Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 441/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 kwietnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Anna Kozłowska
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z powództwa W. R.
przeciwko Bankowi WBK SA we W.
o uznanie za nieważną umowy i o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 19 kwietnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 16 lutego 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powodowie W. R. i J. R. w pozwie skierowanym przeciwko W. Bankowi
Kredytowemu Spółce Akcyjnej w P. i B. Bankowi Budownictwa Spółce Akcyjnej w
B. domagali się uznania za nieważną umowy zawartej pomiędzy pozwanymi w dniu
17 września 1996 r., w części dotyczącej nabycia przez W. Bank Kredytowy SA
Oddziału B. Banku Budownictwa SA wraz z jego wierzytelnościami
i zobowiązaniami oraz pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego w postaci
nakazu zapłaty wydanego przez Sąd Rejonowy w dniu 27 czerwca 1994 r. w
postępowaniu nakazowym, zaopatrzonego w klauzulę wykonalności.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 24 lipca 2009 r. oddalił powództwo w
stosunku do Banku WBK SA we W. (następcy prawnego W. Banku Kredytowego
SA), umorzył postępowanie wobec B. Banku Budownictwa SA w B. i orzekł o
kosztach procesu.
Sąd ten ustalił, że B. Bank Budownictwa SA w B. umową z dnia 17
września 1996 r. dokonał sprzedaży swojego Oddziału wraz z jego
wierzytelnościami i zobowiązaniami na rzecz W. Banku Kredytowego SA w P.
Umową tą została objęta wierzytelność B. Banku Budownictwa SA wobec powódki
w kwocie 256.849,43 zł, stwierdzona nakazem zapłaty wydanym przez Sąd
Rejonowy w dniu 27 czerwca 1994 r. w postępowaniu nakazowym na podstawie
weksla, sygn. akt I Nc 338/04, zaopatrzonym w klauzulę wykonalności w dniu 4
lipca 1996 r.
W ocenie Sądu Okręgowego, powodowie nie wykazali przesłanek
usprawiedliwiających żądanie ustalenia nieważności cesji wymienionej
wierzytelności, dokonanej umową z dnia 17 września 1996 r. (art. 58 k.c.),
ani interesu prawnego w domaganiu się nieważności tej umowy w zakresie
odnoszącym się do wierzytelności innych podmiotów (art. 189 k.p.c.). Stwierdził
również brak podstaw do pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego
w postaci nakazu zapłaty, wskazując jednocześnie, że powód nie ma legitymacji
procesowej do wystąpienia z takim żądaniem, gdyż klauzula wykonalności została
nadana temu orzeczeniu wyłącznie przeciwko W. R.
3
Wobec wykreślenia B. Banku Budownictwa SA w B. z Krajowego Rejestru
Sądowego w toku niniejszego procesu (po ukończeniu wobec niego postępowania
upadłościowego), Sąd Okręgowy umorzył postępowanie w stosunku do tego Banku
na podstawie art. 355 k.p.c.
Sąd Apelacyjny wyrokiem zaskarżonym skargą kasacyjną oddalił apelację
powodów od wyroku Sądu Okręgowego, aprobując ustalenia faktyczne przyjęte za
podstawę tego orzeczenia i ich ocenę prawną.
Sąd Apelacyjny nie podzielił zarzutu nieważności postępowania wynikającej
– według skarżących - z pozbawienia ich możności obrony swych praw. Wskazał
przy tym, że powodowie nie mogli skutecznie ograniczyć zakresu umocowania
pełnomocnika ustanowionego z urzędu, dlatego doręczenia postanowień
w przedmiocie wyłączenia sędziego, dokonane do rąk tego pełnomocnika, były
prawidłowe (art. 133 § 3 k.p.c.). Podkreślił, że powodowie nie stawili się na
rozprawę wyznaczoną na dzień 14 lipca 2009 r. bez usprawiedliwienia, mimo
iż zostali o niej zawiadomieni prawidłowo.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, nie ma również podstaw do uznania, że wyrok
Sądu pierwszej instancji został wydany przez sędziego podlegającego wyłączeniu
na podstawie art. 49 k.p.c.
W skardze kasacyjnej, opartej na podstawie naruszenia przepisów
postępowania (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.), powodowie zarzucili naruszenie: art. 386
§ 2 w związku z art. 379 pkt 5, art. 91, art. 118 i art. 133 § 1 i 3 zdanie pierwsze
k.p.c.; art. 386 § 2 w związku z art. 379 pkt 4 i art. 50 § 3 k.p.c.; art. 386 § 2
w związku z art. 379 pkt 4, art. 52 § 1 i 2 oraz art. 531
k.p.c.; art. 386 § 2 w związku
z art. 379 pkt 4, art. 50 § 3 i art. 531
k.p.c.; art. 214 § 1 w związku z art. 391 § 1
k.p.c., wreszcie - art. 49 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
Powołując się na te zarzuty, wnieśli o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego,
zniesienie postępowania apelacyjnego w zakresie dotkniętym nieważnością
i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania, a w razie
nieuwzględnienia zarzutu nieważności postępowania apelacyjnego – o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego
rozpoznania.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługiwała na uwzględnienie, choć nie wszystkie
podniesione w niej zarzuty mogły być uznane za usprawiedliwione.
Chybiony okazał się zarzut naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 214 § 1
w związku z art. 391 § 1 k.p.c. wskutek nieuwzględnienia wniosku powodów
o odroczenie rozprawy poprzedzającej wydanie zaskarżonego wyroku. Według
skarżących, uchybienie to skutkowało nieważnością postępowania apelacyjnego
z przyczyny określonej w art. 379 pkt 5 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
W judykaturze dominuje zapatrywanie, zgodnie z którym pozbawienie strony
możności obrony swych praw wywołujące nieważność postępowania ma miejsce
wówczas, gdy zostaje ona faktycznie pozbawiona możności działania nie tylko
w toku całego postępowania, ale także w jego istotnej części, jeżeli skutki tego
uchybienia nie mogły być usunięte przed wydaniem wyroku w danej instancji
(zob. m.in. uzasadnienia wyroków Sądu Najwyższego: z dnia 10 maja 2000 r.,
sygn. akt III CKN 416/98, OSNC 2000, nr 12, poz. 220; z dnia 10 stycznia 2001 r.,
sygn. akt I CKN 999/98, niepubl.; z dnia 10 lipca 2002, sygn. akt II CKN 822/00,
niepubl.; z dnia 10 czerwca 1974 r., sygn. akt II CR 155/74, OSPiKA 1975, nr 3,
poz. 66). Podkreśla się przy tym, że ocena, czy doszło do pozbawienia strony
możliwości obrony jej praw, powinna być dokonywana przez pryzmat konkretnych
okoliczności sprawy. O nieważności postępowania z omawianej przyczyny można
mówić wtedy, gdy strona została pozbawiona uprawnień procesowych wskutek
wadliwego postępowania sądu, nie zaś w sytuacji, gdy na skutek własnego
działania z uprawnień tych nie skorzystała.
Przy analizie, czy doszło do pozbawienia strony możności działania,
w pierwszej kolejności należy rozważyć, czy nastąpiło naruszenie przepisów
procesowych, następnie zbadać, czy uchybienie to wpłynęło na możność strony do
działania w postępowaniu, wreszcie - ocenić, czy pomimo zaistnienia tych
przesłanek strona mogła bronić swych praw w procesie. Dopiero w razie
kumulatywnego spełnienia wszystkich tych warunków można uznać, że strona
została pozbawiona możności działania.
5
Zgodnie z art. 214 § 1 k.p.c. rozprawa ulega odroczeniu, jeżeli sąd stwierdzi
nieprawidłowość w doręczeniu wezwania albo jeżeli nieobecność strony jest
wywołana nadzwyczajnym wydarzeniem lub inną znaną sądowi przeszkodą, której
nie można przezwyciężyć. Według zaś art. Art. 2141
§ 1 k.p.c., usprawiedliwienie
niestawiennictwa z powodu choroby stron, ich przedstawicieli ustawowych,
pełnomocników, świadków i innych uczestników postępowania, wymaga
przedstawienia zaświadczenia potwierdzającego niemożność stawienia się na
wezwanie lub zawiadomienie sądu, wystawionego przez lekarza sądowego.
W orzecznictwie trafnie zauważono, że w niektórych sytuacjach dołączenie
do wniosku o odroczenie rozprawy stosownego zaświadczenie lekarskiego może
okazać się niemożliwe, np. z uwagi na nagłość choroby lub z powodu określonej
organizacji przyjęć lekarza sądowego. W takich przypadkach usprawiedliwienie
wniosku o odroczenie rozprawy mogłoby nastąpić zaświadczeniem wystawionym
i przedłożone sądowi w terminie późniejszym (zob. wyrok Sądu najwyższego z dnia
10 marca 2011 r., V CSK 302/10, niepubl.).
Przenosząc powyższe uwagi na grunt sprawy niniejszej należy zauważyć,
że powodowie nie tylko nie wykazali przeszkód uniemożliwiających im przedłożenie
przed rozprawą apelacyjną zaświadczenia określonego w art. 2141
§ 1 k.p.c.,
ale nawet na przeszkody takie nie powołali się. Sąd Apelacyjny uznając, że –
w tych okolicznościach - nieobecność powodów na rozprawie w dniu 16 lutego
2010 r. nie została usprawiedliwiona, nie dopuścił się naruszenia art. 214 § 1 k.p.c.
W konsekwencji nie można podzielić zarzutu skarżących, że zostali oni pozbawieni
możności obrony swych praw w postępowaniu apelacyjnym (art. 379 pkt 5 k.p.c.).
Zgodnie z art. 378 § 1 k.p.c., sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę
w granicach apelacji; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę
nieważność postępowania. Stosownie zaś do art. 386 § 2 k.p.c.,
w razie stwierdzenia nieważności postępowania sąd drugiej instancji uchyla
zaskarżony wyrok, znosi postępowanie w zakresie dotkniętym nieważnością
i przekazuje sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
Powodowie zarzucili w apelacji nieważność postępowania podnosząc,
że w sprawie orzekała sędzia, co do której nie rozpoznano prawomocnie
6
wniosków o jej wyłączenie, co utwierdziło ich w przekonaniu o braku potrzeby
wykazywania aktywności procesowej do czasu rozpoznania
wzmiankowanych wniosków, a w konsekwencji spowodowało pozbawienie
możności obrony swych praw.
Sąd Apelacyjny - odnosząc się do tego zarzutu - wskazał, że powodowie
nie mogli skutecznie wyłączyć z zakresu umocowania pełnomocnika
ustanowionego dla nich przez sąd upoważnienia do podejmowania czynności
związanych z wnioskami o wyłączenie sędziego, gdyż ograniczenie zakresu
umocowania takiego pełnomocnika należy do wyłącznej kompetencji sądu.
W konsekwencji uznał za prawidłowe doręczenia pism i orzeczeń związanych
z wnioskami o wyłączenie, dokonane – na podstawie art. 133 § 3 k.p.c. - do rąk
pełnomocnika ustanowionego dla powodów z urzędu. Oceny tej – jak trafnie
zarzucili skarżący – nie można jednak zaaprobować.
Ustanowienie adwokata z urzędu jest równoznaczne - w zakresie swoich
skutków - z udzieleniem pełnomocnictwa procesowego (art. 118 § 1 k.p.c.).
W orzecznictwie podkreśla się, że nie ma żadnych przesłanek do tego,
aby relacje zachodzące pomiędzy stroną a wyznaczonym dla nich adwokatem
(radca prawnym) oceniać inaczej aniżeli relacje pomiędzy mocodawcą
a pełnomocnikiem, któremu udzielone zostało pełnomocnictwo procesowe
(zob. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 3 czerwca 1976 r., III CRN 64/76,
OSNCP 1976, nr 1, poz. 14 oraz z dnia 21 kwietnia 1999 r., I CKN 1423/98,
niepubl.). W świetle tego zapatrywania, podzielanego skład orzekający, strona,
dla której ustanowiono pełnomocnika z urzędu, może wypowiedzieć
pełnomocnictwo temu pełnomocnikowi, a także rozszerzyć je lub ograniczyć
(art. 92 i 91 pkt 4 k.p.c.).
Sąd Apelacyjny, wychodząc z odmiennego – błędnego – założenia, wadliwie
zatem uznał, że ograniczenie przez stronę zakresu umocowania pełnomocnika
ustanowionego z urzędu nie może wyłączyć stosowania art. 133 § 3 k.p.c.
(zob. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 29 sierpnia 1995 r.,
I PRN 39/95, niepubl.). Prawidłowa ocena zarzutu nieważności postępowania -
podniesionego w apelacji - wymagała jednoznacznego stwierdzenia, czy
7
powodowie istotnie wyłączyli z zakresu umocowania swojego pełnomocnika
czynności związane z wnioskami o wyłączenie sędziego. Sąd Apelacyjny ustalenia
takiego nie dokonał, co nie pozwala skutecznie odeprzeć zarzutu naruszenia art.
386 § 2 w związku z art. 379 pkt 5, art. 91, art. 118 § 1 oraz art. 133 § 1 i 3 k.p.c.
Trzeba podkreślić, że zaskarżony wyrok nie mógłby się ostać również wtedy,
gdyby okazało się, że do wskazanego przez skarżących ograniczenia zakresu
umocowania ich pełnomocnika jednak nie doszło. Konstatacja ta wynika z faktu,
że kolejne wnioski o wyłącznie sędziego sprawozdawcy H. D. zostały odrzucone
postanowieniami wydanymi przez tegoż sędziego w składzie jednoosobowym.
Tymczasem – zgodnie z art. 531
k.p.c. - o odrzuceniu ponownego wniosku o
wyłączenie sędziego opartego na tych samych okolicznościach orzeka sąd w
składzie trzech sędziów zawodowych, bez udziału sędziego, którego wniosek
dotyczy (zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 2011 r., III CZP 138/10,
OSNC 2011, nr 11, poz. 121). Sąd Apelacyjny nie dostrzegł więc - do czego był
zobligowany z urzędu – że w sprawie niniejszej o ponawianych przez powodów
wnioskach orzekała sędzia wyłączona z mocy ustawy (art. 51 w związku z art. 531
k.p.c.). Uchybienie to - co trafnie zarzucili skarżący - spowodowało nieważność
postępowania przed Sądem pierwszej instancji (art. 379 pkt 4 k.p.c.).
Sąd Apelacyjny przechodząc nad nim do porządku dziennego naruszył art. 386 § 2
w związku z art. 379 pkt 4 i art. 531
k.p.c., co uzasadnia uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c.).
Zgodzić się trzeba z zapatrywaniem skarżących, że sędzia rozpoznający
sprawę z udziałem strony, z którą pozostaje w sporze sądowym w innej sprawie,
powinien złożyć wniosek wyłączenie i powstrzymać się od udziału w sprawie
(art. 49 w związku z art. 51 k.p.c.).
Formułując zarzut naruszenia art. 49 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
skarżący podnieśli, że sędzia T. S., biorąca udział w wydaniu zaskarżonego
wyroku, została przez nich pozwana w sprawie zawisłej przed Sądem Okręgowym
w S. jednakże okoliczności tej w sposób należyty nie wykazali. Sąd Najwyższy nie
jest uprawniony do prowadzenia postępowania dowodowego w celu zweryfikowania
8
trafności zarzutów poniesionych w skardze kasacyjnej. Ubocznie wypada
zauważyć, że w razie wydania orzeczenia kasatoryjnego i przekazania sprawy do
ponownego rozpoznania, sąd rozpoznaje ją w innym składzie (art. 39815
§ 2 k.p.c.).
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.