marca 2006 r. składu siedmiu sędziów (III CZP 106/05,
OSNC 2006/10/160) Sąd Najwyższy przyjął, że powództwo z art. 10 ustawy z dnia
6
6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst Dz. U. z 2001 r.,
Nr 124, poz. 1361 ze zm. wymieniana dalej jako u.k.w.h.) o usunięcie niezgodności
między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej
a rzeczywistym stanem prawnym może wytoczyć tylko osoba uprawniona
w rozumieniu art. 6262
§ 5 k.p.c. do złożenia wniosku o dokonanie wpisu w księdze
wieczystej. Legitymację czynną ma zatem właściciel nieruchomości, użytkownik
wieczysty, osoba, na rzecz której wpis ma nastąpić, albo wierzyciel, jeżeli
przysługuje mu prawo, które może być wpisane w księdze wieczystej.
Dla rozstrzygnięcia kwestii, czy powódka jest legitymowana do wytoczenia
powództwa przewidzianego w art. 10 u.k.w.h. istotne jest porównanie treści
zgłoszonego roszczenia z przysługującym powódce jako wierzycielowi
uprawnieniem do egzekucji z nieruchomości, dla której prowadzona jest księga
wieczysta. W związku z tym trzeba podkreślić, że w sprawie o usunięcie
niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze
a rzeczywistym stanem prawnym sąd jest związany żądaniem pozwu (tak Sąd
Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 18 maja 2010 r., III CZP
134/10, OSNC 2010/10/131). Powódka domagała się wpisania wyłącznie pozwanej
Grażyny T. w miejsce dotychczasowego właściciela. Przy tak określonym żądaniu
tytuł wykonawczy pozostający w dyspozycji powódki, któremu nadano klauzulę
wykonalności przeciwko Grażynie T. jako małżonce dłużnika z ograniczeniem jej
odpowiedzialności do majątku wspólnego, nie uprawnia do egzekucji z
nieruchomości, która miałaby być przedmiotem jej wyłącznej własności. Tym
samym w aktualnym stanie ujawnionym w księdze wieczystej jak i w stanie, który
ewentualnie zostałby uzgodniony na skutek zgłoszonego roszczenia, powódce nie
przysługiwałoby uprawnienie do dokonania wpisu wzmianki o wszczęciu egzekucji
w tej księdze wieczystej.
Uprawnienia po stronie Spółdzielni do wniesienia powództwa na podstawie
art. 10 u.k.w.h. nie można wywodzić z hipotetycznego zastosowania instytucji
skargi pauliańskiej, która co do zasady może stanowić środek ochrony wierzyciela
w przypadku dokonania przez małżonków przesunięcia określonego przedmiotu
z majątku wspólnego do majątku odrębnego jednego z nich. Jak słusznie wywodzi
się w skardze kasacyjnej bezskuteczność względna czynności prawnej (umowy) nie
7
powstaje ipso iure ani wskutek złożenia oświadczenia woli przez osobę
uprawnioną. Do jej stwierdzenia dochodzi w drodze powództwa wierzyciela
przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową.
Dopiero wyrok sądowy stwierdzający bezskuteczność czynności prawnej ze
względu na istnienie określonej, niezaspokojonej wierzytelności, który ma charakter
kształtujący, stwarza stan, że wierzyciel, względem którego czynność prawna
została uznana za bezskuteczną, może z pierwszeństwem przed wierzycielami
osoby trzeciej dochodzić zaspokojenia z przedmiotu majątkowego, który wskutek
czynności uznanej za bezskuteczną wyszedł z majątku dłużnika. Jeśli wierzyciel nie
wystąpił z takim roszczeniem i nie legitymuje się prawomocnym orzeczeniem sądu
o bezskuteczności czynności prawnej dokonanej z jego pokrzywdzeniem, sama
hipotetyczna możliwość skorzystania z tego sposobu ochrony, w tym także
skorzystania z zabezpieczenia powództwa przez dokonanie odpowiedniego wpisu
w księdze wieczystej prowadzonej dla nieruchomości, nie przesądza – jak błędnie
przyjął Sąd Okręgowy – o legitymacji czynnej w sprawie o usunięcie niezgodności
między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej
a rzeczywistym stanem prawnym. Nie ma też żadnego związku z tą legitymacją, to
czy upłynął przewidziany w art. 534 k.c. termin do wniesienia powództwa o uznanie
czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną, jak
również to, czy dopuszczalne jest nieuwzględnienie upływu tego terminu przez
powołanie się na treść art. 5 k.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy uwzględniając skargę kasacyjną na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł jak w sentencji.