Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 109/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 stycznia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z wniosku Z. J.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem Fabryki Maszyn Automatyki i Wyposażenia Przemysłowego "P." Spółka
z o.o.
o ustalenie odpowiedzialności członka zarządu za nieopłacone składki ,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 18 stycznia 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 17 listopada 2010 r.,
oddala skargę.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 17 listopada 2010 r., Sąd Apelacyjny oddalił apelację
wnioskodawcy Z. J. od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń
2
Społecznych z dnia 11 maja 2010 r., którym oddalono jego odwołanie od decyzji
organu rentowego -Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 23 listopada 2005 r.,
uznając, że wnioskodawca jako członek zarządu Fabryki Maszyn Automatyki i
Wyposażenia Przemysłowego „P." Spółka z o.o. odpowiada solidarnie całym
majątkiem za zaległe składki na ubezpieczenie społeczne za okres od lutego 2000
r. do października 2002 r. wraz z odsetkami na łączną kwotę 134.277,85 zł (art. 116
§ 1 i 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa, jednolity tekst: Dz.
U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.), w sprawie o ustalenie odpowiedzialności członka
zarządu za nieopłacone składki, przy udziale zainteresowanej Fabryki […].
W stanie faktycznym sprawy Sąd Okręgowy ustalił, że Fabryka Maszyn
Automatyki i Wyposażenia Przemysłowego „P." spółka z o.o. powstała w 1994 r.
Przedmiotem jej działalności była produkcja bram i ogrodzeń oraz ich montaż,
ponadto produkcja instalacji parowych i wyposażeń suszarki. W okresie objętym
zaskarżoną decyzją jedynym członkiem zarządu i prezesem zarządu Spółki był
wnioskodawca Z. J. Kłopoty finansowe Spółki były wynikiem niezapłacenia przez
jedną z firm należności za dostarczony towar, przy czym wierzytelności tych nie
udało się Spółce odzyskać. Zadłużenie z tytułu składek na ubezpieczenie
społeczne pracowników Spółki i udziałowców datowało się już od roku 1997 r., co
wynika ze sprawozdań z działalności Spółki podpisywanych przez odwołującego
się, jako prezesa zarządu. Na skutek utraty płynności finansowej wnioskodawca
jako prezes zarządu złożył w dniu 23 kwietnia 2001 r. wniosek o ogłoszenie
upadłości Spółki, który to wniosek Sąd Rejonowy oddalił (postanowieniem z dnia 4
kwietnia 2002 r.), wskazując na brak środków na zaspokojenie kosztów upadłości
(art. 13 § 1 rozporządzenia prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24
października 1934 r. - Prawo upadłościowe; Dz. U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze
zm.). Spółka już w 1999 r. nie regulowała wszystkich należności publicznoprawnych
w terminie, mając na dzień 2 lipca 1999 r. zaległość z tytułu niezapłaconych
składek na ubezpieczenie społeczne. W związku z nieuregulowaniem składek
ubezpieczeniowych za okres od stycznia 2000 r. do listopada 2001 r.
wnioskodawcy postawiono zarzut działania w celu osiągnięcia korzyści majątkowej
na szkodę ZUS i przywłaszczenia pieniędzy. Prawomocnym wyrokiem Sądu
Rejonowego z dnia 15 stycznia 2004 r. wnioskodawcę uniewinniono od
3
zarzucanych mu czynów. W dniu 23 listopada 2005 r. organ rentowy wydał
zaskarżoną decyzję, obciążając wnioskodawcę jako członka zarządu za zaległości
Spółki w opłacaniu składek na – Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (FUS) za
okres od lutego 2000 r. do października 2002 r. z odsetkami, na Fundusz
Ubezpieczenia Zdrowotnego (FUZ) za okres od lutego 2000 r. do października
2002 r. z odsetkami, na Fundusz Pracy (FP) i Fundusz Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych (FGŚ) za okres od grudnia 1999 r. do października 2002
r. z odsetkami. Sąd Apelacyjny, oddalając apelację wnioskodawcy, w pełni podzielił
ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji, przyjmując - na podstawie bilansu
Spółki za rok 2000, spisu jej wierzycieli dołączonych do wniosku o ogłoszenie
upadłości, akt rentowych (stanu należności dla płatnika), że aktywa Spółki w roku
2000 nie uległy już zwiększeniu, zmniejszył się rynek zbytu na jej wyroby i usługi,
przy istnieniu kosztów obsługi zadłużenia z lat ubiegłych. Majątek Spółki nie
wystarczał na zaspokojenie długów, zaś jej sytuacja ekonomiczna od stycznia 2000
r. do kwietnia 2001 r., kiedy złożono wniosek o ogłoszenie upadłości, pogarszała
się. O ile na 31 grudnia 2000 r. zaległości wobec ZUS kształtowały się na poziomie
43.889,76 zł, o tyle na dzień 31 marca 2001 r. wynosiły już kwotę 49.900,71 zł. Na
bieżąco spółka nie regulowała w pełnej wysokości składek na FP i FGŚ (od grudnia
1999 r.), na FUS i FUZ (od lutego 2000 r.), natomiast od kwietnia 2000 r.
zaprzestała całkowicie wpłat na poczet składek na FP i FGŚ, FUS i FUZ. Analiza
stanu faktycznego sprawy dała podstawę do uznania, że wnioskodawca ponosi
odpowiedzialności za zobowiązania składkowe Spółki w oparciu o art. 116 § 1
ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa. Sąd Apelacyjny podzielił
ustalenie Sądu pierwszej instancji, że złożenie przez wnioskodawcę wniosku o
ogłoszenie upadłości Spółki w dniu 23 kwietnia 2001 r. było spóźnione. Z ustaleń
poczynionych przez Sąd Apelacyjny wynikało, że środki uzyskane z egzekucji
wystarczyły na zaległości wobec Urzędu Skarbowego oraz ZUS z roku 1999.
Sytuacja ekonomiczna Spółki od stycznia 2000 r. do kwietnia 2001 r., kiedy złożono
wniosek o ogłoszenie upadłości, pogarszała się. Zaległości płatnicze Spółki z tytułu
składek wykazywały tendencję rosnącą, podobnie rosła strata bilansowa netto. Sąd
Apelacyjny miał na uwadze, że przesłanki uwolnienia się przez członków zarządu
spółki od odpowiedzialności za jej zobowiązania polegają na wykazaniu należytej
4
staranności w działaniach zmierzających do ogłoszenia upadłości lub wszczęcia
postępowania układowego. Samo wszczęcie postępowania układowego we
właściwym czasie w rozumieniu art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej w związku z art.
31 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) oznacza wszczęcie go w
takim czasie, że zaspokojenie przez spółkę w całości należności z tytułu składek na
ubezpieczenie społeczne wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych pozostaje
realne. Ocena, czy wszczęcie tego postępowania nastąpiło we właściwym czasie
powinna być dokonana z perspektywy sytuacji istniejącej w dniu wszczęcia
postępowania, a nie z uwzględnieniem późniejszych zdarzeń. W ocenie Sądu
drugiej instancji, fakt zaprzestania przez Spółkę (w zdecydowanej części od lutego
2000 r. a całkowicie od kwietnia 2000 r.) opłacania składek na rzecz ZUS -
oznaczał, że złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości Fabryki Maszyn Automatyki i
Wyposażenia Przemysłowego „P." Spółki z o.o. w dniu 23 kwietnia 2001 r. było
spóźnione (nie nastąpiło we właściwym czasie w rozumieniu art. 116 § 1 Ordynacji
podatkowej). Dla oceny „właściwego czasu" na zgłoszenie upadłości nie ma
bowiem decydującego znaczenia sporządzenie bilansu rocznego spółki za rok
2000, gdyż wnioskodawca, jako prezes zarządu, wykonując prawidłowo bieżący
zarząd, mógł i powinien znać stan finansowy Spółki.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku pełnomocnik wnioskodawcy,
zarzucając naruszenie przepisów postępowania – art. 139 § 3 i 4 k.p.c. prowadzące
do nieważności postępowania, poprzez uznanie za doręczone pism procesowych
przeznaczonych dla zainteresowanej Spółki pod adresem figurującym w aktach
rejestrowych, art. 233 § 1 k.p.c. przez przekroczenie granic swobodnej oceny
dowodów oraz art. 278 § 1 k.p.c. i „poczynienie ustaleń odnośnie sytuacji
finansowej Spółki bez zasięgnięcia opinii biegłego z dziedziny rachunkowości” oraz
prawa materialnego - art. 116 § 1 pkt 1a ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. -
Ordynacja podatkowa przez przyjęcie, że wnioskodawca nie wykazał, iż wniosek o
zgłoszenie upadłości został zgłoszony we właściwym czasie, wniósł „o uchylenie w
całości zaskarżonego wyroku i poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego”,
wraz z orzeczeniem o kosztach postępowania.
5
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Stosownie do art. 39813
§ 1 i 2 k.p.c., Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w
granicach skargi kasacyjnej i jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi
podstawę zaskarżonego orzeczenia, jeżeli skarga nie zawiera zarzutu naruszenia
przepisów postępowania. Rozpatrując na wstępie kwestię podniesionej
nieważności postępowania (jak się wydaje w oparciu o art. 379 pkt 5 k.p.c. - przepis
ten nie został w skardze wskazany) wobec naruszenia art. 139 § 3 i 4 k.p.c., i nie
podzielając tego zarzutu, należy - z powołaniem się na orzecznictwo Sądu
Najwyższego, wskazać że w stosunku do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
wpisanej do rejestru przed wejściem w życie art. 13 ustawy z dnia 1 marca 1996 r.
o zmianie kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezydenta
Rzeczypospolitej – Prawo upadłościowe i prawo o postępowaniu układowym,
kodeksu postępowania administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w
sprawach cywilnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 43, poz. 189) – a więc
przed dniem 30 kwietnia 1996 r. - zastosowanie art. 139 § 3 k.p.c. nie jest
uzależnione od dokonania pouczenia, o którym mowa w art. 139 § 4 k.p.c. Ponadto
jeżeli spółka taka nie dopełniła obowiązku określonego w art. 13 powołanej ustawy,
stosuje się art. 139 § 3 k.p.c. (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia
2003 r., III CZP 81/02, OSNC 2003 nr 11, poz. 143).
Wobec tego, że w skardze kasacyjnej podniesiono zarzut naruszenia
przepisu postępowania art. 233 k.p.c. trzeba zauważyć, że zgodnie z art. 3983
§ 3
k.p.c. podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów
lub oceny dowodów. Oznacza to jednoznaczne określenie funkcji Sądu
Najwyższego jako sądu prawa, który rozpoznając skargę kasacyjną w granicach jej
podstaw, jest związany z mocy art. 39813
§ 2 k.p.c. ustaleniami faktycznymi
stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia. Wyłączenie w art. 3983
§ 3
k.p.c. z podstaw skargi kasacyjnej zarzutów dotyczących oceny dowodów pozbawia
skarżącego możliwości powoływania się na zarzut naruszenia zasady swobodnej
oceny dowodów (art. 233 k.p.c.). W tej więc części skarga kasacyjna wnioskodawcy
nie została oparta na ustawowej podstawie (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
24 lutego 2006 r., II CSK 136/05, oraz z dnia 19 maja 2011 r., I PK 182/10, oba
6
niepublikowane). Nie można także podzielić zarzutu naruszenia art. 278 § 1 k.p.c.,
skoro Sąd Apelacyjny rozpoznając apelację, nie znalazł podstaw do uzupełnienia
postępowania dowodowego i stanowisko to nie budzi zastrzeżeń. Sąd drugiej
instancji orzeka na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej
instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym, ale z przepisu art. 382 k.p.c. nie
wynika, aby obowiązkiem sądu drugiej instancji było uzupełnienie ustaleń
faktycznych niezależnie od potrzeby. Postępowanie dowodowe sąd ten
przeprowadza wówczas, gdy jest to celowe w okolicznościach sprawy. Dotyczy to
także dowodu z opinii biegłych - art. 278 k.p.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 21 maja 1997 r., II UKN 131/97, OSNAPiUS 1998 nr 3, poz. 100).
Dopuszczenie postępowania dowodowego przez Sąd Apelacyjny jest możliwe, a
nawet konieczne, jeżeli jest to celowe ze względu na okoliczności sprawy. Z
uzasadnienia skargi kasacyjnej wynika, że wnoszący ją w istocie nie zgadza się z
ustaleniami faktycznymi Sądu pierwszej instancji zaakceptowanymi przez Sąd
Apelacyjny, a w świetle przepisów skarga kasacyjna nie może opierać się na
kwestionowaniu faktów ustalonych wcześniej w postępowaniu sądowym.
Okoliczności faktyczne rozpoznawanej sprawy, przytoczone w części
wstępnej uzasadnienia, nie budzą wątpliwości, sporna pozostaje jedynie ich ocena
w świetle przepisów prawa materialnego. Dokonując tej oceny, należało uznać za
nieuzasadniony zarzut naruszenia prawa materialnego przez błędną wykładnię
art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej i przyjęcie przez Sąd Apelacyjny, że wniosek o
ogłoszenie upadłości nie został zgłoszony we właściwym czasie.
Wstępnie trzeba przypomnieć, że zgodnie z tym przepisem za zaległości
podatkowe spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w organizacji, spółki akcyjnej lub spółki akcyjnej w organizacji
odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem członkowie jej zarządu, jeżeli
egzekucja z majątku spółki okazała się w całości lub w części bezskuteczna, a
członek zarządu:
1) nie wykazał, że:
a) we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub
wszczęto postępowanie zapobiegające ogłoszeniu upadłości (postępowanie
układowe) albo
7
b) niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości lub niewszczęcie
postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości (postępowania układowego)
nastąpiło bez jego winy;
2) nie wskazuje mienia spółki, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie
zaległości podatkowych spółki w znacznej części.
Odpowiedzialność osób trzecich za zobowiązania podatkowe (składkowe -
art. 31 i 32 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych), występuje więc w sytuacji niewykonania lub nienależytego
wykonania zobowiązania składkowego przez płatnika, a więc jest instytucją prawną
wiążącą skutki istnienia zobowiązania składkowego z podmiotem innym niż płatnik.
Odpowiedzialność ta jako uzależniona od istnienia zobowiązania składkowego
płatnika, powoduje, że ma ona charakter akcesoryjny, następczy i gwarancyjny,
gdyż nie może powstać bez uprzedniego powstania obowiązku w stosunku do
pierwotnego dłużnika. Jest to także odpowiedzialność subsydiarna (posiłkowa),
biorąc pod uwagę, że wierzyciel składkowy nie ma swobody w kolejności
zgłaszania roszczenia do płatnika lub osoby trzeciej, lecz w pierwszej kolejności
musi dochodzić należności od płatnika. Osoby trzecie ponoszą więc
odpowiedzialność za cudzy dług, a orzeczenie o odpowiedzialności osób trzecich
nie uwalnia dłużnika (podatnika) od odpowiedzialności. Wśród przesłanek
egzonerujących członka zarządu spółki handlowej z odpowiedzialności za
zaległości składkowe określonych w art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej wymienione
jest złożenie we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości, bądź
wszczęcie postępowania układowego jako postępowania zapobiegającego
upadłości. Zważywszy, iż sprawa dotyczy odpowiedzialności wnioskodawcy za
zaległości w zapłacie składek za okres od lutego 2000 r. do października 2002 r.,
ma do niej zastosowanie art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej w brzmieniu
obowiązującym przed 1 stycznia 2003 r. W myśl bowiem art. 21 ustawy z dnia 12
września 2002 r. o zmianie ustawy - Ordynacja podatkowa oraz o zmianie
niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2002 Nr 169, poz. 1387), do odpowiedzialności
podatkowej osób trzecich z tytułu zaległości podatkowych powstałych przed dniem
wejścia w życie tej ustawy należy stosować przepisy Ordynacji podatkowej w
brzmieniu obowiązującym przed dniem wejścia w życie ustawy zmieniającej.
8
Zgodnie z jego brzmieniem za zaległości podatkowe spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji, spółki
akcyjnej i spółki akcyjnej w organizacji odpowiadają solidarnie całym swoim
majątkiem członkowie jej zarządu, jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się
bezskuteczna, chyba że członek zarządu wykaże, że we właściwym czasie
zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie
zapobiegające upadłości (postępowanie układowe) albo że niezgłoszenie wniosku
o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcie postępowania układowego nastąpiło nie
z jego winy, bądź też wskaże on mienie, z którego egzekucja jest możliwa. Zgodnie
z art. 5 § 1 i 2 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października
1934 r. - Prawo upadłościowe (jednolity tekst: Dz. U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze
zm.), obowiązującego w tym okresie, przedsiębiorca jest zobowiązany nie później
niż w terminie dwóch tygodni od dnia zaprzestania płacenia długów zgłosić w
sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości. Podstawą natomiast ogłoszenia upadłości
w stosunku do przedsiębiorców wymienionych w art. 1 § 2 Prawa upadłościowego
jest również taki stan, w którym majątek tych przedsiębiorców nie wystarcza na
zaspokojenie długów. Z niekwestionowanych skutecznie ustaleń Sądu
Apelacyjnego wynika, iż do grudnia 1999 r. Spółka regulowała, chociaż z
opóźnieniami, należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne,
ubezpieczenie zdrowotne, FP i FGŚ. Trwałe zaprzestanie płacenia długów (w tym
zobowiązań składkowych) nastąpiło w kwietniu 2000 r., wniosek o ogłoszenie
upadłości (oddalony przez Sąd Rejonowy - postanowieniem z dnia 4 kwietnia 2002
r., wobec braku środków na zaspokojenie kosztów upadłości - art. 13 § 1
rozporządzenia prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24 października 1934
r. - Prawo upadłościowe; Dz. U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.), został złożony
dopiero w dniu 23 kwietnia 2001 r. W tych okolicznościach Sąd Apelacyjny
zasadnie przyjął, że złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości było spóźnione (nie
nastapiło we właściwym czasie w rozumieniu art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej).
Ten „właściwy czas” oceniać należy z punktu widzenia interesów Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, a określenie tej chwili powinno być ujmowane
elastycznie w zależności od okoliczności konkretnego wypadku, bowiem właściwy
czas do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości jest przesłanką obiektywną,
9
ustalaną w oparciu o okoliczności faktyczne każdej sprawy, dla określenia której nie
ma znaczenia subiektywne przekonanie członków zarządu spółki (por. wyrok z dnia
22 czerwca 2010 r., I UK 63/10, niepublikowany). Dokonując oceny, czy zgłoszenie
wniosku o upadłość nastąpiło we „właściwym czasie" należy uznać, że powinno to
nastąpić w momencie zapewniającym ochronę zagrożonych interesów wszystkich
wierzycieli, tak aby po ogłoszeniu upadłości wszyscy wierzyciele mieli możliwość
uzyskania równomiernego, chociaż tylko częściowego, zaspokojenia z majątku
spółki (por. wyrok z dnia 9 lipca 2009 r., II UK 374/08, niepublikowany). W stanie
faktycznym rozpoznawanej sprawy, niespornym było, że Spółka realizowała na
początku spłaty rat z zawartego wcześniej układu, jednak następnie zaprzestała
(w zdecydowanej części od lutego 2000 r. a całkowicie od kwietnia 2000 r.)
opłacania składek na rzecz ZUS - co oznacza, że złożenie wniosku o ogłoszenie jej
upadłości w dniu 23 kwietnia 2001 r. było spóźnione i nie nastąpiło we właściwym
czasie w rozumieniu art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej.
Z powyższych względów, gdy zarzuty skargi okazały się
nieusprawiedliwione, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c.