Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 5/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 października 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Anna Kozłowska
SSN Grzegorz Misiurek
w sprawie z powództwa S. C.
przeciwko Towarzystwu Geotermalnemu
sp. z o.o. w B.
przy interwencji ubocznej po stronie powoda – S. R.
o stwierdzenie nieważności uchwały,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 20 października 2011 r.,
na rozprawie
skargi kasacyjnej powoda i interwenienta ubocznego
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 25 sierpnia 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo o stwierdzenie nieważności
uchwały nr 2/07/2009 r. z dnia 27 lipca 2009 roku Nadzwyczajnego Zgromadzenia
Wspólników spółki Towarzystwo Geotermalne sp. z o.o. z siedzibą w B.,
podwyższającej kapitał zakładowy spółki bez zmiany umowy spółki o kwotę
4.745.000 zł, tj. z kwoty 5.390.000 zł do kwoty 10.135.000 zł poprzez utworzenie
949 udziałów o wartości nominalnej po 5.000 zł każdy.
W apelacji powoda i interwenienta ubocznego zarzucono naruszenie
przepisów k.s.h. poprzez ich niewłaściwe zastosowanie, m.in. w następstwie
pominięcia faktu, że objęcie nowych udziałów zgodnie z treścią uchwały nie może
nastąpić w sposób proporcjonalny do dotychczas posiadanych przez wspólników
udziałów.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 25 sierpnia 2010 roku oddalił apelację, nie
dopatrując się sprzeczności uchwały z ustawą, a w konsekwencji wystąpienia
podstaw do zastosowania art. 252 k.s.h. W ocenie Sądu odwoławczego nietrafne
jest stanowisko apelujących, aby ilość nowoutworzonych udziałów uniemożliwiała
proporcjonalne ich objęcie przez wszystkich dotychczasowych wspólników, a nadto
regulacje art. 257 § 3 i art. 260 § 2 k.s.h. odnoszą się jedynie do zasad
obejmowania udziałów, nie określając zasad podwyższenia kapitału zakładowego,
które jednoznacznie wynikają z art. 257 § 1 i 2 k.s.h.
Sąd Apelacyjny uznał sporną uchwałę w odniesieniu do utworzenia nowych
udziałów za zgodną z ostatnio wymienionym przepisem. Stwierdził on, że pogląd, iż
możliwe jest tylko utworzenie takiej samej ilości nowych udziałów lub ich
wielokrotności, albo ilości zgodnej z liczbą dotychczasowych wspólników jest nie do
przyjęcia, gdyż zmuszałoby wspólników do podwyższenia kapitału ponad
rzeczywistą potrzebę. Natomiast okoliczność, czy wspólnik skorzysta z uprawnienia
do objęcia udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym nie ma znaczenia dla
ważności uchwały, stwierdził Sąd Apelacyjny.
Skarga kasacyjna powoda oraz interwenienta ubocznego oparta została na
zarzutach mieszczących się w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej.
Skarżący zarzucili błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie:
3
- art. 257 § 1 k.s.h. przez przyjęcie, że zaskarżona uchwała nie stanowi zmiany
umowy spółki;
- art. 246 § 1 i 3 k.s.h. w zw. z postanowieniem § 19 umowy spółki przez
przyjęcie powzięcia uchwały wymaganą większością głosów;
- art. 2 k.s.h. w zw. z art. 58 § 1 k.c. poprzez uznanie, że uchwała nie miała na
celu obejścia prawa;
- art. 257 § 3 w zw. z art. 260 § 2 k.s.h. poprzez pominięcie, że objęcie nowych
udziałów w liczbie określonej uchwałą nie może nastąpić w sposób
proporcjonalny do dotychczas posiadanych przez wspólników udziałów;
- art. 174 § 1 k.s.h. przez uznanie, że nie została naruszona zasada równości
praw i obowiązków wszystkich wspólników.
Skarżący wnieśli o wydanie orzeczenia reformatoryjnego uwzględniającego
powództwo w całości, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego orzeczenia
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej skarżący eksponują zarzut sprzeczności
uchwały z art. 257 § 3 w zw. z art. 260 § 2 k.s.h. twierdząc, że nie jest możliwe
wykonanie tej uchwały zgodnie z powołanymi przepisami, tak, by nowe udziały
przysługiwały dotychczasowym wspólnikom w stosunku do dotychczas
posiadanych udziałów.
Pozwana Spółka w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniosła o jej oddalenie
i zasądzenie na jej rzecz kosztów postępowania kasacyjnego według spisu
kosztów. W ocenie pozwanej rozbieżności interpretacyjne dotyczące relacji art. 257
§ 3 k.s.h. do art. 260 § 2 k.s.h. w odniesieniu do wynikającego odesłania dotyczą
ewentualnej sankcji bezskuteczności podwyższenia kapitału zakładowego, ale nie
nieważności uchwały.
Prokurator Generalny zajął stanowisko co do zasadności skargi kasacyjnej
w piśmie z dnia 24 maja 2011 roku, stwierdzając, że skarga kasacyjna powinna
być uwzględniona przez uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, a to wobec pominięcia
4
zastosowania przez ten Sąd przepisów art. 257 § 3 w zw. z art. 260 § 2 k.s.h. przy
ocenie zgodności z prawem przedmiotowej uchwały.
Strona pozwana w piśmie procesowym wniesionym do Sądu Najwyższego
w dniu 13 października 2011 roku wniosła jak dotychczas, a ponadto sprzeciwiła
się ocenie prawnej sformułowanej w stanowisku Prokuratora Generalnego oraz
zaakcentowała uprawnienie, a nie obowiązek wspólnika objęcia nowych udziałów
w podwyższonym w trybie uproszczonym kapitale zakładowym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna powoda oraz interwenienta ubocznego zasługuje na
uwzględnienie choć nie wszystkie podniesione w niej zarzuty okazały się zasadne.
W pierwszej kolejności zwrócić należy uwagę, że zgodnie z art. 257 § 1
k.s.h. podwyższenie kapitału zakładowego w spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością może nastąpić w dwojaki sposób, tj. w drodze zmiany umowy
spółki (tzw. zwykłe podwyższenie kapitału zakładowego) oraz w trybie
uproszczonym – bez zmiany umowy spółki, przy czym podwyższenie kapitału
zakładowego w drugi ze wskazanych sposobów jest możliwe wyłącznie wtedy, gdy
umowa spółki zawiera postanowienia określające maksymalną wysokość i termin
podwyższenia kapitału w tym trybie (art. 257 § 1 in fine k.s.h.). Odnośnie do
uproszczonego trybu podwyższenia kapitału zakładowego w spółce z o.o., to
kolejne przesłanki podwyższenia kapitału zakładowego w tym trybie statuuje
art. 257 § 3 k.s.h. wskazując, że: podwyższenie kapitału zakładowego może
nastąpić tylko poprzez ustanowienie nowych udziałów, ich objęcie wymaga
zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności, a także – w związku
z zawartym w zdaniu drugim przywołanego przepisu odesłaniem do art. 260 § 2
k.s.h. – iż nowe udziały w podwyższonym kapitale zakładowym przysługują
z zachowaniem dotychczasowej proporcji w stosunku do posiadanych już przez
wspólników udziałów.
Zastrzeżenie w umowie spółki postanowień przewidujących możliwość
podwyższenia kapitału zakładowego spółki w trybie uproszczonym, co należy
podkreślić, nie wyklucza możliwości podwyższenia kapitału zakładowego w drodze
zmiany umowy spółki. W istocie zatem o tym w jakim trybie następuje
5
podwyższenie kapitału zakładowego decydują wspólnicy (zgromadzenie
wspólników) dopiero na etapie podejmowania uchwały w przedmiocie
podwyższenia kapitału zakładowego. To właśnie uchwała w przedmiocie
podwyższenia kapitału zakładowego, a w przypadku gdy podwyższenie następuje
w drodze zmiany umowy spółki, również uchwała w tym przedmiocie, inkorporuje
w sobie wolę wspólników nie tylko co do określenia wysokości w jakiej kapitał
zakładowy ma być podwyższony, sposobu jego podwyższenia (ustanowienie
nowych udziałów czy podwyższenie wartości nominalnej dotychczas istniejących),
ale także – co istotne – w przedmiocie trybu w jakim to podwyższenie ma nastąpić.
Z tej przyczyny zasadnicze znaczenie dla przesądzenia tego w jakim trybie
następowało podwyższenie kapitału zakładowego pozwanej spółki należy przypisać
wnioskom płynącym z zastosowania do oceny uchwały zgromadzenia wspólników
w przedmiocie podwyższenia kapitału zakładowego spółki reguł wykładni
oświadczeń woli (art. 65 k.c.) stosowanych do interpretacji uchwał organów spółek
kapitałowych na podstawie odesłania wynikającego z art. 2 k.s.h.
W przedmiotowej sprawie Sąd Apelacyjny, odwołując się do treści uchwały
nr 2/07/2009 Nadzwyczajnego Zgromadzenia Wspólników pozwanej spółki z dnia
27 lipca 2009 roku oraz do postanowień umowy spółki, ustalił, że dokonane na
podstawie przywołanej uchwały podwyższenie kapitału zakładowego nastąpiło bez
zmiany umowy spółki, tj. w trybie uproszczonym. Takie stanowisko Sądu drugiej
instancji, wbrew odmiennej sugestii skarżących zawartej w ramach podniesionego
w skardze kasacyjnej zarzutu naruszenia art. 257 § 1 k.s.h., zasługuje na aprobatę.
Nie ulega bowiem wątpliwości, że wskazanie w treści uchwały nr 2/07/2009, iż
podwyższenie kapitału zakładowego następuje bez zmiany umowy spółki, a także
przywołanie jako podstawy prawnej podwyższenia § 7 ust. 2 umowy spółki,
przewidującego możliwość podwyższenia kapitału zakładowego w trybie
uproszczonym, jednoznacznie wskazują, że wolą wspólników (zgromadzenia
wspólników) było przeprowadzenie podwyższenia kapitału zakładowego w tym
właśnie trybie. Mając to na względzie stwierdzić należy, że nie mają racji skarżący
podnosząc w ramach zarzutu naruszenia art. 257 § 1 k.s.h., iż przyjęty w uchwale
sposób podwyższenia kapitału zakładowego, poprzez utworzenie 949 udziałów o
wartości nominalnej 5 000 zł każdy, uniemożliwiający w jego ocenie zachowanie
6
wynikającego z art. 260 § 2 k.s.h. wymogu przysługiwania wspólnikom nowych
udziałów w stosunku do dotychczas posiadanych stanowi wyraz woli wspólników co
do podwyższenia kapitału zakładowego mocą przedmiotowej uchwały w trybie
zmiany umowy spółki. Pogląd taki pozostaje bowiem w oczywistej sprzeczności z
brzmieniem i wynikami wykładni uchwały nr 2/07/2009 wskazującymi, iż zamiarem
wspólników (zgromadzenia wspólników) było podwyższenia kapitału zakładowego
na podstawie § 7 ust. 2 umowy spółki, tj. w trybie uproszczonym.
Nie ma również podstaw do uznania za zasadny zarzutu naruszania art. 246
§ 1 i § 3 k.s.h., uzasadnianego przez skarżących bezpodstawnym przyjęciem przez
Sąd Apelacyjny, że zaskarżona uchwała została podjęta przy zachowaniu
wymaganej większości głosów. Uznanie bowiem, że wolą wspólników było
dokonanie podwyższenia kapitału zakładowego w trybie uproszczonym, oznacza, iż
do podjęcia stosownej uchwały wystarczające było uzyskanie bezwzględnej
większości głosów, a nie jak sugeruje skarżący większości 3
/4 głosów.
Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 2 k.s.h. w zw. z art. 58 § 1 k.c.
w pierwszej kolejności zwrócić należy uwagę na brak konsekwencji skarżącego
w motywach uzasadnienia podniesionego zarzutu. Z jednej bowiem strony
skarżący upatruje naruszenia przepisu art. 58 § 1 k.c. w braku uznania przez Sąd
drugiej instancji, iż zaskarżona uchwała miała na celu obejście prawa (k. 2 skargi
kasacyjnej), z drugiej zaś naruszenie to odnosi do pominięcia przez Sąd Apelacyjny
zastosowania art. 58 § 1 k.c. w sytuacji sprzeczności uchwały z prawem i dobrymi
obyczajami (k. 5 skargi kasacyjnej).
Regulacja k.s.h., co należy podkreślić, stanowi wyraz realizacji
dominującego w polskiej doktrynie prawa cywilnego poglądu, że prawo spółek
handlowych jest jedynie wyodrębnioną przedmiotowo częścią jednolitego prawa
cywilnego. Normatywnym wyrazem tej koncepcji jurydycznej jest art. 2 k.s.h.
wskazujący, że w zakresie spraw określonych w art. 1 § 1 k.s.h.,
a nieuregulowanych przez przepisy k.s.h., stosuje się wprost przepisy k.c., przy
czym jeżeli wymaga tego właściwość (natura) stosunku prawnego spółki handlowej
przepisy k.c. stosuje się odpowiednio. Artykuł 2 k.s.h. ujmuje zatem w swej treści
dwie zasady, tj. zasadę jedności prawa cywilnego eksponowaną w zdaniu
7
pierwszym przywołanego przepisu oraz zasadę ograniczonej autonomii prawa
spółek handlowych w stosunku do prawa cywilnego (art. 2 zd. 2 k.s.h.). Stosowanie
przepisów k.c. w odniesieniu do tworzenia, organizacji, funkcjonowania,
rozwiązania, łączenia, podziału i przekształcenia spółek handlowych, zgodnie
z brzmieniem art. 2 k.s.h., może mieć miejsce wyłącznie w sytuacji braku
uregulowania stosownej kwestii w przepisach k.s.h., a więc wtedy, gdy: 1) brak jest
podstaw do przyjęcia regulacji negatywnej w k.s.h., 2) nie zachodzą przesłanki
usprawiedliwiające zastosowanie innych przepisów k.s.h. w drodze analogii,
3) przedmiotowa kwestia nie zastała uregulowana w k.s.h.
Zawarte w k.s.h. przepisy dotyczące zaskarżania uchwał organów
właścicielskich spółek kapitałowych (art. 249-254 k.s.h. w odniesieniu do uchwał
zgromadzenia wspólników spółki z o.o. oraz art. 422-427 k.s.h. w odniesieniu do
uchwał walnego zgromadzenia akcjonariuszy) w sposób kompleksowy pod
względem podmiotowym i przedmiotowych ujmują regulację kwestionowania
prawidłowości uchwał organów stanowiących spółek kapitałowych, zarówno pod
kątem ich zgodności z umową (statutem) spółki bądź dobrymi obyczajami
(powództwo o uchylenie uchwały), jak i zgodności z przepisami ustawy (powództwo
o stwierdzenie nieważności uchwały). Konstatacja, iż k.s.h. w sposób kompleksowy
określa skutki sprzeczności uchwały organu stanowiącego spółki kapitałowej
z ustawą, wbrew odmiennym twierdzeniom skarżącego, wyklucza możliwość
stosowania wprost do oceny takich uchwał art. 58 § 1 k.c. w oparciu o odesłanie
wynikające z art. 2 k.s.h. Kodeks spółek handlowych w art. 252 § 1 k.s.h. oraz
w art. 425 § 1 k.s.h. statuuje bowiem samodzielną podstawę materialnoprawną
stwierdzenia nieważności uchwał organów właścicielskich spółek kapitałowych
w przypadku ich sprzeczności z ustawą. Tym samym, nie ma podstaw do
twierdzenia, że w przepisach k.s.h. brak jest regulacji prawej określającej
materialnoprawne skutki sprzeczności uchwały z ustawą, która uzasadniałaby
stosowanie w tej materii przepisów k.c. na podstawie normy odsyłającej zawartej
w art. 2 k.s.h. Bezzasadnie również skarżący twierdzą że uchwała nr 2/07/2009
miała na celu obejście prawa, gdyż ta stanowiła w istocie zmianę umowy spółki,
a tym samym powinna być podjęta przez zgromadzenia wspólników większością
3
/4 głosów. Jak już wskazano, wyrażoną w uchwale wolą wspólników było
8
dokonanie podwyższenia kapitału zakładowego na podstawie dotychczasowych
postanowień umowy spółki (§ 7 ust. 2 umowy), wobec czego do podjęcia stosownej
uchwały w tym przedmiocie wystarczające było uzyskanie bezwzględnej większości
głosów. Z tych też przyczyn zarzut naruszenia art. 2 k.s.h. w zw. z art. 58 § 1 k.c.
należało uznać za chybiony.
Trafny okazał się natomiast zarzut naruszenia art. 257 § 3 w zw. z art. 260
§ 2 k.s.h. upatrywany przez skarżących w pominięciu przez Sąd drugiej instancji
okoliczności, iż przysługiwanie nowych udziałów w liczbie określonej w uchwale
nr 2/07/2009 nie jest możliwe w sposób proporcjonalny do dotychczas
posiadanych przez wspólników udziałów. Podwyższenie uchwałą kapitału
zakładowego na mocy dotychczasowym postanowień umowy spółki, jak już
sygnalizowano, jest dopuszczalne wyłącznie wtedy, gdy umowa spółki przewiduje
możliwość podwyższenia kapitału zakładowego i wskazuje jednocześnie
maksymalną wysokość podwyższenia oraz jego termin (art. 257 § 1 k.s.h.), a także
– stosownie do brzmienia art. 257 § 3 k.s.h. – gdy podwyższenie następuje poprzez
ustanowienie nowych udziałów, nowoutworzone udziału przysługują
proporcjonalnie do dotychczas posiadanych, a oświadczenia dotychczasowych
wspólników obejmujących nowe udziały zostaną złożone w formie pisemnej pod
rygorem nieważności. Druga ze wskazanych przesłanek uproszczonego
podwyższenia kapitału zakładowego jest konsekwencją wynikającego ze zdania
drugiego art. 257 § 3 k.s.h. nakazu odpowiedniego stosowania do podwyższenia
kapitału zakładowego na podstawie dotychczasowych postanowień umowy spółki
art. 260 § 2 k.s.h., mającego charakter przepisu bezwzględnie obowiązującego.
Wynikający z art. 257 § 3 nakaz odpowiedniego stosowania bezwzględnie
obowiązującego przepisu art. 260 § 2 k.s.h., a w istocie części tego przepisu
stanowiącej o przysługiwaniu wspólnikom nowych udziałów w stosunku do ich
dotychczasowych udziałów, na co trafnie zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w uchwale
z dnia 15 grudnia 2006 roku, sygn. akt III CZP 132/06 (publ. OSNC 2007, nr 10,
poz. 148) oraz w wyroku z dnia 25 lutego 2010 roku, sygn. akt I CSK 384/09 (publ.
OSNC 2010, nr 10, poz. 140), nakazuje również ujmować normę wynikającą z tego
odesłania za bezwzględnie obowiązującą.
9
Powyższa konstatacja implikuje w sobie istotną konsekwencję w odniesieniu
do oceny ważności uchwały zgromadzenia wspólników w przedmiocie
podwyższenia kapitału zakładowego. Nie można bowiem pomijać, że sprzeczność
uchwały z prawem, stanowiąca przesłankę do stwierdzenia jej nieważności
(art. 252 § 1 k.s.h.), zachodzi m.in. wtedy, gdy jej treść pozostaje w sprzeczności
z bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa, w tym także z art. 260 § 2
k.s.h. Oznacza to tym samym, że w odniesieniu do uchwały w przedmiocie
podwyższenia kapitału zakładowego na podstawie dotychczasowych postanowień
umowy spółki ocena sprzeczności uchwały z ustawą (art. 252 § 1 k.s.h.) wymaga
również zbadania możliwości wykonania przedmiotowej uchwały zgodnie z treścią
art. 260 § 2 k.s.h. w zw. z art. 257 § 3 zdanie drugie k.s.h.
W przedmiotowej sprawie Sąd Apelacyjny oceniając zgodność z ustawą
uchwały nr 2/07/2009 Nadzwyczajnego Zgromadzenia Wspólników pozwanej
spółki, na co trafnie wskazują skarżący, nie dokonał oceny jej zgodności z 260 § 2
k.s.h. w zw. z art. 257 § 3 k.s.h., a w szczególności nie ustalił, czy określona w
zaskarżonej uchwale liczba nowoutworzonych udziałów w podwyższonym kapitale
zakładowym umożliwia objęcie ich przez wspólników zgodnie z dyspozycją
przywołanego przepisu, tj. proporcjonalnie do dotychczas posiadanych udziałów. Z
tej przyczyny zarzut naruszenia art. 257 § 3 k.s.h. w zw. z art. 260 § 2 k.s.h.
należało uznać za zasadny.
Przedwczesny jest natomiast zarzut naruszenia art. 174 § 1 k.s.h.
uzasadniany przez skarżącego bezzasadnym w jego ocenie uznaniem przez Sąd
drugiej instancji, że w okolicznościach niniejszej sprawy została naruszona zasada
równości praw i obowiązków wszystkich wspólników. Brak bowiem ustalenia Sądu
drugiej instancji co do możności objęcia przez wspólników wszystkich
nowoutworzonych udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym, ale w ilości
przysługującej im w stosunku do udziałów dotychczas posiadanych, uniemożliwia
Sądowi Najwyższemu ustosunkowanie się do eksponowanego w ramach
przedmiotowego zarzutu stanowiska skarżącego, upatrującego naruszenia art. 174
§ 1 k.s.h. w braku możliwości proporcjonalnego objęcia przez wspólników udziałów
utworzonych na podstawie zaskarżonej uchwały nr 2/07/2009.
10
Z tych też względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł
jak w sentencji.