Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 68/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 listopada 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSA Agnieszka Piotrowska
w sprawie z powództwa Agnes T.
przeciwko Skarbowi Państwa - Staroście powiatu S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 listopada 2011 r.,
dwóch skarg kasacyjnych: powódki i strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 24 września 2010 r.,
oddala obie skargi kasacyjne i znosi między stronami koszty
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powódka Agnes T. domagała się zasądzenia od Skarbu Państwa kwoty
1.499.469 zł, w tym od Skarbu Państwa - Ministra Skarbu kwoty 1.335.200 zł, oraz
od Skarbu Państwa - Wojewody Warmińsko-Mazurskiego kwoty 164.269 zł oraz
zasądzenia od Gminy J. kwoty 1.091,725 zł.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 20 września 2007 r. umorzył postępowanie
w zakresie żądania zapłaty przez Skarb Państwa kwoty 1.091.725 zł i oddalił
powództwo w pozostałej części. Sąd Okręgowy, który rozpatrywał żądanie powódki
w oparciu o wskazaną przez nią podstawę z art. 405 k.c. stwierdził, że powódka
posiada prawo do zwrotu przejętych przez Skarb Państwa, a następnie przez
Gminę J. nieruchomości, a tym samym do żądania zwrotu korzyści uzyskanych
przez pozwanych na skutek zbycia działek powstałych w wyniku podziału
nieruchomości. Odnosząc się do podniesionego przez Skarb Państwa zarzutu
przedawnienia roszeń powódki wskazał, że jego bieg - zgodnie z art. 120 § 1 k.c. -
rozpoczyna się w dniu, w którym świadczenie powinno być spełnione, gdyby
wierzyciel wezwał dłużnika do wykonania zobowiązania w możliwie
najwcześniejszym terminie. Ustalił, że powódka dowiedziała się o przejęciu
nieruchomości w czasie pobytu Polsce w 1980 r., ale ze względu na ówczesne
realia nie miała możliwości odzyskania jej własności, stało się to możliwe dopiero
po 4 czerwca 1989 r. Bieg terminu przedawnienia roszczeń powódki rozpoczął się
więc od 5 czerwca 1989 i upłynął 5 czerwca 1999 r. Gdyby natomiast przyjąć,
że w odniesieniu do działek niesprzedanych roszczenie o nie istniało jeszcze
w dniu 5 czerwca 1989 r., to najpóźniej uległo przedawnieniu z upływem 10 lat od
oddania ostatniej działki w wieczyste użytkowanie. W stosunku do działek
oddanych przez pozwaną w wieczyste użytkowanie z dniem 15 października
1993 r. nastąpiło to w dniu 15 października 2003 r.
Wyrok ten zaskarżyła powódka w części oddalającej powództwo.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 6 lutego 2008 r. oddalił apelację prostując
oznaczenie strony pozwanej, którą jest Skarb Państwa - Starosta Powiatowy w S. i
Wojewoda Warmińsko-Mazurski oraz Gmina J. Sąd Apelacyjny przyjął, że
3
roszczenie powódki przedawniło się jeszcze wcześniej, gdyż jego bieg rozpoczął
się z chwilą faktycznego przejęcia nieruchomości powódki, co zbiegło się z datą
wydania decyzji o przejściu nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa. Nie podzielił
stanowiska powódki, iż bieg terminu przedawnienia nie mógł się rozpocząć przed
ostatecznym podważeniem decyzji z 2 lipca 1977 r., gdyż - jak stwierdził - jako
wydana bez podstawy prawnej decyzja ta była od początku nieważna, nie wiązała
sądu w postępowaniu cywilnym i nie stanowiła przeszkody do wcześniejszego
dochodzenia roszczeń przez powódkę. W odniesieniu do roszczeń skierowanych
do Gminy J. przyjął, że wobec niewzruszenia decyzji komunalizacyjnych nie może
być mowy o jej bezpodstawnym wzbogaceniu. Jednak także gdyby pogląd ten
odrzucić, to roszczenie w stosunku do Gminy przedawniło się w 2001 r. tj. 10 lat po
komunalizacji, podczas gdy powództwo zostało wytoczone 6 marca 2007 r.
Wyrokiem z dnia 11 grudnia 2008 r. Sąd Najwyższy, na skutek skargi
kasacyjnej powódki, uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego w części oddalającej jej
apelację w stosunku do Skarbu Państwa oraz orzekającej o kosztach procesu
w stosunku do tego pozwanego i sprawę w tym zakresie przekazał Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania; oddalił skargę w stosunku do pozwanej
Gminy.
Sąd Najwyższy zgodził się z zarzutem skarżącej, że Sąd Apelacyjny,
określając wymagalność jej roszczenia w stosunku do Skarbu Państwa
i przyjmując, iż nastąpiło to w zasadzie równocześnie z wydaniem decyzji
o przejściu nieruchomości na własność Państwa błędnie ocenił skutki decyzji z dnia
2 listopada 1977 r. w postępowaniu cywilnym, naruszając przez to art. 120 § 1 k.c.
Odmiennie niż Sąd Apelacyjny uznał, że decyzja ta wiązała sądy, które do czasu
deklaratywnego stwierdzenia w postępowaniu administracyjnym jej nieważności,
nie były uprawnione do jej zakwestionowania.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy w części określonej zakresem uchylenia
wyroku Sądu Apelacyjnego przez Sąd Najwyższy, Sąd Apelacyjny uchylił wyrok
Sądu Okręgowego w części oddalającej powództwo w stosunku do Skarbu
Państwa oraz orzekającej o kosztach procesu i przekazał sprawę temu Sądowi do
ponownego rozpoznania.
4
Sąd Okręgowy, wyrokiem z dnia 18 grudnia 2009 r. uwzględnił powództwo w
stosunku do Skarbu Państwa reprezentowanego przez Starostę Powiatowego do
kwoty 1.108.070 zł zasadzając ją z ustawowymi odsetkami od dnia wyroku do dnia
zapłaty, oddalił dalsze powództwo i rozstrzygnął o kosztach procesu.
Ustalony przez Sąd Okręgowy i stanowiący podstawę tego wyroku stan
faktyczny, w zakresie wiążącym się z przedmiotem jego późniejszego zaskarżenia
oraz zaskarżenia kasacyjnego - w oparciu o skargi powódki i pozwanego -
zapadłego w jego wyniku wyroku Sądu Apelacyjnego, przedstawia się następująco.
Na podstawie postanowienia Sądu Rejonowego o stwierdzeniu nabycie
spadku po Emilu R. z dnia 26 października 1966 r. oraz umowy z dnia 7 lipca 1970
r., zawartej między jego spadkobiercami o dział spadku powódka nabyła własność
gospodarstwa rolnego o pow. 59,12 ha w miejscowości N. (działki nr 46/2, 54/1 i
52) oraz w W. (działka nr 87). W dniu 30 lipca 1970 r. powódka, która
zadeklarowała narodowość niemiecką i zrzekła się obywatelstwa polskiego
uzyskała warunkowaną tym zgodę na opuszczenie kraju. Powódka wyjechała z
Polski do Niemieckiej Republiki Federalnej 31 października 1977 r., bez podjęcia
decyzji co do dalszych losów gospodarstwa. W dniu 2 listopada 1977 r. Naczelnik
Gminy J. wydał decyzję o przejęciu gospodarstwa na własność Skarbu Państwa
na podstawie art. 38 ust. 3 ustawy z dnia 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w
miastach i osiedlach (tekst jedn. Dz. U. z 1969 r., Nr 22, poz. 159 ze zm.).
Postanowieniem z dnia 25 marca 1999 r. Skarb Państwa został wpisany do księgi
wieczystej jako jego właściciel. W 1979 r. powódka otrzymała w RFN kwotę 14.000
DM za pozostawione w Polsce gospodarstwo. W latach 1985 do 1989 Skarb
Państwa dokonał podziału geodezyjnego nieruchomości przejętej od powódki.
Umową z dnia 22 stycznia 1985 r. Skarb Państwa sprzedał wydzielone m. innymi w
jego wyniku działki nr 54/3 - Waltraut R., umową z dnia 22 stycznia 1985 r. za
19.854 zł i nr 46/8 umową z dnia 2 kwietnia 1985 r. za 9.983 zł Konradowi i
Mariannie W. W 2001 r. powódka uzyska informację, że może domagać się
odszkodowania za sprzedane przez Skarb Państwa nieruchomości wchodzące
przed podziałem w skład jej gospodarstwa i w związku z tym zwróciła
odszkodowanie uzyskane w Niemczech. W dniu 20 kwietnia 2001 r. powódka
wystąpiła o stwierdzenie nieważności decyzji z dnia 2 listopada 1977 r. Decyzją
5
Wojewody Mazursko-Warmińskiego z dnia 12 marca 2002 r. podtrzymaną przez
Prezesa Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast z dnia 10 lutego 2003 r.
stwierdzono nieważność tej decyzji. Wyrokiem z dnia 28 kwietnia 2004 r. Sąd
Rejonowy uwzględnił żądanie powódki uzgodnienia treści księgi wieczystej z
rzeczywistym stanem prawnym poprzez wykreślenie wyodrębnionych działek
powstałych z działek 46/2, 52, 54/1 i 54/3 i wpisanie powódki jako ich właścicielki.
Wartość działek nr 46/8 i 54/3 sprzedanych przez Skarb Państwa wynosiła: w dacie
wydania decyzji stwierdzającej nieważność decyzji o przejęciu tj. 12 marca 2002 r. -
517.856 zł, w dacie wezwania Skarbu Państwa przez powódkę do zapłaty za działki
tj. 10 listopada 2006 r. - 816.835 zł, w dacie wyrokowania przez Sąd Okręgowy
1.172.518 zł.
W ocenie prawnej przytoczonych ustaleń Sąd Okręgowy przyjął, że Skarb
Państwa wzbogacił się kosztem powódki nabywając nieodpłatnie własność
przedmiotowych nieruchomości, a jego zasoby zostały powiększone o ich wartość.
Wartości wzbogacenia Skarbu Państwa odpowiada wartości zubożenia powódki
z tego tytułu. Do nieuzasadnionego zachwiania równowagi finansowej między
stronami doszło w 1977 r., kiedy to Skarb Państwa przejął własność powódki,
zachowując jednak do czasu stwierdzenia nieważności decyzji z 1977 r.
legitymację do wykonywania wynikających z niej uprawnień. W dacie wydania
decyzji przez Wojewodę Warmińsko - Mazurskiego otwarła się też przed powódką
możliwość żądania zwrotu korzyści majątkowej uzyskanej przez Skarb Państwa.
Sąd Okręgowy uznał, że surogatem prawa własności jest cena uzyskana w skutek
ich sprzedaży, która zasiliła budżet Skarbu Państwa. Wyraził przy tym
zapatrywanie, że świadczenia na gruncie art. 405 k.c. nie mają charakteru
świadczeń pieniężnych sensu stricte i nie podlegają waloryzacji. Za miarodajną dla
określenia wartości korzyści podlegającej zwrotowi uznał chwilę wyrokowania
w sprawie. Wyliczoną przez biegłego na tę chwilę jej wartość obniżył do zasądzonej
kwoty, odpowiadającej żądaniu zgłoszonemu przez powódkę, która w zakresie
dotyczącym działki nr 46/8 domagała się zasądzenia kwoty niższej niż wyliczona
przez biegłego. W odniesieniu do tych wyodrębnionych po podziale przejętej
nieruchomości działek, które w latach 1989 do 1991 r. zostały oddane przez Skarb
Państwa w użytkowanie wieczyste, a następnie na podstawie ustawy z 10 maja
6
1990 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę
o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 32, poz. 191 ze zm.) nieodpłatnie
przekazane Gminie J. Sąd Okręgowy przyjął, że Skarb Państwa w 1991 r. nie
musiał się liczyć z obowiązkiem zwrotu uzyskanych z tego tytułu korzyści,
a to wobec spełnienia przesłanek z art. 409 k.c. i wygaśnięcia obowiązku wydania
korzyści lub zwrotu jej wartości. Jako samoistny posiadacz w dobrej wierze, jakim
był w chwili pobierania opłat z tytułu użytkowania wieczystego, Skarb Państwa nie
jest - zgodnie z art. 224 § 1 k.c. - zobowiązany do ich zwrotu. Do pobierania tych
opłat nie była uprawniona powódka, nie może więc żądać obecnie ich zwrotu.
Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżyły obie strony. Powódka zakwestionowała
wyrok w części oddalającej powództwo ponad kwotę 1.108.070 do kwoty 1.172.518
zarzucając błędne przyjecie, że nie dokonała odpowiedniej zmiany żądania
pozwalającej na zasądzenie wyższej kwoty wynikającej z wartości działek 46/8
i 54/3, mimo że takie żądanie zawarła w piśmie z dnia 20 maja 2009 r. i potwierdziła
na rozprawie w dniu 18 grudnia 2009 r. Pozwany zaskarżył wyrok w części
uwzględniającej powództwo, wnosząc o jego oddalenie i zarzucając w apelacji
naruszenie art. 405 k.c. przez przyjęcie, że Skarb Państwa wzbogacił się prawem
własności działek 46/8 i 54/3 mimo, że nigdy nie nabył ich własności oraz
naruszenie art. 406 polegające na przyjęciu, że w przypadku zbycia korzyści
bezpośrednio uzyskanej przedmiotem zobowiązania jest wartość korzyści a nie
uzyskane za nią surogaty. Nadto wskazując na naruszenie art. 227, 217 § 2 i 233
k.p.c. podnosił zarzut błędnej oceny opinii biegłego.
Zaskarżonym obecnie wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił w całości apelacje
powódki, a w częściowym uwzględnieniu apelacji pozwanego (oddalonej w
pozostałej części) zmienił wyrok Sądu Okręgowego przez obniżenie zasądzonej
kwoty do wysokości 191.514 zł, którą zasądził z ustawowymi odsetkami od daty
swojego wyrokowania i orzekł o kosztach procesu.
Odnosząc się do zarzutów apelacji pozwanego Sąd Apelacyjny powołał się
na wiążące go stanowisko wyrażone w sprawie przez Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 11 grudnia 2008 r., zgodnie z którym decyzja z 2 listopada 1977 r.
legitymizowała w obrocie prawnym Skarb Państwa jako właściciela nieruchomości,
7
jednak - podzielając w tym względzie pogląd skarżącego - stwierdził równocześnie,
że Skarb Państwa na podstawie tej decyzji, która była nieważna od początku, nie
mógł się wzbogacić kosztem powódki o prawo własności tych nieruchomości; tym
samym objęcie przez Skarb Państwa nieruchomości w posiadanie nie pozbawiło
powódki jej własności i nie spowodowało przesunięcia z jej majątku do majątku
Skarbu Państwa tego prawa. Podkreślił, że powódka nie domagała się zwrotu
bezpodstawnego wzbogacenia z tytułu posiadania przez Skarb Państwa tych
nieruchomości i w tym zakresie Sad Okręgowy, pozostając związany jej żądaniem -
stosownie do art. 321 § 1 k.p.c. - nie mógł orzekać, lecz żądała zasądzenia kwoty
bezpodstawnego wzbogacenia wynikającego ze sprzedaży działek 54/3 i 46/8,
co nastąpiło odpowiednio: w dniu 22 stycznia 1985 r. i w dniu 2 kwietnia 1985 r. za
kwoty 19.854 zł i 9.983 zł. Mimo, że Skarb Pastwa nie był ich właścicielem zbycie
było prawnie skuteczne, gdyż nabywcy działali w zaufaniu do ksiąg wieczystych,
do których Skarb Państwa był wpisany jako właściciel i chroniła ich rękojmia.
Powódka utraciła więc ich własność w 1985 r., chociaż nie na rzecz Skarbu
Państwa. Przyjął, że w tej dacie Skarb Państwa uzyskał cenę tych nieruchomości
bezpodstawnie, kosztem powódki i - jak trafnie podnosił pozwany - kwoty uzyskane
ze sprzedaży stanowiły pierwotny przedmiot wzbogacenia a nie jego surogat.
Pozwany jest więc zobowiązany do zwrotu kwoty uzyskanej ze sprzedaży a nie
równowartości działek z chwili wyrokowania, jak błędnie rozstrzygnął Sąd
Okręgowy. W konsekwencji tego, zwrot wzbogacenia powinien nastąpić
w pieniądzu, tak jak jego uzyskanie, a w sytuacji, gdy przedmiotem wzbogacenia
była od początku kwota pieniężna dopuszczalna jest jego waloryzacja na podstawie
art. 3581
§ 3 k.c., o co wnosiła powódka. W tym zakresie Sąd Apelacyjny przyjął,
że od 1985 r. niewątpliwie nastąpiła zmiana siły nabywczej pieniądza, skoro kwota
uzyskanej w 1985 r. ceny za sprzedane działki, obecnie należna powódce,
po denominacji wynosiłaby 2.98 zł, której zasądzenie na rzecz powódki stanowiłoby
jedynie pozór przywrócenia równowagi majątkowej przez zwrot tego co
wzbogacony zyskał kosztem zubożonego. Waloryzacji tej dokonał Sąd Apelacyjny
według wskaźnika obecnej przeciętnej ceny nabywania państwowych
nieruchomości rolnych w powiecie szczycieńskim wynoszącej 47.200 zł za ha,
co przy łącznym obszarze obu działek wynoszącym 5,41 ha daje kwotę 255.352 zł.
8
Kwotę tę zmniejszył o ¼ przyjmując, z przyczyn szczegółowo opisanych
w motywach wyroku, że skutki inflacji w większym stopniu powinny obciążać Skarb
Państwa, uzyskując w konsekwencji zasądzoną kwotę 191.514 zł. Z uwagi na
kształtujący charakter orzeczenia o waloryzacji odsetki od tej kwoty zasądził od
daty wyrokowania.
W ustosunkowaniu się do apelacji powódki Sąd Apelacyjny przyznał rację
skarżącej, że zmienione przez nią żądanie umożliwiało zasądzenie na jej rzecz
wyższej kwoty (odpowiadającej wartości przedmiotowych działek), niż zasądzona
przez Sąd Okręgowy, co jednak ostatecznie nie mogło prowadzić do
uwzględnienie apelacji opartej na nieuzasadnionym założeniu, iż Skarb Państwa
wzbogacił się kosztem powódki przez nabycie własności przedmiotowych działek,
a punktem odniesienia dla ustalenia należnej powódce kwoty z tego tytułu stanowi
ich aktualna wartość rynkowa.
Powódka zaskarżyła wyrok Sądu Apelacyjnego w części oddalającej przez
ten Sąd dalsze powództwo i w części oddalającej jej apelację kwestionującą
oddalenie przez Sąd Okręgowy powództwa ponad kwotę 1.180.070 zł tj. do kwoty
1.172.518 zł, stanowiącej aktualną maksymalną sumę wartości przedmiotowych
działek, łącznie co do kwoty 981,004 zł. W skardze kasacyjnej zarzuciła naruszenie
art. 405 k.c. przez przyjęcie, że bezpodstawne uzyskanie korzyści nastąpiło
z chwilą zbycia przejętej nieruchomości, podczas gdy Skarb Państwa uzyskał bez
podstawy prawnej korzyść majątkową w postaci władania nieruchomością jak
właściciel z chwilą uprawomocnienia się decyzji z dnia 16 listopada 1977 r., oraz
naruszenie art. 3581
§ 3 k.c. przez przyjęcie, że świadczenie pierwotne
wzbogacające Skarb Państwa miało charakter pieniężny i jego zwaloryzowanie,
mimo uzyskania przez Skarb Państwa władania nieruchomością już w 1977 r.
We wnioskach skargi domagała się uchylenia zaskarżonego wyroku i orzeczenia
co do istoty sprawy przez zasądzenie na rzecz powódki świadczenia stanowiącego
wartość przedmiotu zaskarżenia oraz kosztów postępowania.
W skardze kasacyjnej, pozwanego Skarbu Państwa reprezentowanego
przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa, zaskarżającej wyrok Sądu
Apelacyjnego w części uwzględniającej powództwo oraz orzekającej o oddaleniu
9
dalszej apelacji pozwanego skarżący zarzucił, że wyrok ten narusza art. 3581
§ 3
k.c. i 405 k.c. przez ich niewłaściwe zastosowanie i wnosił o jego uchylenie
w zaskarżonej części oraz przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania. W uzasadnieniu podstaw skargi podnosił, że od 2003 r.,
kiedy to powstało roszczenie powódki z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia,
do czasu wyrokowania nie nastąpiła taka zmiana siły nabywczej pieniądza, która
uzasadniałaby waloryzację należnego jej świadczenia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podstawy obu skarg kasacyjnych są zbieżne w zakresie, w jakim podważają
przyjętą przez Sąd Apelacyjny datę uzyskania przez bezpodstawnie wzbogacony
Skarb Państwa korzyści kosztem powódki.
Zdaniem powódki nastąpiło to już w 1977 r., w momencie przejęcia
własności przedmiotowych działek na podstawie prawomocnej decyzji Naczelnika
Gminy J. Od tej chwili pozwany mógł swobodnie nimi dysponować i pobierać z nich
pożytki zaś powódka pozbawiona była władztwa nad nimi w tych obu postaciach.
Odnosząc się do zaprezentowanej przez powódkę argumentacji w pierwszej
kolejności powtórzyć trzeba za Sądem Apelacyjnym, który oceniał ją już uprzednio
w związku z zarzutami jej apelacji, iż powódka nie domagała się zwrotu
bezpodstawnego wzbogacenia z tytułu posiadania przez Skarb Państwa
przedmiotowych nieruchomości, lecz żądała zasądzenia kwoty bezpodstawnego
wzbogacenia wynikającego ze sprzedaży działek nr 54/3 i 46/8, co nastąpiło
w 1985 roku. W tej zaś sytuacji zarówno Sąd Okręgowy jak i Sąd Apelacyjny nie
mogły, wobec braku stosownego żądania – zgodnie z art. 321 § 1 k.p.c. -
rozstrzygać kwestii zubożenia powódki w następstwie bezpodstawnego pobierania
pożytków z przedmiotowych działek w okresie od 1977 r. do ich zbycia w 1985 r.
Skarga kasacyjna powódki nie podnosi zarzutu naruszenia tego przepisu.
Drugi z elementów polemiki z zaskarżonym wyrokiem w ramach
zarzucanego skargą powódki naruszenia art. 405 k.c. dotyczy pieniężnego, czy też
niepieniężnego – jak twierdzi powódka - charakteru korzyści uzyskanej jej kosztem
przez Skarb Państwa.
10
W pełni trafnie w tym względzie - przy braku przy tym w uzasadnieniu
podstawy skargi argumentacji na rzecz prezentowanego w niej odmiennego
stanowiska - przyjął Sąd Apelacyjny, że nieważna od samego początku decyzja
o przejęciu gospodarstwa powódki nie wywołała skutku w postaci przejścia na
rzecz Skarbu Państwa jego własności, którą powódka - w odniesieniu do
przedmiotowych działek - utraciła nie na rzecz pozwanego, lecz na rzecz ich
nabywców od Skarbu Państwa, chronionych rękojmią wiary publicznej ksiąg
wieczystych. Oczywistą konsekwencją tego musi być uznanie, zgodnie
ze stanowiskiem zaskarżonego wyroku, iż uzyskana przez pozwanego
bezpodstawnie kosztem powódki korzyść majątkowa miała postać uzyskanej ceny
sprzedaży, a przedmiotem zobowiązania pozwanego do jej zwrotu była od
początku suma pieniężna, co do zasady podlegająca waloryzacji na podstawie art.
3581
§ 3 k.c. Nieuzasadniony jest tym samym zarzut naruszenia tego przepisu, jak
podnosi się, przez jego nieuzasadnione zastosowanie, oparty na założeniu
o niepieniężnym charakterze tej korzyści polegającej na nabyciu przez Skarb
Państwa własności przedmiotowych działek.
Celem waloryzacji świadczenia pieniężnego jest dostarczenie wierzycielowi
takiej samej wartości ekonomicznej, jaką miała jego wierzytelność w chwili
powstania. Stanowisko skarżącego Skarbu Państwa w kwestii daty powstania
roszczenia powódki o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia, kluczowe w ujęciu jego
skargi kasacyjnej dla oceny dopuszczalności zastosowania w sprawie art. 3581
§ 3
k.c., jest różne zarówno od stanowiska powódki jak i - co istotne przede wszystkim
- od stanowiska Sądu Apelacyjnego, które w ramach zarzutu naruszenia tego
przepisu kwestionuje.
Wbrew wywodom skarżącego, zgodny z jego zapatrywaniem pogląd,
iż powstanie wierzytelność powódki z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia łączyć
należy z wydaniem w dniu 10 lutego 2003 r. decyzji utrzymującej w mocy decyzję
Wojewody Warmińsko Mazurskiego stwierdzającej nieważność decyzji Naczelnika
Gminy J. z dnia 2 listopada 1977 r., nie został wyrażony w uzasadnieniu wyroku
Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2008 r. Uchylając wówczas, na skutek skargi
kasacyjnej powódki zaskarżony nią wyrok Sądu Apelacyjnego, Sąd Najwyższy
podzielił zarzut błędnego uznania przez ten Sąd, że faktyczne przejęcie
11
nieruchomości powódki na rzecz Skarbu Państwa zapoczątkowało bieg
przedawnienia jej roszczenia z bezpodstawnego wzbogacenia, a w konsekwencji
tego naruszenia art. 120 § 1 k.c., ustanawiającego zasadę biegu przedawnienia od
dnia wymagalności roszczenia. Wskazał, że roszczenie powódki stało się
wymagalne z chwilą stwierdzenia nieważności decyzji z dnia 2 listopada 1977 r.
Wtedy bowiem dopiero, a więc w lutym 2003 r., gdy odpadła podstawa prawna
dokonanego przysporzenia (którego natury i daty jego uzyskania przez Skarb
Państwa Sąd Najwyższy w tamtej sprawie nie rozpatrywał) powódka mogła się
domagać zaspokojenia roszczenia.
Obowiązek wydania korzyści także, gdy jej przedmiotem jest od samego
początku suma pieniężna, powstaje z chwilą jej uzyskania przez wzbogaconego.
Suma ta powinna być zwrócona w zasadzie według wartości nominalnej,
jednak w warunkach określonych w art. 3581
§ 3 k.p.c. sąd może zmienić wysokość
świadczenia.
Trafnie podnosi skarżący, że dla powstania roszczenia z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia konieczne jest, pośród innych przesłanek, także by
uzyskanie korzyści nastąpiło bez podstawy prawnej. Oznacza to sytuację, w której
nie znajduje ono usprawiedliwienia w przepisie ustawy, ważnej czynności prawnej,
prawomocnym orzeczeniu sądowym albo akcie administracyjnym.
Stwierdzenie nieważności decyzji administracyjnej wydanej bez podstawy
prawnej (art. 156 § 1 pkt 2 k.p.a.) jest aktem deklaratoryjnym działającym z mocą
wsteczną od daty dotychczasowej decyzji i uchylającym wszystkie skutki prawne
jakie mogły powstać przez jej wydanie. Wobec uchylenia skutków prawnych decyzji
Naczelnika Gminy J. z 2 listopada 1977 r., stwierdzającej przejście na własność
Państwa nieruchomości powódki, z mocą wsteczną od jej wydania, Skarb Państwa
nigdy nie nabył własności przedmiotowych nieruchomości, brak było więc tytułu
prawnego legitymizującej przesunięcie korzyści majątkowej w postaci ceny jej
sprzedaży do majątku pozwanego.
W tym stanie rzeczy nie może odnieść skutku podnoszony przez pozwanego
zarzut naruszenia art. 3581
§ 3 k.c. przez przyjęcie w zaskarżonym wyroku,
że po powstaniu zobowiązania Skarbu Państwa z tytułu bezpodstawnego
12
wzbogacenia – które jednakże nietrafnie łączy z wydaniem decyzji przez Prezesa
Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast z dnia 10 lutego 2003 r. – nie nastąpiła
istotna zmiana siły nabywczej pieniądza, stanowiąca konieczną przesłankę opartej
na tym przepisie waloryzacji sądowej. Zmiana taka natomiast niewątpliwie nastąpiła
od czasu powstania zobowiązani pozwanego w 1985 r., czego pozwany nie
kwestionuje.
Nie zachodzi tym samym także, następcze w ujęciu skargi pozwanego
w stosunku do wcześniej omówionego zarzutu, naruszenie art. 405 k.c. przez jego
niewłaściwe zastosowanie i uwzględnienie powództwa w zaskarżonej nią części.
Kierując się powyższym Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c.
oddalił obie skargi kasacyjne oraz orzekł o kosztach postępowania kasacyjnego
stosownie do art. 100 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
jw