Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 506/10
POSTANOWIENIE
Dnia 13 października 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
SSA Roman Dziczek
w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości S. P. Sp. z o.o.
w upadłości w W.
przeciwko ADB S. S.A. w G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 13 października 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od postanowienia Sądu Apelacyjnego
z dnia 19 lipca 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony powodowej na
rzecz strony pozwanej kwotę 3600 (trzy tysiące sześćset) zł
tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Syndyk masy upadłości S. P. - Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością z
siedzibą w W., której upadłość ogłoszono w dniu 11 grudnia 2007 r., wniósł w
pozwie z dnia 30 września 2009 r. o zasądzenie od ADB S. SA z siedzibą w
Szwajcarii kwoty 16 475 031,40 zł, na którą opiewały dwie, dołączone do pozwu
faktury: jedna z dnia 27 września 2007 r.: FV nr [...], a druga z dnia 1 października
2007 r.: FV [...], wystawione w związku ze sprzedażą przez upadłą spółkę stronie
pozwanej półproduktów oraz surowców.
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 26 lutego 2010 r. odrzucił pozew ze
względu na brak w sprawie jurysdykcji sądów krajowych (art. 1099 k.p.c.).
Zażalenie powoda na to postanowienie Sąd Apelacyjny oddalił postanowieniem
z dnia 19 lipca 2010 r. Według Sądu Apelacyjnego w sprawie nie mają
zastosowania powoływane przez powoda przepisy art. 382 i 383 ustawy z dnia
28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (jedn. tekst Dz. U. z 2009 r. nr
175, poz. 1361 ze zm.- dalej: „p.u.n.”), z których pierwszy stanowi, że do wyłącznej
jurysdykcji sądów polskich należą sprawy upadłościowe, jeżeli w Polsce znajduje
się główny ośrodek działalności gospodarczej dłużnika (ust.1) oraz że sądom
polskim przysługuje jurysdykcja również wtedy, gdy w Polsce dłużnik prowadzi
działalność gospodarczą, ma miejsce zamieszkania, siedzibę lub majątek (ust. 2),
według zaś drugiego z nich: w sprawach upadłościowych nie stosuje się przepisów
dotyczących umów o jurysdykcję. Sąd Apelacyjny wyjaśnił, że pierwszeństwo
zastosowania przed ustawami mają przepisy umów międzynarodowych (art. 91 ust.
2 Konstytucji), dlatego w sprawie należało zastosować konwencję o jurysdykcji
i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych,
sporządzoną w Lugano dnia 16 września 1988 r. (Dz. U. z 2000 r. nr 10, poz. 132 –
dalej: „konwencja lugańska I”). Konwencji tej w myśl jej art. 1 ust. 2 pkt 2 nie stosuje
się wprawdzie „do upadłości, układów i innych podobnych postępowań”, nie można
się jednak zgodzić z powodem, że niniejsza sprawa mieści się w zakresie hipotezy
wymienionego przepisu. Nie jest ona „sprawą upadłościową” ani w rozumieniu art.
1 ust. 2 pkt 2 konwencji lugańskiej I, ani w rozumieniu przepisów Prawa
3
upadłościowego i naprawczego. Ponieważ zastosowanie konwencji lugańskiej I nie
zostało w sprawie wyłączone przez art. 1 ust. 2 pkt 2, przy rozstrzyganiu w sprawie
o jurysdykcji krajowej należało mieć na względzie jej przepisy.
Według art. 17 ust. 1 konwencji lugańskiej I, jeżeli strony, z których
przynajmniej jedna ma miejsce zamieszkania na terytorium umawiającego się
państwa, uzgodniły, że sąd lub sądy umawiającego się państwa powinny
rozstrzygać spór już wynikły albo mogący wyniknąć z określonego stosunku
prawnego, to sąd lub sądy tego państwa mają jurysdykcję wyłączną; taka umowa
dotycząca jurysdykcji musi być zawarta: a) w formie pisemnej lub ustnej
potwierdzonej na piśmie, lub b) w formie, która odpowiada praktyce przyjętej
między stronami, lub c) w handlu międzynarodowym, w formie odpowiadającej
zwyczajowi handlowemu, który strony znały lub musiały znać i który strony umów
tego rodzaju w określonej dziedzinie handlu powszechnie znają i stale
przestrzegają. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, upadła spółka zawarła ze stroną
pozwaną umowę przewidującą jurysdykcję sądów szwajcarskich; jest ona częścią
umowy ramowej z dnia 22 maja 2007 r. Wspomniana umowa w sprawie jurysdykcji
sądów szwajcarskich dotyczy także niniejszej sprawy. Transakcje stwierdzone
dołączonymi do pozwu fakturami pozostawały w związku z procesem produkcyjnym
będącym przedmiotem współpracy stron, opartym na umowie ramowej.
W rezultacie zawarta przez upadłą spółkę ze stroną pozwaną umowa przewidująca
jurysdykcję sądów szwajcarskich wykluczała w sprawie zgodnie z art. 17 konwencji
lugańskiej I jurysdykcję sądów polskich.
Powód skarżąc postanowienie Sądu Apelacyjnego z dnia 19 lipca 2010 r.
przytoczył jako podstawy kasacyjne naruszenie - w różnych układach
i powiązaniach - przepisów art. 1 ust. 2 (w skardze w wyniku oczywistej omyłki
oznaczanego jako art. 2 ust. 1), art. 5 ust. 1 i art. 17 konwencji lugańskiej, art. 1, 2,
61, 64, 98 ust. 1, art. 382 i 383 p.u.n., art. 34 k.p.c., art. 454 §1 zdanie drugie k.c.
oraz art. 27 §1 ustawy z dnia 12 listopada 1965 r. Prawo prywatne
międzynarodowe (Dz. U. nr 46, poz. 290 ze zm. – dalej: „p.p.m. 1965”).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Treść art. 1 ust. 2 pkt 2 konwencji lugańskiej I wiążącej państwa EWG
i EFTA, a od 1 lutego 2000 r. także Polskę, wyznaczającego zakres przedmiotowy
tej konwencji, stanowiącego, że nie stosuje się jej do „upadłości, układów i innych
podobnych postępowań”, stanowi odzwierciedlenie art. 1 ust. 2 pkt 2 bliźniaczej
konwencji o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych
i handlowych, sporządzonej w Brukseli dnia 27 września 1968 r., która
obowiązywała państwa EWG (dalej: „konwencja brukselska”). Rozwiązanie zawarte
w art. 1 ust. 2 pkt 2 konwencji brukselskiej zostało w niezmienionej postaci przejęte
także do art. 1 ust. 2 lit. b rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia
2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich
wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. UE 2001 L nr 12, s. 1
ze zm. - dalej: "rozporządzenie nr 44/2001", które zastąpiło konwencję brukselską).
Warto zaznaczyć, że analogiczne brzmienie ma też art. 1 ust. 2 lit. b konwencji
o jurysdykcji i uznawaniu oraz wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach
cywilnych i handlowych, sporządzonej w Lugano dnia 30 października 2007 r.
(Dz. Urz. UE 2009 L nr 147, s. 5 – dalej: „konwencja lugańska II”), która zastąpiła
konwencję lugańską I. Konwencja lugańska II, stosownie do art. 69 ust. 4, weszła
w życie w dniu 1 stycznia 2010 r., a między Polską i Szwajcarią obowiązuje,
w miejsce konwencji lugańskiej I, stosownie do art. 69 ust. 5, od dnia 1 stycznia
2011 r. W sprawie jednak, zgodnie z normą intertemporalną zawartą w art. 63 ust.
1, nie mogła mieć zastosowania. W odniesieniu do takich stanów faktycznych jak
występujący w sprawie może mieć zastosowanie jedynie konwencja lugańską I.
Wyłączenie z przedmiotowego zakresu zastosowania konwencji brukselskiej
„upadłości, układów i innych podobnych postępowań” spowodowane było zamiarem
objęcia wymienionych spraw odrębną konwencją. Zamiaru tego jednak dokładnie
w planowanej postaci nie sfinalizowano, urzeczywistniono go dopiero wydając
rozporządzenie Rady (WE) nr 1346/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie
postępowania upadłościowego (Dz. Urz. UE 2000 L nr 160, s. 1, ze zm. – dalej:
„rozporządzenie nr 1346/2000”). Zrealizowano go przy tym w sposób stwarzający
poważne trudności w rozgraniczeniu przedmiotowego zakresu zastosowania tego
rozporządzenia i rozporządzenia nr 44/2001. Źródłem trudności jest, z jednej
strony, pominięcie w przepisie art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 1346/2000
5
występującego w art. 1 ust. 2 lit. b rozporządzenia nr 44/2001 zwrotu mówiącego
o „innych podobnych postępowaniach” i postanowienie w tym przepisie, że
„niniejsze rozporządzenie stosuje się do zbiorowych postępowań przewidujących
niewypłacalność dłużnika, które obejmują całkowite lub częściowe zajęcie majątku
dłużnika oraz powołanie zarządcy”, a z drugiej strony, odwołanie się w kilku innych
fragmentach rozporządzenia nr 1346/2000 do postępowań mogących być tylko
„innymi podobnymi postępowaniami” w rozumieniu art. 1 ust. 2 lit. b rozporządzenia
nr 44/2001.
Ścisły związek zasadniczego z punktu widzenia rozstrzygnięcia niniejszej
sprawy przepisu art. 1 ust. 2 pkt 2 konwencji lugańskiej I z art. 1 ust. 2 pkt 2
konwencji brukselskiej, a następnie z art. 1 ust.2 lit. b. rozporządzenia nr 44/2001,
pozostającym w budzącej wątpliwości relacji z art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr
1346/2000, rzutuje w sposób istotny na wykładnię art. 1 ust. 2 pkt 2 konwencji
lugańskiej I.
Dokonując wykładni art. 1 ust. 2 pkt 2 konwencji lugańskiej I sądy każdego
państwa będącego jej stroną powinny mieć na względzie nie tylko orzecznictwo
sądów pozostałych państw – stron, dotyczące postanowień tej konwencji, ale
i orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz sądów państw
członkowskich Unii Europejskiej, dotyczące odpowiednich postanowień konwencji
brukselskiej i rozporządzenia nr 44/2001. Wynika to z protokołu nr 2 do konwencji
lugańskiej I oraz deklaracji złożonych przez poszczególne państwa przy
podpisywaniu tej konwencji (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
26 października 2005 r., I CK 263/05, OSNC 2006, nr 7-8, poz. 136), a także z pkt
5 i 19 preambuły oraz art. 68 ust. 2 rozporządzenia nr 44/2001. Wypada zaznaczyć,
że założenie o ścisłym związku nie tylko konwencji lugańskiej II z konwencją
lugańską I, ale i obu konwencji lugańskich z konwencją brukselską oraz
rozporządzeniem nr 44/2001 przyświeca również protokołowi nr 2 do konwencji
lugańskiej II, dotyczącemu jednolitej jej wykładni. W rezultacie we wskazanym
protokole nakazano odpowiednie uwzględnianie przy wykładni postanowień tej
konwencji orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz innych
sądów, dotyczących analogicznych przepisów wszystkich wymienionych,
powiązanych z nią aktów prawnych.
6
Trybunał Sprawiedliwości w wyroku z 22 lutego 1979 r. w sprawie Henri
Gourdain – Franz Nadler (133/87, Zb. Orz. 1979, s. 421), interpretując art. 1 ust. 2
pkt 2 konwencji brukselskiej wyraził pogląd, że przewidziane w tym przepisie
wyłączenie z przedmiotowego zakresu zastosowania tej konwencji obejmuje nie
tylko odnoszące się do całego majątku dłużnika, zmierzające do równomiernego
zaspokojenia wierzycieli dłużnika, różne, znane poszczególnym porządkom
prawnym państw konwencyjnych postępowania o charakterze uniwersalnym,
oparte na niewypłacalności dłużnika lub podważeniu jego wiarygodności kredytowej
i zakładające przymusową kolektywną likwidację majątku dłużnika lub co najmniej
jego kontrolę ze strony sądu, ale i niektóre postępowania indywidualne, wynikłe
w toku postępowania uniwersalnego. Za warunek (kryterium) zaliczenia
określonego postępowania indywidualnego do kategorii postępowań wyłączonych
przez art. 1 ust. 2 pkt 2 konwencji brukselskiej spod jej zakresu Trybunał uznał
wynikanie podstawy tego postępowania wyłącznie i bezpośrednio z prawa
upadłościowego (a ściślej z prawa normującego dane postępowanie uniwersalne).
Chodzi o to, aby postępowanie to było integralnie powiązane z postępowaniem
upadłościowym.
Analogiczny pogląd Trybunał Sprawiedliwości wyraził w trzech kolejnych
wyrokach, interpretując przepis art. 1 ust. 2 lit. b rozporządzenia nr 44/2001
w związku z sygnalizowanym wyżej problemem rozgraniczenia zakresu
zastosowania rozporządzenia nr 44/2001 i rozporządzenia nr 1346/2000,
a mianowicie: w wyroku z dnia 12 lutego 2009 r. w sprawie Christopher Seagon –
Deko Marty Belgium NV (C-339/07, Zb. Orz. 2009, s. I-00767), w wyroku z dnia
2 lipca 2009 r. w sprawie SCT Industrii AB i likvidation – Alpenblume AB (C-111/08,
Zb.Orz. 2009, s. I-05655) i wyroku z dnia 10 września 2009 r. w sprawie German
Graphics Graphische Maschinen GmbH – Alce van der Schee (C-292/08, Zb.
Orz.2009, s. I-08421; zob. także Paweł Grzegorczyk, Piotr Rylski, Karol Weitz,
Przegląd orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z zakresu
europejskiego prawa procesowego cywilnego /2009-2010/, „Kwartalnik Prawa
Prywatnego 2011, z. 3, s. 767-774).
W szczególności Trybunał Sprawiedliwości zgodnie z wskazanym kryterium
za postępowanie indywidualne objęte wyłączeniem przewidzianym odpowiednio
7
w art. 1 ust. 2 pkt 2 konwencji brukselskiej i art. 1 ust. 2 lit. b rozporządzenia nr
44/2001, tj. za postępowanie należące do kategorii „upadłości, układów i innych
podobnych postępowań”, uznał znane prawu francuskiemu, wszczynane przez
syndyka lub z urzędu przez sąd upadłościowy, postępowanie przeciwko osobie
zarządzającej sprawami osoby prawnej, której upadłość ogłoszono, skierowane na
dochodzenie zapłaty długów upadłej osoby prawnej od osoby zarządzającej
(sprawa Henri Gourdain – Franz Nadler) oraz postępowanie mające za przedmiot
zaskarżenie przez syndyka na podstawie (obowiązujących w Niemczech)
przepisów prawa upadłościowego czynności prawnych upadłego dokonanych przed
ogłoszeniem upadłości (sprawa Christopher Seagon – Deko Marty Belgium NV),
natomiast nie zaliczył do „upadłości, układów i innych podobnych postępowań”,
postępowania z powództwa sprzedawcy przeciwko syndykowi o wydanie rzeczy
oparte na zastrzeżeniu własności (sprawa German Graphics Graphische
Maschinen GmbH – Alce van der Schee). Zaliczając do „upadłości, układów
i innych podobnych postępowań” postępowanie przeciwko zarządzającemu
sprawami osoby prawnej, której upadłość ogłoszono, skierowanego na
dochodzenie od zarządzającego zapłaty długów upadłej osoby prawnej, Trybunał
wskazał w szczególności na to, że rozpatrywane postępowanie należało do
wyłącznej właściwości sądu upadłościowego i mógł je wszcząć – jeżeli nie było
podejmowane z urzędu – tylko syndyk w interesie wszystkich wierzycieli upadłego.
Podobnie Trybunał, zaliczając do „upadłości, układów i innych podobnych
postępowań” postępowanie mające za przedmiot zaskarżenie na podstawie
przepisów prawa upadłościowego czynności prawnych upadłego dokonanych przed
ogłoszeniem upadłości, wskazał, że postępowanie to może wytoczyć tylko syndyk
w interesie wszystkich wierzycieli. Natomiast odrzucając taką kwalifikację
postępowania z powództwa sprzedawcy przeciwko syndykowi o wydanie rzeczy
oparte na zastrzeżeniu własności Trybunał wskazał, że rozstrzygnięcie kluczowej
w tym postępowaniu kwestii, kto jest właścicielem rzeczy sprzedanej upadłemu,
nie zależy od otwarcia postępowania upadłościowego wobec kupującego.
Do uznania zaś, że dane postępowanie indywidualne ma wyłączną bezpośrednią
podstawę w prawie upadłościowym nie wystarcza udział w tym postępowaniu
syndyka.
8
Wymaga podkreślenia potwierdzenie w wyroku w sprawie German Graphics
Graphische Maschinen GmbH – Alce van der Schee stanowiska, że o zaliczeniu
danego postępowania indywidualnego do kategorii „upadłości, układów i innych
podobnych postępowań” decyduje jedynie przedmiot sprawy rozpoznawanej w tym
postępowaniu, a nie charakter kwestii wstępnych, przesłankowych w stosunku do
rozstrzygnięcia tej sprawy. Ten więc tylko przedmiot należy uwzględnić przy ocenie
istnienia kryterium decydującego o zaliczeniu danego postępowania do „upadłości,
układów i innych podobnych postępowań”, a nie kwestie wstępne względem tego
przedmiotu.
W licznych wypowiedziach nawiązujących do orzeczeń Trybunału
Sprawiedliwości, zwłaszcza do wyroku w sprawie Henri Gourdain – Franz Nadler,
wyjaśnia się, że nie należą w szczególności do „upadłości, układów i innych
podobnych postępowań” i tym samym nie są objęte wyłączeniem przewidzianym
najpierw w art. 1 ust. 2 pkt 2 konwencji brukselskiej, a obecnie w art. 1 ust. 2 lit. b
rozporządzenia nr 44/2001, postępowania, w których syndyk dochodzi należących
do masy upadłości wierzytelności wynikłych z czynności upadłego dokonanych
przed ogłoszeniem upadłości. Nie mają one bezpośredniej, wyłącznej podstawy
w prawie upadłościowym i tym samym nie są ściśle powiązane z postępowaniem
upadłościowym, mogłyby bowiem być prowadzone także wtedy, gdyby nie doszło
do ogłoszenia upadłości.
Zgodnie z wcześniejszymi wyjaśnieniami, przedstawiona wykładnia art. 1
ust. 2 pkt 2 konwencji brukselskiej i art. 1 ust. 2 lit. b rozporządzenia nr 44/2001
zachowuje co do istoty aktualność także na gruncie art. 1 ust. 2 pkt 2 konwencji
lugańskiej I. Również zatem do „upadłości, układów i innych podobnych
postępowań” w rozumieniu tego przepisu należą i tym samym są wyłączone
z zakresu przedmiotowego zastosowania tej konwencji jedynie takie indywidualne
postępowania, które mają swą wyłączną bezpośrednią przyczynę w prawie
upadłościowym i są tym samym ściśle powiązane z postępowaniem
upadłościowym. Postępowanie w niniejszej sprawie, w której syndyk żąda zapłaty
wchodzących do masy upadłości wierzytelności wywodzonych z umów zawartych
przez upadłą spółkę przed ogłoszeniem upadłości, nie należy do takich
postępowań, ponieważ jak wynika z uprzednich uwag, wierzytelności te mogłyby
9
być dochodzone także wtedy, gdyby nie doszło do ogłoszenia upadłości, sam zaś
udział syndyka w postępowaniu nie wystarcza do uznania, że postępowanie ma
wyłączną bezpośrednią podstawę w prawie upadłościowym.
Oceny tej nie podważa eksponowana przez powoda w toku postępowania
kasacyjnego, wywodzona z art. 94 ust. 1 p.u.n. bezskuteczność potrącenia przez
stronę pozwaną swych wierzytelności z dochodzonymi w sprawie wierzytelnościami
upadłej spółki. Chodzi tu bowiem o kwestię wstępną w stosunku do rozpoznawanej
sprawy, a o zaliczeniu danego indywidualnego postępowania do kategorii
„upadłości, układów i innych podobnych postępowań” decyduje, jak wiadomo,
jedynie sam przedmiot rozpoznawanej w nim sprawy.
Wbrew zatem stanowisku skarżącego w sprawie nie było przesłanek do
wyłączenia zastosowania konwencji lugańskiej I na podstawie art. 1 ust. 2 pkt 2 tej
konwencji.
Poczynione w toku postępowania niezakwestionowane skutecznie przez
skarżącego za pomocą odpowiednich zarzutów ustalenia faktyczne, wiążące Sąd
Najwyższy przy rozpoznawaniu skargi kasacyjnej (art. 39813
§ 2 k.p.c.), uzasadniały
także zaakceptowane przez Sąd Apelacyjny zastosowanie w sprawie art. 17
konwencji lugańskiej I, uzasadniającego odrzucenie pozwu ze względu na brak
w sprawie jurysdykcji krajowej (co do przesłanek zastosowania tego przepisu zob.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2005 r., I CK 263/05).
Wskutek braku podstaw do wyłączenia zastosowania w sprawie konwencji
lugańskiej I i istnienia przesłanek do zastosowania art. 17 tej konwencji - a tym
samym bezzasadności podniesionych w skardze kasacyjnej powoda zarzutów
naruszenia art. 1 ust. 2 i art. 17 konwencji lugańskiej I - bezprzedmiotowe stało się
rozpatrywanie w sprawie pozostałych przytoczonych przez powoda podstaw
kasacyjnych, tj. dotyczących naruszenia art. 5 ust. 1 konwencji lugańskiej I, art. 1,
2, 61, 64, 98 ust. 1, art. 382 i 383 p.u.n., art. 34 k.p.c., art. 454 §1 zdanie drugie
k.c. oraz art. 27 § 1 p.p.m. 1965.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił
skargę kasacyjną, a kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygnął zgodnie
z art. 98 w związku z art. 108 § 1 i art. 39821
k.p.c.
10