Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 31/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 września 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Romualda Spyt (przewodniczący)
SSN Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Myszka
w sprawie z wniosku B. M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w W.
o rentę rodzinną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 6 września 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 20 maja 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 20 maja 2009 r. oddalił apelację wnioskodawcy
B. M. od wyroku Sądu Okręgowego w Ś. z 17 grudnia 2008 r., oddalającego jego
odwołanie od decyzji pozwanego z 3 września 2008 r., odmawiającej wznowienia
2
postępowania w sprawie o rentę rodzinną. Wnioskodawca, urodzony w 1952 r., po
śmierci matki w 1992 r. wystąpił o rentę rodzinną i pozwany decyzją z 19 lutego
1993 r. odmówił mu prawa do tej renty. Sąd Najwyższy wyrokiem z 16 września
1998 r. (II UKN 219/98) oddalił jego kasację od wyroku oddalającego jego apelację
od wyroku oddalającego jego odwołanie od tej decyzji. W postępowaniu tym
ustalono, że wnioskodawca stał się inwalidą II grupy 1 lipca 1992 r., choć chorował
od dzieciństwa z powodu wypadku komunikacyjnego. Jednak przed 23 czerwca
1970 r. – datą warunkującą prawo do renty rodzinnej ze względu na inwalidztwo –
nie był niezdolny do pracy w II grupie inwalidów.
W 2008 r. wnioskodawca wystąpił z wnioskiem o wznowienie postępowania
w sprawie o rentę rodzinną i wskazał na sprawę z jego wniosku o rentę socjalną, w
której został uznany przez biegłych za całkowicie niezdolnego do pracy od
dzieciństwa (1952 r.) oraz na orzeczenie z 2005 r. o umiarkowanym stopniu
niepełnosprawności stwierdzające, iż niepełnosprawność powstała u niego przed
16 rokiem życia.
Pozwany decyzją z 3 września 2008 r. odmówił wznowienia postępowania.
Sąd Okręgowy decyzję uznał za prawidłową na podstawie art. 114 ustawy z 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS (jednolity tekst: Dz.U. 2009 r. Nr
153, poz. 1227 ze zm.; dalej jako ustawa emerytalna). Nie stwierdził, by zaistniały
nowe dowody lub okoliczności. Gorszy stan zdrowia od dzieciństwa znany był w
sprawie o rentę rodzinną. Natomiast w późniejszej sprawie o rentę socjalną
niezdolność do pracy w stopniu całkowitym stwierdzono po terminie z art. 68 ust. 1
pkt 3 ustawy emerytalnej; taka sama ocena dotyczyła znaczenia orzeczenia o
stopniu niepełnosprawności. Sąd Apelacyjny nie uwzględnił apelacji wnioskodawcy.
Potwierdził, że nie ujawniły się nowe okoliczności ani nie przedłożono nowych
dowodów. Złożona przez wnioskodawcę opinia biegłych sądowych, sporządzona w
jego sprawie o rentę socjalną (rozpoznanej w Sądzie Okręgowym w Ś. pod sygn.
VII U …/04), powstanie u niego całkowitej niezdolności do pracy przyjmuje we
wrześniu 2003 r., zaś orzeczenie o stopniu niepełnosprawności datuje
umiarkowany stopień niepełnosprawności (kojarzony przez wnioskodawcę z
całkowitą niezdolnością do pracy) na październik 2003 r. Terminy te są odległe
czasowo od 23 czerwca 1970 r., gdyż tylko powstanie całkowitej niezdolności
3
(inwalidztwa drugiej grupy) przed tą datą i jego dalsze trwanie uprawniałoby do
renty rodzinnej. Wnioskodawca tego nie dostrzega lub nie chce wziąć pod uwagę.
Niesłusznie zatem uważa, że w sprawie zaoferował nowe dowody, które mogłyby
mieć wpływ na przyznanie mu prawa do renty rodzinnej.
Skarga kasacyjna zarzuciła naruszenie: 1) art. 233 § 1 i art. 228 § 1 i 2
k.p.c., „polegające na sprzecznej z doświadczeniem życiowym oraz powszechnie
znanymi faktami ocenie materiału dowodowego i oparcie orzeczenia na opinii
biegłych z pominięciem sądowej jej weryfikacji i oceny w związku z pozostałym, w
szczególności zebranym w innej sprawie materiałem dowodowym w postaci opinii
sądowo-psychologiczno-psychiatrycznej oraz zaświadczeń lekarskich; 2) art. 68
ust. 1 pkt 3 ustawy emerytalnej przez błędną wykładnię i wadliwe zastosowanie art.
114 tej ustawy polegające na uznaniu, że wnioskodawca nie przedstawił nowych
dowodów ujawniających okoliczności uzasadniające wznowienie postępowania. We
wniosku o przyjęcie skargi wskazano na istotne zagadnienie prawne (art. 3989
§ 1
pkt 1 k.p.c.) „polegające na ustaleniu kryteriów uznawania nowych dowodów,
stwierdzających istnienie nieznanych wcześniej okoliczności, a zebranych w innej
sprawie, jako spełniających przesłanki art. 114 ustawy emerytalnej do ponownego
ustalenia prawa do renty rodzinnej oraz znaczenia dla dokonywanych ustaleń
faktycznych dowodu prima facie, wykształconego w praktyce sądowej, a
dotyczącego okoliczności istnienia związku przyczynowo-skutkowego między
określonym zdarzeniem (wypadkiem w dzieciństwie i doznanymi urazami) a
stwierdzoną całkowitą niezdolnością do pracy w sytuacji, kiedy opinie lekarskie z
daty orzekania odnoszą się do okresu historycznego, są sprzeczne z wówczas
dokonywanymi lekarsko ustaleniami i z natury rzeczy są hipotetyczne”. Skarżący
wniósł o uchylenie wyroków i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga nie jest zasadna.
Zarzuty procesowe skargi tracą na znaczeniu, gdyż w sprawie zakończonej
zaskarżonym wyrokiem niepotrzebnie oceniano, czy wskazane w podstawie
wznowienia dowody lub okoliczności miały wpływ na prawo do renty rodzinnej,
4
skoro wpierw stwierdzono, że nie są to dowody lub okoliczności, które istniały przed
wydaniem decyzji odmawiającej renty rodzinnej, do której wniosek o wznowienie
postępowania został skierowany. Pozwany decyzją z 19 lutego 1993 r. odmówił
skarżącemu prawa do renty rodzinnej i sprawa została osądzona oraz zakończona
oddaleniem jego kasacji przez Sąd Najwyższy wyrokiem z 16 września 1998 r. (II
UKN 219/98). Stwierdzono wówczas, że ubezpieczony nie był całkowicie niezdolny
do pracy przed 16 rokiem życia, co w jego sytuacji stanowiło negatywną przesłankę
prawa do renty rodzinnej.
Ubezpieczonemu przysługuje prawo do wznowienia postępowania zgodnie z
art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej, jeżeli przedłoży nowe dowody lub ujawni
okoliczności istniejące przed wydaniem decyzji, które mają wpływ na prawo do
świadczenia. Jednak ocenę czy podstawy wniosku o wznowienie postępowania z
tego przepisu miały wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość warunkuje
wpierw pozytywne stwierdzenie, że nowe dowody lub ujawnione okoliczności
istniały przed wydaniem decyzji. Jeżeli nie istniały przed wydaniem decyzji, to nie
trzeba badać czy miały wpływ na prawo do świadczenia.
W tej sprawie istotne jest wstępne stwierdzenie, że zakres sprawy w
sądowym postępowaniu odwoławczym obejmuje to, co stanowiło przedmiot
rozstrzygania w decyzji organu rentowego. Decyzja pozwanego z 3 września 2008
r. dotyczyła tylko stwierdzenia, że skarżący nie przedstawił podstaw wznowienia z
art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej – czyli nie przedłożył nowych odwodów lub
okoliczności istniejących przed wydaniem decyzji – i dlatego odmówiono
wznowienia postępowania. Nie badano zatem czy podstawy wznowienia miały
wpływ na prawo do świadczenia (renty rodzinnej), gdyż przyjęto, że w ogóle nie
pozwalały na wznowienie postępowania. Taki też tylko mógł być przedmiot sprawy
sądowej, zatem nie musiał obejmować badania czy skarżący był całkowicie
niezdolny do pracy przed 16 rokiem życia i niezdolność ta trwała do wydania
decyzji odmawiającej renty rodzinnej. W sprawie chodziło więc tylko o to, czy
pozwany zasadnie odmówił wznowienia postępowania.
Prowadzi to do wniosku, że zarzuty procesowe naruszenia art. 233 § 1 i art.
228 § 1 i 2 k.p.c. nie są zasadne, gdyż przedmiot sprawy nie obejmował
konieczności badania czy stanowiące podstawę wznowienia dowody uzasadniały
5
ustalenie, że skarżący był całkowicie niezdolny do pracy przed 16 rokiem życia i
niezdolność ta trwała do wydania decyzji odmawiającej renty rodzinnej, skoro
wystarczające było zbadanie czy przedstawione we wniosku dowody istniały przed
wydaniem decyzji. Odpowiedź jest tu negatywna i skarga takiego ustalenia w
żadnej mierze nie podważa. Wszak nie może być kwestionowane, że nie stanowią
nowego dowodu w rozumieniu art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej opinia biegłych z
23 listopada 2003 r., wydana w sprawie o rentę socjalną a także orzeczenie o
stopniu niepełnosprawności z 16 września 2005 r. W podstawie wznowienia chodzi
bowiem nie o dowód, który powstał po wydaniu decyzji, lecz który istniał przed jej
wydaniem. Z tych przyczyn wszelka nowa dokumentacja medyczna lub opinie
medyczne sporządzone po wydaniu decyzji objętej wnioskiem o wznowienie nie
mogą być kwalifikowane jako dowody, które ma na uwadze przepis art. 114 ust. 1.
Zatem nawet gdyby nowe dowody, które skarżący załączył do wniosku, czyli opinia
biegłych z 23 listopada 2003 r. i orzeczenie o niepełnosprawności z 16 września
2005 r., stwierdzały, że był całkowicie niezdolny do pracy przed 16 rokiem życia, to
nie są to dowody temporalnie sprzed decyzji objętej wnioskiem o wznowienie
postępowania. W sytuacji, gdy podstawę wznowienia stanowią dowody wydane w
innej późniejszej sprawie, to zasadna jest odmowa wznowienia postępowania na
podstawie tego przepisu.
W konsekwencji nie mógł zostać naruszony art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy
emerytalnej. Przedmiot sprawy, jak i uprzednio decyzji, nie dotyczył bowiem
spełnienia przesłanek prawa do renty rodzinnej. W sprawie należało więc odróżnić
kwestie procesowe, czyli brak podstaw do wznowienia postępowania od przesłanek
renty rodzinnej, które nie musiałby być badane, skoro wyznaczony decyzją
pozwanego przedmiot sprawy ich nie dotyczył.
W sprawie nie była zatem potrzebna – tak jak zarzuca i argumentuje
skarżący – analiza, czy na podstawie dowodów z wniosku o wznowienie
postępowania możliwe było ustalenie jego całkowitej niezdolności do pracy przed
16 rokiem życia. Niezależnie od tego zarzut ten nie jest uprawniony dlatego, że z
tych dowodów wcale nie wynika takie stwierdzenie. Z opinii biegłych z 23 listopada
2003 r. wynika jedynie związek jego obecnej całkowitej niezdolności do pracy z
naruszeniem sprawności organizmu w dzieciństwie, a nie iżby skarżący już
6
wówczas był całkowicie niezdolny do pracy. Takie ustalenie było wystarczające w
sprawie o rentę socjalną, gdyż całkowita niezdolność do pracy jako przesłanka
prawa do renty socjalnej może powstać po upływie okresów wskazanych w art. 4
ust. 1 pkt 1-3 ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej (Dz.U. Nr 135,
poz. 1268) – uchwała Sądu Najwyższego z 15 marca 2006 r., II UZP 4/06, OSNP
2006 nr 21-22, poz. 334. Nie inna ocena wynika również z orzeczenia o
niepełnosprawności, przy czym należy zauważyć, że orzeczenie o stopniu
niepełnosprawności nie jest równoznaczne z orzeczeniem o niezdolności do pracy
jako przesłanki prawa do renty na podstawie ustawy emerytalnej, zatem również
renty rodzinnej.
Generalnie jednak podstawa wznowienia postępowania z art. 114 ust. 1
ustawy emerytalnej jest szersza niż określona w art. 403 § 2 k.p.c. Ta druga
dotyczy wznowienia postępowania sądowego i wymaga ponadto, aby strona nie
mogła skorzystać z okoliczności faktycznych lub środków dowodowych w
poprzednim postępowaniu. W sądowej skardze o wznowienie chodzi więc o to, by
nie toczyło się drugie postępowanie sądowe o to samo, tylko ze względu na fakty
lub dowody, które mogły i powinny zostać ujawnione w sprawie uprzednio
osądzonej. Powstaje więc pytanie czy podstawa wznowienia z art. 403 § 2 k.p.c.
nie jest bez znaczenia w ocenie podstawy wznowienia z art. 114 ust. 1 ustawy
emerytalnej, gdy decyzja odmawiająca renty rodzinnej została zweryfikowana w
sądowym postępowaniu odwoławczym jako prawidłowa. Wówczas ocena podstawy
wznowienia postępowania z art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej powinna
uwzględniać również dowody i okoliczności ujawnione w sądowym postępowaniu
odwoławczym, które ujawniono i badano ze względu na określony przedmiot
sprawy. Nie można przyjąć, że dowód lub okoliczności pominięte w postępowaniu
przed organem rentowym, choć istniejące w chwili wydania decyzji i ujawnione oraz
ocenione w sądowym postępowaniu odwoławczym, mogłyby stanowić podstawę
wznowienia z art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej. Chodzi wszak o tę samą sprawę i
znaczenie nowych dowodów lub ujawnionych okoliczności dla tego samego
przedmiotu sprawy (o rentę). Nie może zatem przeważyć stanowisko, że również w
takiej sytuacji wystarczającą podstawą wznowienia postępowania w trybie art. 114
ust. 1 byłoby stwierdzenie, że przedłożone nowe dowody lub ujawnione
7
okoliczności istniały przed wydaniem decyzji, zatem z pominięciem późniejszego
etapu sądowej kontroli odwoławczej, w którym te nowy dowody lub okoliczności
mogły zostać ujawnione. Trzeba też zwrócić uwagę, że osądzenie sprawy może
stanowić podstawę zarzutu z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. Wówczas w aspekcie podstaw
wznowienia z art. 114 ust. 1 nie można pomijać dowodów i okoliczności, które były
przedmiotem rozpoznania w sądowym postępowaniu odwoławczym. W przeciwnym
razie zachodziłaby kolizja pomiędzy podstawą wznowienia z tego przepisu i
stwierdzeniem, że wprawdzie wskazano dowody lub okoliczności istniejące przed
wydaniem decyzji, to jednak później zostały ujawnione i ocenione w sądowym
postępowaniu odwoławczym, w którym właśnie w oparciu o takie nowe dowody lub
okoliczności może dojść do zmiany decyzji. Nie można więc uznać, że w takiej
sytuacji procesowej za podstawę wznowienia mogą być uznane dowody lub
okoliczności, które były znane i nie stanowiły podstawy do zmiany decyzji przez
sąd. Jeżeli więc strona po zakończonym postępowaniu sądowym występuje na
podstawie art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej o wznowienie postępowania w
sprawie, w której wydano decyzję i odwołuje się do dowodów lub okoliczność, które
były rozważane w sądowym postępowaniu odwoławczym od tej decyzji, to nie
można uznać, że spełniają się podstawy wznowienia postępowania z art. 114 ust.
1. Te uwagi co do relacji podstaw wznowienia z art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej i
art. 403 § 2 k.p.c. wynikają z tego, że skarżący argumentuje, iż wznowienie
postępowania oparte zostało również na okolicznościach dotyczących niezdolności
do pracy w ujawnionych sprawie o rentę socjalną, które łączą się z nieprawidłowym
rozpoznaniem medycznym i rozstrzygnięciem o braku u niego całkowitej
niezdolności do pracy w sprawie o rentę rodzinną.
Prowadzi to do drugiej z alternatywnych podstaw wznowienia z art. 114 ust.
1 ustawy emerytalnej, czyli ujawnienia okoliczności istniejącej przed wydaniem
decyzji. Wniosek bezpośrednio nie sformułował takiej okoliczności jako podstawy
wznowienia. We wniosku za podstawę wznowienia wskazano nowe dowody, czyli
opinię biegłych z 23 listopada 2003 r. i orzeczenie o umiarkowanym stopniu
niepełnosprawności z 16 września 2005 r. Wniosek został rozpatrzony negatywnie
w aspekcie tak podanej podstawy wznowienia, czyli kwalifikowanej jako nowe
dowody, zatem w zakresie pierwszej z alternatywnych podstaw wznowienia z art.
8
114 ust. 1. Konsekwentnie ta sama podstawa wznowienia (nowe dowody) nie może
być jednocześnie ujmowana jako „ujawnienie okoliczności istniejących przed
wydaniem decyzji”. Wyrażenia „nowe dowody” i/lub „ujawnienie okoliczności”
istniejących przed wydaniem decyzji odnoszą się do innych sytuacji, stąd użyty w
art. 114 ust. 1 spójnik „lub” nie sprzeciwia się stwierdzeniu, że zakresowo są to inne
podstawy wznowienia. W zakresie pojęcia dotyczącego „ujawnienia okoliczności
istniejących przed wydaniem tej decyzji” mogą mieścić się sytuacje faktyczne
istniejące przed wydaniem decyzji i dotyczyć stanu zdrowia ubezpieczonego. W
takim ujęciu nie jest wykluczone, zwłaszcza, wobec rozwoju medycyny, że aktualne
jej możliwości pozwolą ujawnić to, co w stanie zdrowia ubezpieczonego nie zostało
rozpoznane i ujawnione wcześniej. Nieuprawnionym byłoby jednak założenie, że
wystąpienie takiej sytuacji – czyli ujawnienie nierozpoznanej uprzednio choroby -
nie stanowiłoby ujawnienia nowej okoliczności istniejącej przed wydaniem decyzji,
czyli podstawy wznowienia z art. 114 ust. 1. Z drugiej strony rodzi się problem
dopuszczalności takiej „nowej” okoliczności jako podstawy wznowienia
postępowania. Wynika z tego, że w sprawach, w których rozstrzygnięcie zależy od
ustalenia niezdolności do pracy, znaczenie ma w efekcie nie precyzyjne
(bezbłędne) rozpoznanie medyczne stanu zdrowotnego ubezpieczonego lecz
ustalenie zdolności albo niezdolności do pracy, jako kwestii nie tylko prawnej lecz
przede wszystkim faktycznej – odpowiednio do norm z art. 12, art. 13 i art. 14
ustawy emerytalnej. Przedmiotem sprawy, w której o powstaniu prawa do
świadczenia decyduje stwierdzenie niezdolności do pracy (tak jak w sytuacji
określonej w art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy emerytalnej), nie jest bezwzględnie
konieczne precyzyjne ustalenie każdej dolegliwości chorobowej ubezpieczonego.
W sprawie o rentę z ogólnego stanu zdrowia ocenia się zdolność do pracy na tle
rozpoznanego stanu medycznego, który z istoty sprawy metodycznie nie powinien
pomijać żadnej istotnej dolegliwości chorobowej ubezpieczonego. W sprawie o
rentę znaczenie ma jednak wynik ogólnej oceny zdolności psychofizycznej do pracy
i jeżeli w orzekaniu nie stwierdzono niezdolności do pracy, to zachodzi uprawnione
domniemanie, że nawet nierozpoznana w orzekaniu medycznym dolegliwość
chorobowa nie powodowała wówczas niezdolności do pracy. Zatem nawet gdyby
już uprzednio istniała dolegliwość lub choroba, które nie zostały należycie
9
zdiagnozowane (rozpoznane), to należy przyjąć, że na moment orzekania nie
powodowały niezdolności do pracy. Skarżący nie może nie dostrzegać, że inne
stanowisko wymagałoby odpowiednich ustaleń w zaskarżonym wyroku, jako że w
rozpoznaniu skargi kasacyjnej zachodzi związanie ustalonym stanem faktycznym
(art. 39813
§ 2 k.p.c.). W sprawie objętej skargą nie ustalono, iżby w sprawie o rentę
socjalną ujawniono okoliczności istniejące przed wydaniem decyzji w sprawie o
rentę rodziną, które miałyby wpływ na prawo do tej renty. Tylko przy takim ustaleniu
możliwe byłoby rozważanie zarzutu naruszenia art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej w
zakresie nie nowych dowodów, lecz „ujawnienia okoliczności istniejących przed
wydaniem decyzji”. Przepis art. 233 § 1 k.p.c. odnosi się bezpośrednio do ustaleń
faktycznych i oceny dowodów i dlatego ze względu na ograniczenie z art. 3983
§ 3
k.p.c. nie może być uprawnioną podstawą zarzutu skargi kasacyjnej. Do innych
ustaleń nie prowadzi też zarzut naruszenia art. 228 § 1 i § 2 k.p.c., gdyż chodzi w
nim o fakty, a nie o dowody, które dopiero podlegają ocenie dla ustalenia faktów,
zatem tak rozumianym faktem nie jest opinia biegłych lekarzy, którą sporządzono w
odrębnej sprawie o rentę socjalną. Te ogóle uwagi odnoszą się do kwestii
poruszonych przez skarżącego we wniosku o przyjęcie skargi do rozpoznania.
Wychodzą jednak poza potrzebę argumentacji, gdyż skarżący nie może twierdzić,
że podstawą wznowienia była nowa okoliczność, istniejąca przed wydaniem
decyzji, a ujawniona dopiero w opinii biegłych z 23 listopada 2003 r., to jest
organiczna dysfunkcja OUN, albowiem nie była podawana we wniosku o
wznowienie postępowania jako samodzielna, czyli odrębna od opinii biegłych
podstawa wznowienia postępowania. Takie stanowisko zajęto dopiero w skardze
kasacyjnej i dlatego należy je uznać za spóźnione, gdyż nie stanowiło podstawy
wniosku o wznowienie postępowania. Poza tym wydaje się, że skarżący
argumentuje opacznie, skoro biegli w opinii z 23 listopada 2003 r. swą „krytykę” co
do pominięcia (nierozpoznania) organicznej dysfunkcji OUN, kierowali do opinii
lekarza orzecznika w sprawie o rentę socjalną, a nie do opinii i medycznego
rozpoznania w odrębnej (uprzedniej) sprawie o rentę rodzinną.
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji, zgodnie z art. 39814
k.p.c.
/tp/