Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 449/11
POSTANOWIENIE
Dnia 19 kwietnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku S. S.
przy uczestnictwie M. B.
o podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 19 kwietnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 9 czerwca 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
W sprawie o podział majątku wspólnego Sąd pierwszej instancji
postanowieniem wstępnym z dnia 10 września 2009 r. stwierdził nieważność
w całości umowy majątkowej małżeńskiej, zawartej w formie aktu notarialnego
pomiędzy wnioskodawcą a uczestniczką postępowania w dniu 1 sierpnia 1994 r.
Uznał, że nieważność w całości umowy uzasadnia to, że stworzyła ona między
małżonkami ustrój majątkowy nie znany prawu polskiemu, ponieważ z mocy tej
umowy miały powstać trzy masy majątkowe, a wśród nich także i majątek wspólny,
którego nie da się pogodzić z ustrojem rozdzielności majątkowej. W konkluzji Sąd
ten uznał, że w wyniku sprzeczności umowy z ustawą, a mianowicie z art. 47 § 1
k.r.i.o., umowa stron jest w całości nieważna wobec ustalenia nią stosunków
majątkowych w sposób sprzeczny z tym przepisem.
W wyniku uwzględnienia w części apelacji poprzedniczki prawnej obecnego
uczestnika postępowania Sąd drugiej instancji, postanowieniem z dnia 9 czerwca
2011 r., zmienił zaskarżone postanowienie w ten sposób, że stwierdził nieważność
małżeńskiej umowy majątkowej w części, a mianowicie dotyczącej zapisu:”...
z wyjątkiem majątku nabytego bezpłatnie lub gdy spadkodawca lub darczyńca
inaczej postanowią”, a w pozostałym zakresie oddalił apelację.
Sąd odwoławczy zaaprobował stanowisko, uznając za prawidłowe ustalenia
faktyczne poczynione przez Sąd pierwszej instancji oraz jego ocenę prawną,
iż umowa utworzyła ustrój majątkowy nieznany polskiemu prawu poprzez
niedopuszczalne zastrzeżenie kombinacji łączącej wspólność majątkową
z rozdzielnością majątkową małżonków.
Przyjmując niemożność skutecznego konstruowania umów małżeńskich
łączących w sobie cechy kilku rodzajów ustrojów majątkowych Sąd drugiej instancji
uznał jednak, że przedmiotowa umowa jest nieważna tylko w części obejmującej
zapis wskazany w sentencji postanowienia, ponieważ okoliczności sprawy
wskazują, że bez zakwestionowanego zapisu umowa byłaby zawarta i w pozostałej
części jest ona zgodna z obowiązującymi w chwili jej zawarcia przepisami.
W ocenie Sądu odwoławczego, w świetle zgromadzonego materiału dowodowego
3
nie można dojść do wniosku, że bez postanowienia umowy dotkniętego
nieważnością czynność prawna w ogóle nie zostałaby dokonana, a zatem z mocy
art. 58 § 3 k.c. umowa pozostaje w mocy co do pozostałej części. Powołując się na
pobudki zawarcia umowy określone przez wnioskodawcę w skardze kasacyjnej Sąd
Okręgowy uznał, że strony bezsprzecznie miały zamiar zawarcia umowy
o rozdzielności majątkowej małżeńskiej i zawarłyby umowę wyłączającą wspólność
majątkową nawet bez zapisu uznanego przez Sąd za nieważny, a to wobec
prowadzonej przez wnioskodawcę działalności gospodarczej, a także sytuacji
materialnej jego i uczestniczki postępowania.
Wnioskodawca zaskarżył w całości postanowienie Sądu drugiej instancji,
opierając skargę kasacyjną na obu podstawach kasacyjnych.
W ramach podstawy pierwszej zarzucił naruszenie art. 58 § 1 i § 3 k.c.
wskutek nieuzasadnionego uznania, że nieważnością objęta jest tylko część
czynności prawnej, co powoduje, że „...treść zachowanego aktu notarialnego...” jest
sprzeczna z wolą stron.
Zarzuty mieszczące się w ramach drugiej podstawy kasacyjnej obejmują
naruszenie art. 233 k.p.c. w zw. z art. 234 k.p.c., polegające na wysnuciu
wniosków, z przekroczeniem granic swobodnej oceny, co do zgodności z zamiarem
stron pozostałej części umowy z naruszeniem przepisu art. 65 § 2 k.c.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej wnioskodawca zarzuca,
że w postępowaniu sądowym nie badano woli i zgodnego zamiaru stron oraz celu
zawarcia umowy, jednoznacznie przyznając zarazem, że zamiarem stron było
obejście przepisów dotyczących nabywania nieruchomości przez cudzoziemców
oraz zabezpieczenie przed ewentualnymi roszczeniami finansowymi Skarbu
Państwa w razie stwierdzenia nieprawidłowości w prowadzonej przez
wnioskodawcę działalności gospodarczej.
Uczestnik postępowania wniósł odpowiedź na skargę kasacyjną
wnioskodawcy, która jednak została zwrócona pełnomocnikowi uczestnika
zarządzeniem przewodniczącego z dnia 15 września 2011 r. (k. 410 akt).
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zasługiwała na uwzględnienie, co skutkowało
obowiązkiem jej oddalenia.
Zarzuty naruszenia przepisów procesowych zgłoszone w ramach drugiej
podstawy kasacyjnej nie pozwalały na uznanie za usprawiedliwioną tej podstawy
kasacyjnej.
Po pierwsze, skarżący nie twierdzi nawet, aby zarzucane naruszenie art. 233
k.p.c. w zw. z art. 234 k.p.c. mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, co jest
niezbędnym elementem uznania za usprawiedliwioną drugiej podstawy kasacyjnej
wobec brzmienia art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.
Po wtóre uzasadnienie zarzutu naruszenia wskazanych przepisów k.p.c
zawiera wewnętrzną sprzeczność, ponieważ skarżący zarzuca najpierw naruszenie
granic swobodnej oceny dowodów i wysnucie wniosków w sposób przekraczający
te granice, by zaraz dalej zarzucić brak przeprowadzenia w obu instancjach
postępowania dowodowego odnośnie do oceny zgodnego zamiaru stron co do
części czynności prawnej.
Po trzecie, zarzuty naruszenia art. 233 k.p.c. i art. 234 k.p.c. nie mogą
odnieść skutków w postępowaniu kasacyjnym, ponieważ z mocy art. 3983
§ 3 k.p.c.
ocena dowodów i dokonanych ustaleń faktycznych została z woli ustawodawcy
wyłączona poza zakres dopuszczalnej kontroli kasacyjnej, dlatego zarzuty te nie
mogą być podstawą skargi kasacyjnej.
W tym stanie rzeczy oceny zarzutów naruszenia przepisów prawa
materialnego należało dokonać z uwzględnieniem stanu faktycznego sprawy,
będącego podstawą orzekania dla Sądu drugiej instancji.
Chybiony okazał się zarzut naruszenia art. 58 § 1 k.c., ponieważ brzmienie
uzasadnienia tego zarzutu skarżącego, sformułowanego w ramach pierwszej
podstawy kasacyjnej, w istocie dowodzi, że skarżący kwestionuje wyłącznie
zastosowanie przez Sąd drugiej instancji art. 58 § 3 k.c.
Sąd drugiej instancji uznał nieważność czynności prawnej, która stworzyła
ustrój majątkowy nie znany polskiemu prawu wskutek przyjęcia niedopuszczalnej
5
kombinacji elementów dwóch ustrojów majątkowych, mającej prowadzić do
wykreowania trzech mas majątkowych, co spowodowało zastosowanie przez Sąd
przepisu art. 58 § 1 k.c. Taka kwalifikacja przedmiotowej czynności i zastosowanie
art. 58 § 1 k.c. było w pełni uzasadnione nie tylko z powodu sprzeczności zawartej
umowy z obowiązującym prawem, ale również z tego powodu, że umowa zawarta
w dniu 1 sierpnia 1994 r. w formie aktu notarialnego miała także na celu obejście
polskiego prawa, co sam skarżący przyznaje aż dwukrotnie w swojej skardze
kasacyjnej na k. 385 i 387 akt.
Nie okazał się również trafny zarzut naruszenia art. 58 § 3 k.c.
Przepis ten ogranicza sankcję nieważności czynności prawnej, zawierającej
elementy kilku umów, tylko do jej niektórych nieistotnych postanowień, dotkniętych
nieważnością (a nawet części tzw. podzielnej czynności prawnej), postanawiając,
że w pozostałej części czynność pozostaje w mocy, jeżeli tylko z okoliczności nie
wynika, że bez dotkniętych nieważnością postanowień strony nie dokonałyby jej,
co oczywiście jest kwestią ustaleń faktycznych, niepodlegających kontroli
kasacyjnej.
Tymczasem Sąd drugiej instancji wyraźnie ustalił, że okoliczności sprawy
wskazują, iż nawet bez końcowego zapisu wprowadzającego wyjątek
od wyłączenia wspólności ustawowej umowa byłaby zawarta w pozostałym
zakresie, znajdującym oparcie w obowiązujących w chwili jej zawierania
przepisach prawa rodzinnego. W ocenie Sądu odwoławczego brak jest w sprawie
okoliczności, w świetle zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, aby
przyjąć, że bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność prawna w ogóle
nie zostałaby dokonana. Sąd ten ustalił i swoje stanowisko przekonywająco
uzasadnił, że argumenty wnioskodawcy co do pobudek zawarcia umowy
jednoznacznie wskazują, iż strony bezsprzecznie miały zamiar zawarcia umowy
o rozdzielności majątkowej małżeńskiej. Te ustalenia faktyczne nie podlegają
kontroli kasacyjnej, a zatem pozostanie w mocy części czynności prawnej na
podstawie art. 58 § 3 k.c. jest następstwem ustalenia przez Sąd, że uwzględniając
konkretne okoliczności w jakich dokonano zawarcia umowy (przyznane dwukrotnie
przez skarżącego w skardze kasacyjnej), rozsądnie ocenione przez Sąd
odwoławczy, trafne jest ustalenie Sądu drugiej instancji, że strony zawarłyby tę
6
umowę także i bez nieważnych jej postanowień. Zważyć nadto należy,
że nieważnością nie są dotknięte essentialia negotii umowy tworzącej ustrój
rozdzielności majątkowej, do stworzenia którego dążył usilnie sam skarżący,
wskazując dwukrotnie w skardze kasacyjnej na motywy obejścia w ten sposób
niekorzystnych dla niego przepisów polskiego prawa obowiązujących w dacie
zawarcia umowy.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji, na podstawie
art. 39814
k.p.c w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.