Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE Z DNIA 15 LUTEGO 2012 R.
II KK 193/11
Prawnokarną odpowiedzialność za skutek uzasadnia jedynie takie
przyczynienie się, które w sposób istotny zwiększa ryzyko wystąpienia tego
skutku. Dla przyjęcia karygodnego charakteru przyczynienia się do
powstania skutku, konieczne jest ustalenie, że sprawca – niezależnie od
innych warunków obiektywnego przypisania skutku – zachowaniem swoim
w sposób znaczący zwiększył ryzyko wystąpienia skutku stanowiącego
znamię typu czynu zabronionego, co najczęściej będzie można wnioskować
z faktu istotnego naruszenia reguł ostrożnego postępowania z dobrem
prawnym w danych warunkach.
Przewodniczący: sędzia SN A. Siuchniński.
Sędziowie: SN W. Wróbel (sprawozdawca), SA (del. do SN) A.
Ryński.
Sąd Najwyższy w sprawie Elżbiety B., Anny K., Bożeny O., Anny S.
oraz Grażyny Z., uniewinnionych od zarzutu popełnienia przestępstw z art.
160 § 2 k.k. w zw. z art. 156 § 1 pkt 2 k.k. i in., po rozpoznaniu w Izbie
Karnej na rozprawie w dniu 15 lutego 2012 r., kasacji wniesionej przez
pełnomocnika oskarżycielki posiłkowej od wyroku Sądu Okręgowego w P. z
dnia 29 kwietnia 2011 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu Rejonowego
w P. z dnia 4 stycznia 2011 r.,
o d d a l i ł kasację (...).
2
Z u z a s a d n i e n i a :
Elżbieta B., Anna K., i Bożena O. zostały oskarżone o to, że:
1. w dniu 21 grudnia 2007 r. w P., jako organizatorki przedstawienia
wigilijnego w Zespole Szkół (...), działając wspólnie i w porozumieniu,
pomimo ciążącego na nich obowiązku opieki nad uczniami biorącymi udział
w przedstawieniu, nieumyślnie naraziły małoletnią uczennicę Natalię K. na
bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na
zdrowiu, poprzez wydanie polecenia – w trakcie trwania przedstawienia –
zapalenia otwartego ognia we wkładach do zniczy uczennicom siedzącym
w jedenastym rzędzie na widowni wśród ok. 300 osób, ubranym w
łatwopalne stroje, dostarczone przez nauczyciela ze szkoły – wykonane ze
sztucznego materiału (alby) oraz wykonane z kleju, waty i tektury skrzydła,
na skutek czego doszło do zapalenia tego ognia i w efekcie tego do
zapalenia się stroju Natalii K., która w konsekwencji doznała obrażeń ciała
w postaci: oparzeń termicznych II/III stopnia obejmujących całe kończyny
górne, górną połowę pleców oraz okolice lędźwiowe (sumarycznie ok 30-
35% powierzchni ciała) powodujących ciężki uszczerbek na zdrowiu w
postaci choroby realnie zagrażającej życiu (art. 156 § 1 pkt 2 k.k.), tj. o czyn
z art. 160 § 2 k.k. w zw. z art. 156 § 2 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k.,
2. w miejscu i czasie jak w pkt. 1., działając wspólnie i w
porozumieniu, nieumyślnie sprowadziły bezpośrednie niebezpieczeństwo
pożaru, poprzez wydanie polecenia – w trakcie trwania przedstawienia –
zapalenia wkładów do zniczy uczennicom biorącym udział w
przedstawieniu – siedzącym w jedenastym rzędzie na widowni wśród ok.
300 osób, ubranym w łatwopalne stroje – wykonane ze sztucznego
materiału (alby) oraz skrzydła wykonane z kleju, waty i tektury, na skutek
czego doszło do poparzeń wskutek zapalenia się stroju Natalii K. oraz
krzeseł w auli szkolnej, tj. o czyn z art. 164 § 2 k.k.
3
Anna S. została oskarżona o to, że: w dniu 21 grudnia 2007 r. w P.,
pełniąc funkcję dyrektora Zespołu Szkół (...), nieumyślnie nie dopełniła
swoich obowiązków, w ten sposób, że dopuściła do przedsięwzięcia
polegającego na wystawieniu przedstawienia z udziałem uczennic
siedzących na widowni, ubranych w stroje łatwopalne, które jednocześnie,
w obecności około 300 osób, miały dokonać – na polecenie organizatorów
przedstawienia Elżbiety B., Anny K. i Bożeny O. – zapalenia otwartego
ognia we wkładach do zniczy i po poleceniu zapaliły ten ogień, wyrządzając
w ten sposób: istotną szkodę w postaci obrażeń ciała Natalii K.: oparzeń
termicznych II/III stopnia obejmujących całe kończyny górne, górną połowę
pleców oraz okolice lędźwiowe (sumarycznie ok. 30-35% powierzchni ciała)
powodujących ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci choroby realnie
zagrażającej życiu z art. 156 § 1 pkt 2 k.k. oraz istotną szkodę interesu
publicznego polegającą na nieumyślnym sprowadzeniu bezpośredniego
niebezpieczeństwa pożaru, tj. o czyn z art. 231 § 3 k.k. w zw. z art. 164 § 2
k.k. w zw. z art. 156 § 2 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k.
Jolanta Z. została oskarżona o to, że: w dniu 21 grudnia 2007 r. w P.,
pełniąc funkcję zastępcy dyrektora Zespołu Szkół (...), nieumyślnie
niedopełniła swoich obowiązków, w ten sposób, że dopuściła do
przedsięwzięcia polegającego na wystawieniu przedstawienia z udziałem
uczennic siedzących na widowni, ubranych w stroje łatwopalne, które
jednocześnie, w obecności około 300 osób, miały dokonać – na polecenie
organizatorów przedstawienia Elżbiety B., Anny K. i Bożeny O. – zapalenia
otwartego ognia we wkładach do zniczy i po poleceniu zapaliły ten ogień,
wyrządzając w ten sposób: istotną szkodę w postaci obrażeń ciała Natalii
K.: oparzeń termicznych II/III stopnia obejmujących całe kończyny górne,
górną połowę pleców oraz okolice lędźwiowe (sumarycznie ok. 30-35%
powierzchni ciała) powodujących ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci
choroby realnie zagrażającej życiu z art. 156 § 1 pkt 2 k.k. oraz istotną
4
szkodę interesu publicznego polegającą na nieumyślnym sprowadzeniu
bezpośredniego niebezpieczeństwa pożaru, tj. o czyn z art. 231 § 3 k.k. w
zw. z art. 164 § 2 k.k. w zw. z art. 156 § 2 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k.
Sąd Rejonowy w P. wyrokiem z dnia 4 stycznia 2011 r. uniewinnił
oskarżone (...)od popełnienia zarzucanych im czynów.
Apelację od powyższego wyroku wywiodła oskarżycielka posiłkowa
(...). Oskarżycielka posiłkowa wniosła o uchylenie wyroku i przekazanie
sprawy do rozpoznania Sądowi Rejonowemu w P.
Wyrokiem z dnia 29 kwietnia 2011 r., Sąd Okręgowy w P. utrzymał w
mocy zaskarżony wyrok, uznając apelację za oczywiście bezzasadną.
Od powyższego wyroku kasację wywiódł pełnomocnik oskarżycielki
posiłkowej Natalii K. zarzucając mu m. in. naruszenie:
a) art. 9 § 2 k.k. oraz art. 156 § 2 oraz 160 § 2 k.k., przez dokonanie
ich nieprawidłowej wykładni, wyrażające się w błędnym przyjęciu, iż
oskarżone nie naruszyły reguł ostrożności wymaganych w danych
okolicznościach, nie można przypisać im winy w stopniu nieumyślnym za
spowodowanie obrażeń ciała pokrzywdzonej oraz narażenie jej na
bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na
zdrowiu, w realiach niniejszej sprawy nie istnieje związek przyczynowy
pomiędzy niedochowaniem przez oskarżone należytej ostrożności a
nastąpieniem skutku w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu
pokrzywdzonej i narażeniu jej na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty
życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu,
b) art. 2 k.k., poprzez jego niezastosowanie i pominięcie przy analizie
podstawy prawnej zaskarżonego wyroku możliwości popełnienia przez
oskarżone przestępstwa skutkowego przez zaniechanie stypizowanego w
art. 156 § 2 oraz 160 § 2 k.k.
W konkluzji kasacji, pełnomocnik oskarżycielki posiłkowej wniósł o
uchylenie wyroku Sądu Okręgowego w P. z dnia 29 kwietnia 2011 r. oraz
5
wyroku Sądu Rejonowego w P. z dnia 4 stycznia 2011 r. i przekazanie
sprawy Sądowi Rejonowemu w P. do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje. (...)
Jak wielokrotnie podkreślał to w swoim orzecznictwie Sąd Najwyższy,
jednoczesne podnoszenie w kasacji zarzutu naruszenia prawa
procesowego w zakresie odnoszącym się dokonanych ustaleń faktycznych
oraz prawa materialnego nie jest możliwe (por. wyrok SN z dnia 28
listopada 2007 r., II KK 172/07, LEX nr 351223). Dokładna analiza
uzasadnienia zarzutu naruszenia prawa materialnego przekonuje ponadto,
że w istocie autor kasacji podejmuje polemikę z dokonanymi przez sąd
ustaleniami odnoszącymi się do okoliczności warunkujących ewentualne
obiektywne przypisanie skutku oskarżonym lub odrzucenie takiej
możliwości. Odwołując się do opinii biegłego, autor kasacji wskazuje, że
„użyte w przedstawieniu zapalone wkłady do zniczy spowodowały
pogorszenie się stanu bezpieczeństwa pożarowego i były przyczyną
zapalenia stroju uczennicy". Także sąd pierwszej instancji potwierdza, że
oskarżone dopuściły się naruszenia reguł ostrożności wynikających z
przepisów przeciwpożarowych. Różnica dotyczy oceny stopnia zwiększenia
ryzyka wystąpienia skutku, na drodze, na której się on faktycznie
zrealizował. Według autora kasacji, posługiwanie się otwartym ogniem
przez uczennice przebrane w stroje wykonane z materiałów łatwopalnych
lub nieposiadających certyfikatu niepalności zwiększyło na tyle ryzyko
zapłonu tych strojów, że jest to wystarczające dla przyjęcia realizacji
znamion nieumyślnego spowodowania skutku, w postaci ciężkiego
uszczerbku na zdrowiu czy bezpośredniego niebezpieczeństwa takiego
uszczerbku. Sąd ocenił stopień zwiększenia ryzyka wystąpienia skutku
odmiennie. Należy przy tym pamiętać, że chodziło o oceniany ex ante
stopień zwiększenia ryzyka takiego przebiegu przyczynowego, który
faktycznie wystąpił. Niewątpliwe znaczenie dla tej oceny miał fakt, że do
6
zapalania zniczy przez uczennice doszło wbrew uzgodnionemu
scenariuszowi przedstawienia, jeszcze gdy znajdowały się one na widowni i
musiały przechodzić pomiędzy rzędami krzeseł. Ponadto uczennice miały w
chwili zdarzenia po 17-18 lat, co pozwalało zakładać po ich stronie
racjonalny sposób postępowania z otwartym ogniem, który był dodatkowo
osłonięty wkładami z niepalnego tworzywa sztucznego. Dla oceny tego, na
ile wprowadzenie elementu otwartego ognia do scenariusza przedstawienia
zwiększyło stopień wystąpienia skutków określonych w art. 156 § 1 k.k. lub
160 § 1 k.k.) miał niewątpliwie fakt, że w życiu społecznym akceptuje się
używanie otwartego ognia w trakcie różnych zgromadzeń czy uroczystości,
jeżeli posługują się nim osoby odpowiednio dojrzałe, a takimi niewątpliwie
są siedemnastoletni uczniowie. Owa akceptacja wynika z faktu
oszacowania niewielkiego ryzyka spowodowania zapłonu odzieży czy
strojów osób posługujących się zapalonymi świecami, a tym bardziej
zniczami, choć nie zawsze przecież ubrania te wykonane są z materiałów
niepalnych.
Należy przy tym pamiętać, że przedmiotem ocen sądów orzekających
w tej sprawie był rzeczywisty przebieg przyczynowy, który doprowadził do
skutku w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu pokrzywdzonej. W tym
przebiegu przyczynowym, jednym z elementów było niewątpliwie działanie
oskarżonych nauczycielek polegające na zorganizowaniu przedstawienia i
wydaniu dyspozycji co do posłużenia się w czasie jego przebiegu
zapalonymi zniczami przez uczennice przebrane za aniołów. W
rzeczywistości jednak do zapłonu stroju pokrzywdzonej doszło w
okolicznościach, których nie obejmował przygotowany scenariusz
przedstawienia. W tej sytuacji przedmiotem oceny Sądu nie mógł być
hipotetyczny przebieg zdarzeń, zgodnych ze scenariuszem, ale ustalenie –
z perspektywy ex ante – na ile sama organizacja przedstawienia zwiększyła
ryzyko takiego rozwoju wypadków, który w rzeczywistości miał miejsce, a
7
więc zapalenia zniczy przez uczennice jeszcze na widowni i zapłonu stroju
pokrzywdzonej w czasie przechodzenia pomiędzy rzędami krzeseł.
Sąd uznał, że prawdopodobieństwo takiego właśnie przebiegu
zdarzeń nie było wysokie, zwłaszcza, że po pierwszym przedstawieniu,
uczennice zostały wyraźnie pouczone o konieczności postępowania
zgodnie ze scenariuszem. A ponadto, mając 17 lat, uczennice odgrywające
rolę aniołów zdawały sobie sprawę zarówno z tego, jak należy w sposób
bezpieczny postępować z otwartym ogniem, jak również jakie
konsekwencje może mieć zbliżanie do ognia materiałów łatwopalnych, z
jakich zbudowane były skrzydła będące elementem stroju aniołów.
Proces ustalania odpowiedzialności za skutek w prawie karnym ma
charakter złożony. Nie jest bowiem dla ustalenia tej odpowiedzialności
wystarczające jakiekolwiek przyczynienie się konkretnej osoby (w
płaszczyźnie empirycznej) do powstania skutku. Przyczynienie to musi
spełniać dodatkowe kryteria o charakterze normatywnym. Mając na
uwadze, że podstawą odpowiedzialności karnej może być wyłącznie taki
czyn, który w ocenie społecznej charakteryzuje się szczególnym stopniem
naganności i zasługuje na moralne potępienie, to nie każde przyczynienie
się do powstania nagannego skutku uzasadnia postawienie sprawcy
takiego przyczynienia zarzutu winy rozumianej jako przypisanie mu
negatywnej oceny moralnej powstałych skutków.
Sąd w niniejszym składzie w pełni podziela pogląd wyrażony w
szeregu judykatach Sądu Najwyższego, że prawnokarną odpowiedzialność
za skutek uzasadnia jedynie takie przyczynienie się, które w sposób istotny
zwiększa ryzyko wystąpienia tego skutku (por. wyrok SN z dnia 8 marca
2000 r., III KKN 231/98, OSNKW 2000, z. 5-6, poz. 45; wyrok SN z dnia 1
grudnia 2000 r., IV KKN 509/98, OSNKW 2001, z. 5-6, poz. 45; wyrok SN z
dnia 9 maja 2002 r., V KK 21/02, LEX nr 54393; wyrok SN z dnia 3
8
października 2006 r., IV KK 290/06, R-OSNKW 2006, poz. 1866; wyrok SN
z dnia 30 sierpnia 2008 r., IV KK 187/11, LEX nr 950442).
Powyższa teza jest szczególnie istotna w przypadku przestępstw
nieumyślnych, bowiem wówczas brak jest co do zasady szczególnej,
podmiotowej komponenty negatywnej moralnej oceny czynu w postaci
nagannego zamiaru lub nagannego celu działania sprawcy. Z tego też
powodu, dla przyjęcia karygodnego charakteru przyczynienia się do
powstania skutku, zwłaszcza przy tej kategorii przestępstw, konieczne jest
ustalenie, że sprawca – niezależnie od innych warunków obiektywnego
przypisania skutku – zachowaniem swoim w sposób znaczący zwiększył
ryzyko wystąpienia skutku stanowiącego znamię typu czynu zabronionego,
co najczęściej będzie można wnioskować z faktu istotnego naruszenia
reguł ostrożnego postępowania z dobrem prawnym w danych warunkach.
Należy przy tym podkreślić, że brak odpowiedzialności karnej za
przyczynienie się do powstania skutku w żadnym wypadku nie wyklucza
możliwej odpowiedzialności cywilnej, czy to na zasadzie ryzyka czy też
winy, bowiem z uwagi na charakter odpowiedzialności karnej, która
zasadza się na wspomnianej wcześniej szczególnej ocenie moralnej czynu,
warunki przypisania sprawcy skutku w prawie karnym mogą być (i są)
bardziej restrykcyjne niż w prawie cywilnym.
Jak już wspomniano, w perspektywie przestępstw skutkowych,
naruszenie zgeneralizowanych reguł ostrożności obowiązujących w danych
warunkach, jest tylko wskazówką pozwalającą na przyjęcie, że rzeczywiście
konkretne działanie sprawcy naruszające te reguły powiązane było w
konkretnej sytuacji faktycznej z istotnym zwiększeniem ryzyka wystąpienia
skutku stanowiącego znamię typu czynu zabronionego. Niekiedy, pomimo
naruszenia owych reguł, z uwagi na specyficzne okoliczności faktyczne, do
takiego istotnego zwiększenia ryzyka nie dochodzi. Taki przypadek miał
miejsce w realiach ocenianej sprawy: stwierdzony przez biegłego fakt
9
naruszenia reguł bezpieczeństwa przeciwpożarowego polegający na
organizacji przedstawienia, w którym posługiwano się otwartym ogniem, nie
przesądzał jeszcze o tym, że charakter tego naruszenia w sposób istotny
zwiększył ryzyko powstania skutku w postaci ciężkiego uszczerbku na
zdrowiu (lub bezpośredniego niebezpieczeństwa takiego uszczerbku) na
drodze, na której skutek ten się zrealizował (przez zapalenie się stroju
jednej z osób biorących udział w przedstawieniu).
Ustalenie stopnia zwiększenia ryzyka wystąpienia skutku w realiach
konkretnej sprawy należy do sfery ocen faktycznych i pozostaje pod
ochroną art. 7 k.p.k. Kwestią natomiast wykładni prawa, a w szczególności
znamion typów czynów zabronionych znamiennych skutkiem, jest
odpowiedź na pytanie, jaki stopień zwiększenia owego ryzyka jest
konieczny dla przyjęcia realizacji przesłanek odpowiedzialności karnej za
skutek. Nie ulega wątpliwości, że sama obiektywna przewidywalność
wystąpienia skutku nie jest jeszcze wystarczająca, bowiem w perspektywie
przestępstw skutkowych chodzi o przewidywalność znacznego, a nie
jakiegokolwiek stopnia prawdopodobieństwa wystąpienia skutku. Podobnie
samo naruszenie reguł ostrożności nie wystarczy dla przypisania sprawcy
odpowiedzialności za skutek, o ile rezultatem tego naruszenia nie jest
istotne zwiększenie ryzyka wystąpienia skutku. Sąd Okręgowy w P.
ustalając, że dopuszczenie do użycia w czasie przedstawienia zapalonych
zniczy, łączyło się z małym prawdopodobieństwem zapłonu stroju, w który
przebrana była pokrzywdzona, prawidłowo uznał, że nie doszło do realizacji
znamion czynu zabronionego określonego w art. 156 § 2 lub 160 k.k. W
konsekwencji brak było także przesłanek do rozważania ewentualnej
odpowiedzialności karnej osób, które pełniły obowiązki gwarantów
bezpieczeństwa uczniów zgromadzonych na sali, gdzie odbywało się
przedstawienie. Dla realizacji znamion przestępstwa skutkowego
popełnionego przez zaniechanie konieczna jest aktualizacja obowiązku
10
zapobiegnięcia skutkowi. Skoro – jak ustaliły to orzekające w sprawie Sądy
– organizacja przedstawienia nie łączyła się ze znacznym zwiększeniem
ryzyka wystąpienia skutków, o których mowa w art. 156 § 1 k.k. lub 160 § 1
k.k., nie doszło do sytuacji, w której zaktualizował się obowiązek
zapobieżenia wystąpienia tym skutkom. Nie istniały więc przesłanki
rozważania odpowiedzialności za popełnienie przestępstwa z art. 156 § 2
k.k. lub 160 § 2 k.k. w formie zaniechania.
Mając na względzie powyższe ustalenia, należało orzec jak w
sentencji.