Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 799/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 listopada 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSA Agnieszka Piotrowska
w sprawie z powództwa Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa
przeciwko Bankowi Polska Kasa Opieki S.A. w Warszawie
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 4 listopada 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 13 maja 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym przez pozwanego - Bank Polska Kasa Opieki S.A. wyrokiem
z dnia 13 maja 2010 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanego od wyroku Sądu
Okręgowego z dnia 6 sierpnia 2009 r. W sprawie tej ustalono co następuje.
Powódkę - Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa łączyła umowa
Nr 2/ZEF-IK/99, zawarta w dniu 8 października 1999 r., z Powszechnym Bankiem
Kredytowym S.A. w Warszawie, którego cały majątek, po połączeniu przeszedł na
Bank PKO S.A., pozwanego w rozpoznawanej sprawie. Umowa ta określała
zasady, warunki i tryb stosowania dopłat stanowiących część oprocentowania
należnego pozwanemu od udzielanych przez niego kredytów zgodnie z ówcześnie
obowiązującym rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 30 stycznia 1996 r. w
sprawie szczególnych kierunków działań Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji
Rolnictwa oraz sposobów ich realizacji. Umowa ta była później w drodze kolejnych
aneksów zmieniana. W dniu 27 maja 2002 r. strony zawarły kolejną umowę nr
13/ZWR-IK/01, która regulowała kwestię dopłat do oprocentowania kredytów
preferencyjnych udzielanych przez pozwany Bank. Umowa ta także była następnie
zmieniana w latach 2002 - 2004 r. kolejnymi aneksami.
W trakcie obowiązywania tej umowy pozwany Bank zawarł w dniu 24 marca
2000 r. z D. i W. małżonkami G. umowę kredytu preferencyjnego w kwocie 287 000
zł, na utworzenie i urządzenie gospodarstwa rolnego przez osoby, które nie
przekroczyły 40 roku życia. Jako cel kredytu w umowie wskazano zakup
gospodarstwa rolnego wraz z zabudowaniami o powierzchni 19,78 ha położonego
we wsi Wysokie, inwentarza żywego, urządzeń i maszyn rolniczych, a także
materiału siewnego i innych środków niezbędnych do produkcji rolnej.
Powodowa Agencja przeprowadzała okresowe kontrole w Banku
udzielającym kredytu, do którego przekazywała dopłaty do oprocentowania tego
kredytu. Efektem tych kontroli było pismo z dnia 30 września 2005 r., w którym
powódka miedzy innymi wykazała, że:
3
a) Bank przyjął jako zabezpieczenie kredytu sądowy zastaw rejestrowy
ograniczony do 11 sztuk krów, kiedy w umowie kredytowej zabezpieczenie
przewidywało 19 sztuk, tym samym nie ustanowił odpowiedniego
zabezpieczenia spłaty kredytu oraz kwot udzielonych przez Agencję dopłat
wraz z odsetkami ustawowymi,
b) monitoring kredytu stosowany przez Bank nie obejmował kontroli
zakupionych z kredytu maszyn i urządzeń,
c) Bank był w posiadaniu informacji o zbyciu przez kredytobiorców ciągnika
rolniczego Ursus bez uzyskania zgody Agencji, czym naruszył
postanowienia umowy dotyczące zakazu sprzedaży bez jej zgody mienia
nabytego za kredyt objęty dopłatami w okresie kredytowania lub w ciągu
pięciu lat od dnia nabycia.
Pozwany Bank niezmiennie otrzymywał dopłaty do września 2003 r. Według
wyliczenia Banku, na dzień 31 lipca 2007 r. kwota dopłat dokonanych na jego rzecz
wynosiła 120 665,81 zł, zaś odsetki ustawowe 102 352,82 zł.
W dniu 3 lutego 2009 r. powódka wystąpiła przeciwko pozwanemu
z pozwem o zasądzenie na jej rzecz kwoty 120 665 zł tytułem zwrotu dopłat do
oprocentowania kredytu preferencyjnego w linii MR udzielonego przez poprzednika
prawnego pozwanego, wskazanym w pozwie kredytobiorcom wraz z ustawowymi
odsetkami od dnia 3 września 2003 r. do dnia zapłaty.
Wyrokiem z dnia 6 sierpnia 2009 r. Sąd Okręgowy zasądził od Banku PKO
S.A. w Warszawie na rzecz Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w
Warszawie kwotę 120 665 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 3 września
2003 r. do dnia zapłaty, wyrokiem z dnia 13 maja 2010 r. Sąd Apelacyjny oddalił
apelację pozwanego Banku Polska Kasa Opieki S.A. w Warszawie.
Zdaniem Sądu II instancji żądany pozwem zwrot dopłat jest żądaniem
zasądzenia określonej kwoty jaka, zgodnie z łącząca strony umową, została przez
powodową Agencję wypłacana pozwanemu i jaką, zgodnie z tą umową, pozwany
ma obowiązek zwrócić, skoro zaszły okoliczności uzasadniające jej zwrot.
Termin wymagalności zwrotu dopłat w ocenie Sądu Apelacyjnego zaczął biec
w świetle treści art. 120 § 1 k.c. od daty, w jakiej powodowa Agencja dowiedziała
4
się o zaistnieniu przesłanek do zażądania ich zwrotu, czyli w momencie zapoznania
się z protokołem kontroli przeprowadzonej Banku, który został sporządzony w dniu
4 sierpnia 2003 r. i najwcześniej w tej dacie strona powodowa mogła zapoznać się
z jego treścią.
Sąd II instancji podobnie jak Sąd Okręgowy uznał, że roszczenie objęte
pozwem nie wynika z prowadzenia działalności gospodarczej, i nie jest
świadczeniem okresowym. W tej sytuacji, zgodnie z art. 118 k.c., termin
przedawnienia tego roszczenia wynosi lat 10, zaś zarzut przedawnienia jest
niezasadny skoro powód wniósł pozew w dniu 3 lutego 2009 r.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego w sytuacji, gdy po stronie pozwanego powstał
obowiązek zwrotu dopłat wraz z odsetkami w oparciu o treść § 8 pkt 2 w zw. z §14
pkt 4 umowy Nr 13/ZWR-IK01 z dnia 27 maja 2002 r., powodowi należy się
świadczenie umowne a nie odszkodowawcze. Prawo żądania zwrotu dopłat
z odsetkami wynika z postanowień umowy łączącej strony, która stanowi w § 8 pkt
2, że w przypadku nienależnie pobranych od Agencji dopłat, Bank niezwłocznie
od dnia stwierdzenia nadmiernie pobranej kwoty zobowiązany jest do zwrotu
Agencji kwoty dotychczas przekazanych dopłat wraz z odsetkami ustawowymi
naliczonymi od dnia wpływu środków z Agencji na rachunek Banku do dnia ich
wpływu na rachunek Agencji.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, trafnie Sąd Okręgowy uznał, że strona
powoda wykazała, że doszło w sprawie do nienależnie pobranych od Agencji
dopłat i w związku z tym Bank zgodnie z § 8 ust. 2 umowy z 27 maja 2002 r., od
dnia stwierdzenia nadmiernie pobranej kwoty, był zobowiązany do jej zwrotu
na rzecz Agencji.
Wynika to z niekwestionowanego, a więc niewymagającego dowodu faktu,
że kredytobiorcy sprzedali w okresie kredytowania i bez uzyskania stosownej
zgody Agencji ciągnik URSUS zakupiony ze środków kredytu udzielonego umową
z dnia 24 marca 2000 r. i ponowny zakup przez kredytobiorców sprzedanego
wcześniej ciągnika nie zmienia faktu, że zostały w ten sposób naruszony przepis
§ 11 ust. 4 pkt 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 stycznia 1996 r.
w sprawie szczegółowych kierunków działań Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji
5
Rolnictwa oraz sposobów ich realizacji obowiązujący w dniu udzielenia przez bank
kredytu i stanowił, iż dopłaty podlegają zwrotowi wraz z ustawowymi odsetkami,
a dalsze dopłaty nie przysługują w wypadku sprzedaży, bez zgody Agencji gruntów
i gospodarstw rolnych albo innych obiektów i urządzeń nabytych za kredyt objęty
dopłatami Agencji, jeśli sprzedaż nastąpiła w okresie kredytowani lub w ciągu 5 lat
od dnia nabycia. Ta regulacja miała także odbicie w § 7 umowy o współpracy nr
2/ZEF-IK/99 z dnia 8 października 1999 r. łączącej Agencję i PBK SA. Bank nie
skorzystał z możliwości wystąpienia do Agencji o uzyskanie stosownej zgody,
nie wyegzekwował od kredytobiorców zwrotu nienależnych dopłat oraz nadal
występował do Agencji o dopłaty do oprocentowania kredytu do lipca 2003 r.
Z tego względu skoro dalej występował o dopłaty do Agencji i uzyskiwał je,
to te dopłaty były nienależnie pobranymi dopłatami i z tego względu zachodziły
podstawy do przyjęcia, iż bank obowiązany był do ich zwrotu wraz z odsetkami
ustawowymi od dnia wpływu środków z Agencji na rachunek banku do dnia ich
wpływu na rachunek Agencji zgodnie z § 8 pkt 2 umowy z 27 maja 2002 r. w zw.
z jej § 14 pkt 4.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego zarzut naruszenia art. 5 k.c. jest niezasadny.
Powodowa Agencja wykonywała zadania administracji rządowej przy pomocy
środków budżetowych określanych corocznie w ustawie budżetowej, są to więc
środki publiczne, którymi Agencja dysponuje i jednocześnie jest zobowiązana do
sprawowania kontroli ich spożytkowania, w szczególności do sprawdzania czy
dopłaty pobierane są zgodnie z przepisami prawa i zawartymi w oparciu o te
przepisy umowy, które powinny być rygorystycznie przestrzegane właśnie z uwagi
na to, że pozwalają na korzystanie przez obywateli ze środków publicznych. Z tego
względu w ocenie Sądu Apelacyjnego w stosunku do powodowej Agencji nie może
być podnoszony zarzut naruszenia w sporze o zwrot dopłat art. 5 k.c.,
w szczególności że stroną pozwaną jest bank, a nie rolnik, na rzecz którego te
dopłaty były przekazane, podobnie jak nie może być łagodzony konstrukcją
nadużycia prawa podmiotowego rygoryzm prawa publicznego w sprawach, gdy
stosowne organy realizują ustawowe kompetencje.
6
Ponadto nie zostały w ocenie Sądu Apelacyjnego w procesie udowodnione
okoliczności, na które pozwany bank powołuje się podnosząc zarzut naruszenia art.
5 k.c. Brak jest bowiem dowodu na okoliczność tego, że działania kredytobiorców
były zgodne, jak twierdzi pozwany bank, ze społecznym przeznaczeniem
przysługujących im praw z umowy kredytowej. Twierdzenia strony pozwanej nie
mogą zastąpić dowodu, a w okolicznościach niniejszej sprawy nie ma podstaw do
uznania tych okoliczności za przyznane w procesie przez stronę przeciwną
w świetle treści art. 229 k.p.c. i art. 230 k.p.c.
W skardze kasacyjnej skarżący zarzucił:
I. Naruszenie prawa materialnego: 1) przez jego niewłaściwe zastosowanie -
art. 117 § 1 i § 2 k.c., 118 k.c., art. 120 § 1 k.c. przez ich niezastosowanie wskutek
błędnego uznania przez Sąd, że zarówno roszczenie główne, a w szczególności
roszczenie w zakresie odsetek ustawowych od dopłat, których zwrotu dochodzi
powódka nie maja charakteru okresowego; 2) art. 65 k.c. przez jego
niezastosowanie wskutek czego Sąd nie dokonał wykładni postanowień wiążących
strony umów, a to: § 5 Umowy Nr 2/ZEF-IK/99 z dnia 8 października 1999 r. oraz
§ 6 - 7 i 8 pkt 2 w zw. z § 14 pkt 4 Umowy Nr 13/ZWR-IK/01 z dnia 27 maja 2002 r.
w celu ustalenia zgodnego zamiaru stron, jak też zakresu zastosowania
i normowania wskazanych postanowień obu umów; 3) art. 5 k.c. przez jego
niezastosowanie podczas gdy w stanie faktycznym sprawy znajdował oparcie
zarzut nadużycia prawa podmiotowego przez powódkę; 3) art. 3531
k.c. i art. 58 § 2
k.c. przez ich niezastosowanie w stanie faktycznym sprawy, podczas gdy treść i cel
umów, z których powódka wywodziła dochodzone roszczenie skutkuje
zachwianiem równowagi stron stosunku cywilnoprawnego i przyznaje powódce
uprawnienia sprzeczne z naturą tego stosunku oraz zasadami współżycia
społecznego, gdyż nakłada na pozwanego obowiązek niewspółmiernie dolegliwy do
wagi uchybień jakich może dopuścić się pozwany wykonując ciążące na nim
na mocy postanowień umów obowiązki;
II. Naruszenia przepisów postępowania, które miało istotny wpływ na wynik
sprawy: 1) art. 227 k.p.c., art. 316 § 1 k.p.c., art. 328 § 2 k.p.c. wszystkich w zw.
z art. 391 k.p.c., art. 378 k.p.c., art. 382 k.p.c. oraz art. 6 k.c. przez pominięcie
7
części zarzutów apelacji przy jej rozpoznaniu i nie odniesienie się do nich
w uzasadnieniu wyroku, a nadto niezasadnym uznaniu, że powódka podołała
spoczywającemu na niej ciężarowi dowodzenia pomimo tego, że pozwany
zaprzeczył okolicznościom przytoczonym w pozwie mającym świadczyć
o naruszeniu przez pozwanego spoczywających na nim obowiązkach umownych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zasługuje na uwzględnienie zarzut naruszenia art. 118 k.c. i art. 120 § 1 k.c.
w odniesieniu do zasądzonych zaskarżonym wyrokiem odsetek od roszczenia
głównego. Trafnie w skardze kasacyjnej podniesiono, że odsetki są świadczeniem
okresowym i roszczenie z tytułu odsetek przedawnia się za każdy dzień ich biegu.
W tej sytuacji apelacja pozwanego Banku od wyroku Sądu Okręgowego
w Warszawie z dnia 6 sierpnia 2009 r., który zasadził od pozwanego nie tylko
należność główną w kwocie 120 665 zł, ale także odsetki poczynając od 3 września
2003 r., zasługiwała na uwzględnienie. Zgodnie z art. 118 k.c. termin przedawnienia
odsetek, jako świadczenia okresowego wynosi trzy lata. Powodowi, który wystąpił
z pozwem w dniu 3 lutego 2009 r., należą się więc odsetki tylko za ostatnie trzy
lata od tej daty, a nie od 3 września 2003 r. W tym zakresie są więc także
uzasadnione, podniesione w skardze kasacyjnej, zarzuty naruszenia przepisów
postępowania: art. 227 k.p.c., art. 316 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c., art. 378
k.p.c., art. 382 k.p.c.
Pozostałe zarzuty skargi kasacyjnej nie zasługują na uwzględnienie.
Trafnie Sąd Apelacyjny uznał, że domaganie się przez powodową Agencję kwoty
120,665 zł, znajduje uzasadnienie w postanowieniach łączącej strony umowy oraz,
że jest to świadczenie jednorazowe. Jeżeli bowiem samo przekazywanie dopłat do
kredytu udzielanego przez pozwany Bank może zostać zakwalifikowane jako
świadczenie o charakterze okresowym, to żądanie ich zwrotu w związku
z naruszeniem przez Bank postanowień umowy, łączącej go z powodową Agencją,
jest niewątpliwie świadczeniem jednorazowym. Mamy tu do czynienia z żądaniem
zapłaty określonej kwoty pieniężnej. Jest to więc klasyczny przykład świadczenia
jednorazowego. Przedawnienie roszczenia o zapłatę tej kwoty wynosi więc dziesięć
lat, skoro bezspornym jest, że przysługuje ono stronie nie prowadzącej działalności
8
gospodarczej oraz nie jest to świadczenie okresowe, ani żaden przepis prawa nie
przewiduje krótszego terminu przedawnienia.
Nie są także trafne zarzuty, zawarte w skardze kasacyjnej, które
sprowadzają się do twierdzenia, że Sąd Apelacyjny nie rozpatrzył części zarzutów
podniesionych w apelacji w zakresie zaoferowanych przez pozwany Bank
dowodów, a tym samym nie ocenił właściwie łączącego strony stosunku prawnego,
czym naruszył 65 k.c. Wbrew temu twierdzeniu, Sąd Apelacyjny, nawiązując do
ustaleń poczynionych przez Sąd Okręgowy wskazał, że materiał zgromadzony
w sprawie wskazuje, iż pozwany Bank naruszył postanowienia łączącej strony
umowy, poprzez brak zawiadomienia powodowej Agencji o sprzedaży ciągnika
Ursus zakupionego przez kredytobiorców ze środków uzyskanych z udzielonego im
preferencyjnego kredytu, co w świetle § 8 tej umowy zrodziło zobowiązanie Banku
do zwrotu przekazanych mu dopłat do kredytu. Pozwany Bank nie zaprzeczył,
że sprzedaż ciągnika nastąpiła bez powiadomienia o tym Agencji. Według jego
twierdzeń skore pozwania sprzedany ciągnik następnie odkupili, to nie było
to naruszeniem łączącej strony umowy, a wręcz przeciwnie domaganie się od
Banku zwrotu dopłat w takiej sytuacji narusza art. art. 3531
k.c., a co najmniej
stanowi nadużycie prawa podmiotowego w rozumieniu art. 5 k.c. Zarzuty te są
nietrafne. Wprawdzie sam fakt, że Agencja realizuje zadania publiczne, stojąc na
straży wydawania środków budżetowych, nie stawia ją w stosunkach umownych na
z góry uprzywilejowanej pozycji oraz nie wyklucza możliwości oceny jej zachowania
na podstawie art. 5 k.c., to w rozpoznawanej sprawie brak podstaw do przyjęcia,
że powołane przepisy zostały naruszone. W trakcie procesu, poza stwierdzeniem
pozwanego Banku, że kredytobiorcy sprzedawali ciągnik Ursus w przymusowej
sytuacji, brak było przeprowadzenia dowodu na to, iż sytuacja ta była na tyle
wyjątkowa, że uzasadniała odstąpienie od zawiadomienia powodowej Agencji.
Nie jest bowiem jasne jakie przeszkody spowodowały bark zawiadomienia o tej
transakcji powodowej Agencji chociaż, o czym pozwany Bank dobrze wiedział,
ciążył na nim taki obowiązek. Sama zaś transakcja sprzedaży ciągnika Ursusu,
kupna dwóch innych oraz powrotnego zakupu ciągnika Ursus, jawi się jako
niczym nieuzasadnione mnożenie niepotrzebnych transakcji, jeżeli zważyć,
że pozwani, jeżeli ciągnik był rzeczywiście niesprawny, mogli na czas jego naprawy
9
wydzierżawiać inny ciągnik lub ciągniki, szczególnie w sytuacji gdy pozwany Bank
wiedział, że istnieje wyraźny zakaz sprzedaży ciągnika Ursus, jako nabytego
ze środków udzielonego kredytu.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39815
k.p.c.,
orzekł jak w sentencji.
jw