Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE Z DNIA 19 STYCZNIA 2012 R.
I KZP 22/11
1. W przypadku wątpliwości, co do charakteru prawnego przepisu
zamieszczonego w części szczególnej Kodeksu karnego należy uznać,
że jeżeli przewidziana w tym przepisie modyfikacja sankcji karnej
uzasadniona jest okolicznościami poprzedzającymi określony czyn lub
też następującymi po jego popełnieniu, powinien być on traktowany jako
instytucja sądowego wymiaru kary. Jeżeli natomiast określone w danym
przepisie okoliczności, które rzutują na wysokość sankcji karnej,
bezpośrednio powiązane są z czynem i mają znaczenie dla oceny
stopnia jego społecznej szkodliwości, należy uznać, że konstytuują one
typ czynu zabronionego (kwalifikowany albo uprzywilejowany).
2. Artykuł 178a § 4 k.k. cechuje niejednorodny charakter
normatywny: pierwsza jego część wyraża instytucję nadzwyczajnego
obostrzenia kary, polegającą na specyficznej recydywie w zakresie
przestępstw komunikacyjnych, a druga część tego przepisu określa typ
czynu zabronionego, bowiem okoliczności w nim wskazane związane są
ściśle z oceną społecznej szkodliwości czynu sprawcy, który prowadząc
pojazd mechaniczny w stanie nietrzeźwości lub odurzenia, nie tylko
narusza podstawowe zasady bezpieczeństwa w komunikacji, ale
ponadto, niewykonując wcześniej orzeczonego zakazu prowadzenia
pojazdów mechanicznych, okazuje lekceważenie dla wyroków
sądowych, naruszając tym samym autorytet wymiaru sprawiedliwości.
3. Między art. 178a § 4 in fine k.k. a art. 244 k.k. nie zachodzi
kumulatywny zbieg przepisów ustawy w rozumieniu art. 11 § 2 k.k.
2
Przewodniczący: sędzia SN S. Zabłocki.
Sędziowie SN: D. Świecki, W. Wróbel (sprawozdawca).
Prokurator Prokuratury Generalnej: B. Mik.
Sąd Najwyższy w sprawie Adama M., po rozpoznaniu w Izbie
Karnej na posiedzeniu w dniu 19 stycznia 2012 r. zagadnienia prawnego,
przekazanego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w
O., postanowieniem z dnia 27 października 2011 r.,
„Czy przepisy art. 178a § 4 k.k. i art. 244 k.k. pozostają w
rzeczywistym (właściwym) zbiegu (art. 11 § 2 k.k.), czy też pozornym w
wypadku, gdy sprawca przestępstwa prowadzenia pojazdu
mechanicznego w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym w stanie
nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego dopuścił się go w
okresie obowiązywania zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych
orzeczonego w związku ze skazaniem za przestępstwo?”
p o s t a n o w i ł odmówić podjęcia uchwały.
U Z A S A D N I E N I E
Postanowienie Sądu Okręgowego w O. o przekazaniu zagadnienia
prawnego do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu wydane zostało w
następującej sytuacji procesowej.
Prokurator Rejonowy w P. oskarżył Adama M. o to, że „w dniu 19
marca 2011 roku, o godz. 20:53 w miejscowości G., prowadził w ruchu
lądowym samochód osobowy marki VW Golf, znajdując się w stanie
nietrzeźwości, przy czym czynu tego dopuścił się będąc wcześniej
3
prawomocnie skazanym wyrokiem Sądu Rejonowego w P. z dnia
21.12.2009 r. za prowadzenie pojazdu mechanicznego w stanie
nietrzeźwości i w okresie obowiązywania zakazu prowadzenia pojazdów
mechanicznych orzeczonego w związku ze skazaniem za to
przestępstwo”, to jest o przestępstwo określone w art. 178a § 4 k.k.
Wyrokiem z dnia 29 czerwca 2011 r., Sąd Rejonowy w P. uznał
oskarżonego za winnego popełnienia tego czynu, uzupełniając jego opis
przez wskazanie, że uprzednie skazanie było prawomocne, a
zachowanie sprawcy polegało również na niezastosowaniu się do
wymienionego zakazu, i kwalifikując ów czyn jako występek „z art. 178a
§ 4 k.k. w zb. z art. 244 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k.”. Za przestępstwo to
na podstawie art. 178a § 4 k.k. wymierzono Adamowi M. karę 10
miesięcy pozbawienia wolności, której wykonanie zawieszono na okres 3
lat próby, oraz orzeczono, w oparciu o – odpowiednio – art. 42 § 2 k.k. i
art. 50 k.k., zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych na okres lat 4 i
podanie wyroku do publicznej wiadomości.
W uzasadnieniu wyroku zakwestionowano pogląd R. A.
Stefańskiego (w: Ustawowe zaostrzenie represji za przestępstwa
komunikacyjne, Prok. i Pr. 2010, nr 7-8, s. 15-16), jakoby przepisy art.
178a § 4 k.k. i art. 244 k.k. nie pozostawały w zbiegu rzeczywistym. Sąd
Rejonowy w P. uznał, że redakcja pierwszego z tych przepisów „nie
oddaje w pełny sposób kryminalnej zawartości czynu, w szczególności
tego, że oskarżony dopuszczając się go w okresie obowiązywania
zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych orzeczonego w związku
ze skazaniem za przestępstwo po raz kolejny naruszył ten zakaz.”
Wyrok Sądu a quo zaskarżył prokurator, podnosząc w apelacji
zarzut obrazy art. 178a § 4 k.k. „poprzez niezastosowanie tego przepisu
(... )”, i domagając się zastosowania owego przepisu jako podstawy
prawnej skazania. W uzasadnieniu apelacji sformułowano natomiast
4
odmienny zarzut, polegający na bezpodstawnym, zdaniem skarżącego,
uwzględnieniu w kwalifikacji prawnej czynu także art. 244 k.k., co było
niedopuszczalne bowiem „przestępstwo stypizowane w art. 178a § 4 k.k,
jest też typem kwalifikowanym do przestępstwa z art. 244 k.k.”.
Postanowienie Sądu Okręgowego w O. o skierowaniu zagadnienia
prawnego do rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego zostało wydane na
rozprawie odwoławczej na wniosek prokuratora. Uzasadniając swoje
postanowienie, Sąd wskazał, że kwestia relacji art. 178a § 4 k.k. oraz
244 k.k. była różnie interpretowana w praktyce Sądu Okręgowego w O.
W szczególności, w części rozstrzygnięć pomijano w kwalifikacji prawnej
art. 244 k.k., w innych zaś stosowano kumulatywną kwalifikację prawną
w tym zakresie. Ponadto Sąd podniósł, że wątpliwości budzi charakter
prawny konstrukcji art. 178a § 4 k.k. Powołując się na poglądy wyrażone
w doktrynie prawa karnego, Sąd wskazał, że można uznać art. 178a § 4
k.k. jako typ kwalifikowany w stosunku do art. 244 k.k., w zakresie w
jakim penalizuje on prowadzenie pojazdów mechanicznych w stanie
nietrzeźwości w okresie obowiązywania wcześniej orzeczonego zakazu
prowadzenia takich pojazdów. Konsekwencją takiego stanowiska,
zdaniem Sądu, jest przyjęcie, że pomiędzy art. 178a § 4 k.k. a art. 244
k.k. zachodzi pozorny zbieg przepisów ustawy, wykluczona jest więc
kumulatywna kwalifikacja z zastosowaniem obu tych przepisów.
Jednocześnie Sąd stwierdził, że w doktrynie można też odnaleźć
stanowisko, w myśl którego między art. 178a § 4 k.k. oraz 244 k.k.
zachodzi przypadek rzeczywistego (właściwego) zbiegu przepisów
ustawy, z uwagi na to, że dopiero wówczas w kwalifikacji prawnej
oddany zostaje fakt naruszenia dwóch dóbr prawnych: wymiaru
sprawiedliwości oraz bezpieczeństwa w komunikacji.
Ponadto Sąd Okręgowy wskazał, że możliwe jest przyjęcie
stanowiska odmiennego, traktującego regulację zawartą w art. 178a § 4
5
k.k. jako podstawę nadzwyczajnego obostrzenia kary, co wyklucza
ujmowanie relacji pomiędzy tym przepisem a art. 244 k.k. w kategoriach
zbiegu przepisów ustawy.
Prokurator Prokuratury Generalnej w piśmie z dnia z dnia 12
grudnia 2011 r. wniósł o odmowę podjęcia uchwały, wskazując, że Sąd
Okręgowy w O. w istocie nie powziął uzasadnionych wątpliwości, co do
wykładni jakiegokolwiek przepisu prawa, a jedynie wskazał na istniejące
różnice w ocenie relacji zachodzących pomiędzy art. 178a § 4 k.k. i art.
244 k.k. w orzecznictwie wydziału odwoławczego tegoż Sądu. Nie
określił przy tym przyczyny tego stanu rzeczy. Prokurator stwierdził
ponadto, że Sąd Okręgowy błędnie przypisał, cytowanym w
uzasadnieniu pytania prawnego autorom pogląd, jakoby między art.
178a § 4a k.k. oraz art. 244 k.k. zachodził kumulatywny zbieg przepisów
ustawy. Ostatecznie Prokurator uznał, że ewentualne wątpliwości co do
funkcji art. 178a § 4 k.k. oraz treści wrażanych przezeń norm, wydają się
możliwe do usunięcia już w procesie tzw. wykładni operatywnej, leżącej
w gestii sądu orzekającego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
W orzecznictwie i doktrynie przyjmuje się, że wystąpienie przez
sąd odwoławczy z pytaniem prawnym do Sądu Najwyższego w trybie art.
441 § 1 k.p.k. może nastąpić tylko wówczas, gdy łącznie spełnione są
następujące przesłanki:
a) w postępowaniu odwoławczym wyłoniło się „zagadnienie
prawne”, czyli istotny problem interpretacyjny, a więc taki, który dotyczy
przepisu lub przepisów rozbieżnie interpretowanego czy
interpretowanych w praktyce sądowej lub przepisu o wadliwej redakcji
albo niejasno sformułowanego, dającego możliwość różnych
przeciwstawnych interpretacji;
6
b) zagadnienie to wymaga „zasadniczej wykładni ustawy”, czyli
przeciwdziałania rozbieżnościom interpretacyjnym, już zaistniałym w
orzecznictwie bądź mogącym – z uwagi np. na istotne różnice poglądów
doktryny – w nim zaistnieć, które to rozbieżności są niekorzystne dla
prawidłowego funkcjonowania prawa w praktyce; nie wymaga zatem
zasadniczej wykładni ustawy kwestia związana z przepisem, który jasno
sformułowany nie stwarza podstaw do różnych interpretacji lub przepisu,
który nie powoduje szczególnych trudności przy jego wykładni albo co do
którego wątpliwości interpretacyjne zostały rozstrzygnięte choćby tylko w
doktrynie, ale w sposób jednoznaczny;
c) pojawiło się ono „przy rozpoznawaniu środka odwoławczego”, a
więc jest powiązane z konkretną sprawą i to w taki sposób, że od
rozstrzygnięcia tego zagadnienia prawnego zależy rozstrzygnięcie danej
sprawy, gdyż Sąd Najwyższy dokonuje tu wykładni określonego przepisu
lub przepisów tylko w związku ze sprawą, w której usunięcie wątpliwości
prawnych pozwoli na prawidłowe jej rozstrzygnięcie, a nie pytań o
charakterze abstrakcyjnym, choćby miały one istotne znaczenie dla
praktyki (zob. np. T. Grzegorczyk: Kodeks postępowania karnego oraz
ustawa o świadku koronnym. Komentarz, Warszawa 2008, s. 953-955;
P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek: Kodeks postępowania karnego.
Komentarz, Warszawa 2007, t. I, s. 714-718; R. A. Stefański: Instytucja
pytań prawnych do Sądu Najwyższego w sprawach karnych, Kraków
2001, s. 264-299).
Analiza pytania prawnego Sądu Okręgowego w O. prowadzi do
wniosku, że nie spełnia ono warunków określonych w art. 441 § 1 k.p.k.
Należy bowiem zgodzić się z prokuratorem Prokuratury Generalnej, że
wskazane przez Sąd Okręgowy wątpliwości, w części mają charakter
pozorny, w pozostałym zaś zakresie mogą być usunięte w drodze
7
zwykłej wykładni przepisów, którą sąd zobowiązany jest przeprowadzić
w ramach samodzielności jurysdykcyjnej określonej w art. 8 § 1 k.p.k.
Pytanie prawne Sądu Okręgowego w O. odnosi się do tej części
art. 178a § 4 k.k., w której przewiduje on karę od 3 miesięcy do 5 lat
pozbawienia wolności za prowadzenie w stanie nietrzeźwości pojazdu
mechanicznego w okresie obowiązywania zakazu prowadzenia
pojazdów mechanicznych orzeczonego w związku ze skazaniem za
przestępstwo. Sąd Okręgowy w O., analizując kwestię relacji, w jakiej ta
część art. 178a § 4 k.k. pozostaje do art. 244 k.k., przytoczył w tym
zakresie argumenty powoływane w doktrynie, a wskazujące, że w takim
wypadku nie ma podstaw do stosowania kumulatywnego zbiegu
przepisów ustawy, bowiem w istocie art. 178a § 4 k.k. stanowi typ
kwalifikowany zarówno w stosunku do art. 178a § 1 k.k., jak też art. 244
k.k. Nie kwestionując owej wykładni, ani nie przedstawiając własnych
wątpliwości co do jej prawidłowości, Sąd Okręgowy powołał się
enigmatycznie na fakt, że pogląd ten nie jest „w pełni akceptowany w
doktrynie”, ani też w orzecznictwie. Trafnie wszakże wskazał prokurator
Prokuratury Generalnej, że przytoczone przez Sąd wypowiedzi, mające
świadczyć o braku takiej akceptacji, nie zawierają sugerowanych przez
Sąd poglądów. Powoływana ekspertyza, przedłożona w tracie prac
legislacyjnych, odnosiła się do zupełnie innej wersji art. 178a § 4 k.k., w
której nie przewidywano zaostrzenia odpowiedzialności karnej za
prowadzenie pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości w okresie
obowiązywania orzeczonego wcześniej zakazu prowadzenia pojazdów.
Cytowany zaś przez Sąd Okręgowy T. Szafrański, w trakcie obrad
sejmowej Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach w dniu
16 grudnia 2009 r., przyznał po krótkiej dyskusji, że w przypadku
zastosowania art. 178a § 4 w k.k., art. 244 k.k. zostanie wyeliminowany z
kwalifikacji prawnej na zasadzie konsumpcji [por. Biuletyn Komisji
8
Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach (nr 55) Nr 3142/VI]. W
istocie więc brak jest w doktrynie jakichkolwiek poglądów uznających, że
między art. 178a § 4 k.k., a art. 244 k.k. zachodzi kumulatywny zbieg
przepisów ustawy. Nigdzie także nie wyrażono stanowiska, jakoby
konieczność przyjęcia takiego zbiegu zachodziła z uwagi na brak
tożsamości dóbr prawnych chronionych przez art. 178a § 4 k.k. oraz art.
244 k.k. Twierdzenie więc Sądu Okręgowego w O., jakoby w doktrynie
prawa karnego zachodziła niejednolitość poglądów, co do relacji w jakiej
pozostaje art. 178a § 4 k.k. oraz art. 244 k.k. jest nieuzasadnione. W
istocie więc, w postanowieniu Sądu Okręgowego w O. nie sformułowano
żadnej wątpliwości, co do zasadności wcześniej zaprezentowanej
interpretacji, wykluczającej możliwość przyjmowania konstrukcji
właściwego (realnego) zbiegu przepisów w odniesieniu do art. 178a § 4
k.k. oraz art. 244 k.k.
Sąd Okręgowy w O., jako dodatkową przyczynę uzasadniającą
konieczność wystąpienia z pytaniem prawnym do Sądu Najwyższego,
wskazał na przypadki stosowania kumulatywnego zbiegu miedzy art.
178a § 4 k.k. i art. 244 k.k. w orzecznictwie wydziału odwoławczego tego
Sądu. Należy wszakże podkreślić, że sam fakt wydawania rozbieżnych
orzeczeń przez różne składy orzekające danego sądu, nie jest
wystarczają przesłanką do skorzystania z instytucji określonej w art. 441
§ 1 k.p.k. Przepis ten wyraźnie bowiem stwierdza, że podstawowym
warunkiem zwrócenia się do Sądu Najwyższego z pytaniem prawnym,
jest wyłonienie się „zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej
wykładni ustawy”. Konieczne jest więc określenie, na czym w istocie
polegają owe rozbieżności w orzecznictwie i jakie jest ich merytoryczne
uzasadnienie. Dopiero wówczas można ocenić, czy rozbieżności tych nie
można usunąć w drodze zwykłych zabiegów interpretacyjnych, bez
potrzeby odwoływania się do zasadniczej wykładni ustawy. Niestety,
9
postanowienie Sądu Okręgowego w O. także w tym zakresie nie spełnia
wymagań określonych w art. 441 § 1 k.p.k., bowiem nie przedstawia
motywów orzeczeń, w których przyjmowano kumulatywną kwalifikację
ocenianych czynów z art. 178a § 4 k.k. oraz art. 244 k.k.
Należy podkreślić, że kumulatywny zbieg przepisów ustawy
zachodzi wówczas, gdy ten sam czyn wypełnia znamiona typów czynów
zabronionych zawartych w co najmniej dwóch przepisach ustawy karnej,
a żadnego z tych przepisów nie można pominąć w drodze przyjętych w
prawie karnym zasad redukcji ocen. Oczywiście, podstawowym
warunkiem stosowania art. 11 § 2 k.k. jest uznanie, że określony przepis
ustawy karnej wyraża typ czynu zabronionego, a nie okoliczność
sądowego wymiaru kary, która również może bezpośrednio wpływać na
wymiar kary. Co do zasady, ustawodawca umieszcza typy czynów
zabronionych w części szczególnej kodeksu karnego, zaś okoliczności
kształtujące wymiar kary w części ogólnej. Nie jest to jednak zasada
bezwzględna. Zarówno bowiem w części szczególnej ustawodawca
decyduje się wprowadzać niekiedy okoliczności modyfikujące wymiar
kary, które nie mają charakteru samodzielnych typów czynów
zabronionych (np. art. 178 k.k.), jak również w części ogólnej Kodeku
karnego, znajdują się przepisy określające w sposób zrębowy
autonomiczne typy czynów zabronionych (np. przepisy o podżeganiu czy
pomocnictwie do przestępstwa). Z reguły, o tym, czy dany przepis
określa typ czynu zabronionego, czy też okoliczność sądowego wymiaru
kary, decyduje tytuł rozdziału, w którym go zamieszczono. W przypadku
jednak wątpliwości, co do charakteru prawnego przepisu
zamieszczonego w części szczególnej Kodeksu karnego należy uznać,
że jeżeli przewidziana w tym przepisie modyfikacja sankcji karnej
uzasadniona jest okolicznościami poprzedzającymi określony czyn lub
też następującymi po jego popełnieniu, powinien być on traktowany jako
10
instytucja sądowego wymiaru kary. Jeżeli natomiast określone w danym
przepisie okoliczności, które rzutują na wysokość sankcji karnej,
bezpośrednio powiązane są z czynem i mają znaczenie dla oceny
stopnia jego społecznej szkodliwości, należy uznać, że konstytuują one
typ czynu zabronionego (kwalifikowany albo uprzywilejowany). Jedynie
pomocniczo w tym zakresie można odwoływać się do stylistyki danego
przepisu.
Mając na względzie powyższe kryteria, należy stwierdzić, że art.
178a § 4 k.k. cechuje niejednorodny charakter normatywny: pierwsza
jego część, wyraża instytucję nadzwyczajnego obostrzenia kary,
polegającą na specyficznej recydywie w zakresie przestępstw
komunikacyjnych. Surowsza odpowiedzialność karna przewidziana w
tym przepisie dla sprawcy prowadzącego pojazd mechaniczny w stanie
nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, uzasadniona jest
wcześniejszym prawomocnym skazaniem tego sprawcy za przestępstwo
z art. 178 § 1 k.k. albo za przestępstwo z art. 173, 174, 177 lub 355 § 2
k.k. popełnione w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka
odurzającego, a więc okolicznością poprzedzającą popełnienie czynu
zabronionego. Zupełnie odmienny charakter ma druga część art. 178a §
4 k.k., będąca właściwym przedmiotem pytania Sądu Okręgowego w O.
W tej części art. 178a § 4 k.k. niewątpliwie określa typ czynu
zabronionego, bowiem okoliczności w nim wskazane związane są ściśle
z oceną społecznej szkodliwości czynu sprawcy, który prowadząc pojazd
mechaniczny w stanie nietrzeźwości lub odurzenia, nie tylko narusza
podstawowe zasady bezpieczeństwa w komunikacji, ale ponadto,
niewykonując wcześniej orzeczonego zakazu prowadzenia pojazdów
mechanicznych, okazuje lekceważenie dla wyroków sądowych,
naruszając tym samym autorytet wymiaru sprawiedliwości.
11
Porównanie treści art. 178a § 4 k.k. in fine oraz art. 244 k.k. nie
pozostawia żadnych wątpliwości, że opis czynu zabronionego zawarty w
tym drugim przepisie w pełni zawiera się w znamionach czynu
zabronionego określonych w art. 178a § 4 k.k. Przesądza to w sposób
jednoznaczny, że między art. 178a § 4 in fine k.k. a art. 244 k.k. nie
zachodzi kumulatywny zbieg przepisów ustawy w rozumieniu art. 11 § 2
k.k. Należy wszakże podkreślić, że dojście do powyższej konkluzji nie
wymaga dokonywania zasadniczej wykładni ustawy, bowiem
wystarczające jest w tym zakresie proste porównanie zespołu znamion
zawartych w obu tych przepisach. Wykładnia taka mieści się więc w
zakresie podstawowych czynności interpretacyjnych związanych ze
stosowaniem reguł wyłączania wielości ocen w prawie karnym.
W tym stanie rzeczy, wobec braku spełnienia przesłanek z art. 441
§ 1 k.p.k., Sąd Najwyższy nie podjął uchwały w celu dokonania
zasadniczej wykładni ustawy.