Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 26 stycznia 2012 r., III CSK 147/11
Artykuł 203 § 1 k.p.c. nie ma zastosowania do cofnięcia wniosku w
postępowaniu nieprocesowym.
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Józef Frąckowiak
Sędzia SN Iwona Koper (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Kazimiery R. przy uczestnictwie Marii K.,
Krystyny M., Jadwigi P., Małgorzaty W., Haliny D. i Adama N. o ustanowienie drogi
koniecznej, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 26
stycznia 2012 r. skargi kasacyjnej wnioskodawczyni oraz uczestniczki Jadwigi P. od
postanowienia Sądu Okręgowego w Kielcach z dnia 20 grudnia 2010 r.
oddalił skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 30 kwietnia 2010 r. Sąd Rejonowy w Kielcach na
wniosek Kazimiery R. ustanowił za wynagrodzeniem służebność drogi koniecznej
na rzecz każdoczesnego właściciela działki nr 646 położonej w Kielcach,
stanowiącej współwłasność wnioskodawczyni i uczestniczki Jadwigi P.
Pismem z dnia 15 czerwca 2010 r. wnioskodawczyni cofnęła wniosek o
ustanowienie służebności, uzasadniając cofnięcie zbyt wysokimi kwotami
wynagrodzenia ustalonego przez Sąd za jej ustanowienie. Wniosła o uchylenie
postanowienia Sądu Rejonowego i umorzenie postępowania. Do tych wniosków
dołączyła się Jadwiga P. Na cofnięcie wniosku nie wyraziły zgody uczestniczki
Krystyna M. i Maria K.
W dniu 25 czerwca 2010 r. wnioskodawczyni złożyła apelację, kwestionując w
niej za pomocą zarzutów naruszenia art. 145 § 1 i 3 k.c. przebieg, szerokość drogi
koniecznej i wysokość wynagrodzenia za jej ustanowienie.
Postanowieniem z dnia 14 lipca 2010 r. Sąd Rejonowy oddalił wniosek o
uchylenie swojego postanowienia i umorzenie postępowania ze względu na
cofnięcie wniosku.
Do akt sprawy dołączone zostało, noszące datę 3 grudnia 2010 r.,
oświadczenie Jadwigi P. i Kazimiery R. o zrzeczeniu się na podstawie art. 246 § 1
k.c. prawa służebności drogi koniecznej ustanowionej nieprawomocnym
postanowieniem Sądu Rejonowego, ze względu na utratę jej przydatności dla
działki władnącej, mającej w najbliższym czasie zmienić przeznaczenie.
Postanowieniem z dnia 20 grudnia 2010 r. Sąd Okręgowy w Kielcach oddalił
apelację wnioskodawczyni, odnosząc się w pierwszej kolejności do zrzeczenia się
przez wnioskodawczynię służebności na podstawie art. 246 k.c. W tym zakresie
uznał, że oświadczenie wnioskodawczyni nie wywołało skutków prawnych, gdyż
wymieniony przepis pozwala jedynie na zrzeczenie się istniejącego już
ograniczonego prawa rzeczowego, a orzeczenie o ustanowieniu służebności drogi
koniecznej wywołuje skutki prawne dopiero po uprawomocnieniu się. Nie podzielił
poglądu skarżącej odnośnie do celowości zastosowanie przy wykładni tego
przepisu dyrektywy wnioskowania argumentum a maiori ad minus, co uprawniałoby
do stwierdzenia, że skoro można się zrzec istniejącego ograniczonego prawa
rzeczowego, to tym bardziej można się zrzec takiego przyszłego prawa. Sąd
Okręgowy wskazał na specyficzny charakter odpowiadającego temu roszczeniu
prawa polegający na tym, że konkretyzuje się ono dopiero w orzeczeniu sądowym,
a sąd nie jest związany wnioskiem co do sposobu ustanowienia służebności.
Stwierdził ponadto, że w postępowaniu nieprocesowym prawo do dysponowania
swoim roszczeniem przez wnioskodawcę jest w znacznym stopniu ograniczone, co
znajduje wyraz m.in. w treści art. 512 k.p.c., różniącym się pod tym względem
istotnie od art. 203 k.p.c. W postępowaniu nieprocesowym, w razie sprzeciwu
któregokolwiek z uczestników, cofnięcie wniosku nigdy nie jest skuteczne. Sąd
Okręgowy oddalił także dalsze zarzuty apelacji, nie dopatrując się nieprawidłowości
w zakresie ustalenia przebiegu służebności oraz wysokości wynagrodzenia za jej
ustanowienie.
W skardze kasacyjnej wniesionej przez wnioskodawczynię i uczestniczkę
zarzucono błędną wykładnię art. 246 § 1 k.c., niedającego prawa do zrzeczenia się
służebności drogi koniecznej przez beneficjenta tego prawa po jego ustanowieniu
nieprawomocnym orzeczeniem sądu, naruszenie art. 512 k.p.c. polegające na
przyjęciu, że przepis ten nie daje uczestnikowi postępowania o ustanowienia drogi
koniecznej uprawnienia do zrzeczenia się przysługującego mu uprawnienia do
żądania ukształtowania prawa, chociażby prawo to straciło dla niego wszelkie
znaczenie, oraz naruszenie art. 6 k.p.c. formułującego zasadę ekonomii procesowej
w zakresie, w jakim sąd wyłączając beneficjentowi możliwość zrzeczenia się
roszczenia o ustanowienie drogi koniecznej doprowadził do uprawomocnienia się
orzeczenia niekorzystnego dla właściciela nieruchomości władnącej, a tym samym
doprowadził do sytuacji, w której konieczne jest wszczęcie kolejnej sprawy, w celu
zniesienia bezużytecznego dla uprawnionego prawa. Wnioskodawczyni i
uczestniczka domagały się zmiany postanowienia, ewentualnie jego uchylenia i
przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 512 § 1 k.p.c., cofnięcie wniosku wszczynającego postępowanie
nieprocesowe, po rozpoczęciu posiedzenia albo po złożeniu przez któregokolwiek
uczestnika oświadczenia na piśmie odnoszącego się do istoty wniosku jest
skuteczne tylko wtedy, gdy inni uczestnicy w wyznaczonym terminie, nie sprzeciwili
się temu. Brak sprzeciwu nie stanowi warunku skuteczności cofnięcia wniosku do
chwili rozpoczęcia posiedzenia albo złożenia pisemnego oświadczenia przez
któregokolwiek uczestnika postępowania.
W postępowaniu nieprocesowym – tak jak procesie w razie cofnięcia pozwu –
dla skuteczności cofnięcia inicjującego je wniosku istotna jest chwila dokonania tej
czynności. Odmiennie jednak niż art. 203 § 1 k.p.c., przepis art. 512 § 1 k.p.c. nie
przewiduje, w razie zrzeczenia się roszczenia, wyłączenia wymagania braku
sprzeciwu pozostałych uczestników na cofnięcie wniosku.
Na tym tle, w związku z podstawami skargi kasacyjnej, powstaje zagadnienie
odpowiedniego – na podstawie art. 13 § 2 k.p.c. – stosowania w postępowaniu
nieprocesowym art. 203 k.p.c., w tym w szczególności jego § 1. Sposób udzielenia
na nie odpowiedzi będzie miał równocześnie przesądzające znaczenie dla oceny
zarzutu naruszenia art. 246 k.c., gdyż kwestia zrzeczenia się roszczenia przez
wnioskodawczynię może mieć doniosłość prawną dla rozstrzygnięcia jedynie na
gruncie i w związku z art. 203 § 1 k.p.c.
W doktrynie i judykaturze przyjmuje się jednolicie, że także w postępowaniu
nieprocesowym sąd jest uprawniony na podstawie odpowiednio stosowanego art.
203 § 4 k.p.c. do kontroli cofnięcia wniosku, zrzeczenia się roszczenia lub jego
ograniczenia pod kątem sprzeczności z prawem, zasadami współżycia społecznego
lub zamierzonego przez dokonującego tej czynności procesowej obejścia prawa
(postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 21 września 1976 r., II CZ 72/76,
"Informacja Prawnicza" 1976, nr 3-5, poz. 50, z dnia 25 czerwca 1981 r., I PR
94/80, OSNCP 1981 nr 12, poz. 247, z dnia 29 sierpnia 2001 r., IV CKN 1153/00,
nie publ. i z dnia 10 lipca 2002 r., II CKN 155/01, "Izba Cywilna" 2002, nr 11, s. 46).
Zasada dyspozycyjności i odwołalności czynności procesowych w postępowaniu
nieprocesowym doznaje tym samym, w odniesieniu do cofnięcia wniosku,
dodatkowego – poza wynikającymi z art. 512 § 1 i 2 k.p.c. – ograniczenia. Brak w
art. 512 k.p.c. unormowania kwestii cofnięcia wniosku również w zakresie
odpowiadającym treści art. 203 § 2 i 3 k.p.c. uzasadnia przyjęcie, że na podstawie
art. 13 § 2 k.p.c. mają one zastosowanie w razie cofnięcia wniosku wszczynającego
postępowanie nieprocesowe.
Do cofnięcia wniosku w postępowaniu nieprocesowym nie ma natomiast
zastosowania art. 203 § 1 k.p.c. Przepis ten, w zakresie przedmiotu unormowania
dotyczącego wymogów cofnięcia pozwu, jest odpowiednikiem art. 512 § 1 k.p.c.,
określającego wymagania cofnięcia wniosku wszczynającego postępowania
nieprocesowego. Oparty na argumentach wykładni językowej i systemowej pogląd,
że regulacja zawarta w art. 512 § 1 k.p.c. ma charakter całościowy i wyczerpujący,
co wyłącza uzupełniające stosowanie do niej art. 203 § 1 k.p.c., znajduje wsparcie i
rozwinięcie także w argumentach o charakterze materialnoprawnym.
Trafnie wskazuje się w doktrynie, że przy rozważaniu omawianej kwestii na tej
płaszczyźnie zasadnicze znaczenie przypisać należy istocie postępowania
nieprocesowego, w którym w zasadzie nie chodzi o ochronę roszczeń, lecz o
ukształtowanie stosunków lub o ich ustalenie przez konkretne ustalenie praw
poszczególnych uczestników i w którym nawet w razie rozstrzygania w sprawie o
wzajemnych roszczeniach (w sprawie o zniesienie współwłasności lub dział spadku)
jej przedmiotem głównym jest ustalenie nowego stanu prawnego. W tym zaś stanie
rzeczy, który wyłącza zrzeczenie się roszczenia przez wnioskodawcę cofającego
wniosek, nie można odpowiednio stosować art. 203 § 1 k.p.c. Do odmiennych
wniosków co do treści i znaczenia art. 512 § 1 k.p.c. nie może prowadzić
wynikający z art. 6 k.p.c. nakaz przeciwdziałania przez sąd przewlekłości
postępowania, który nie należy do reguł wykładni przepisów prawa.
W konsekwencji, jako pozbawiony znaczenia dla postulowanego w skardze
kasacyjnej rozstrzygnięcia jest zarzut naruszenia art. 246 § 1 k.c. przez uznanie, że
nie uprawnia on do zrzeczenia się służebności drogi koniecznej przed
uprawomocnieniem się postanowienia o jej ustanowieniu. Ubocznie więc należy
stwierdzić, że ten poddany krytyce skarżących pogląd Sądu Okręgowego,
prawidłowo uzasadniony w przytoczonych wcześniej motywach zaskarżonego
wyroku, zasługuje na aprobatę.
Z tych względów Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną, stosownie do art.
39814
k.p.c.