Pełny tekst orzeczenia

WYROK Z DNIA 26 KWIETNIA 2012 R.
II KK 268/11
Pasierbowi przysługuje prawo odmowy składnia zeznań.
Przysługujące powinowatemu prawo odmowy zeznań nie
dezaktualizuje się na skutek ustania małżeństwa jego krewnego z
oskarżonym, gdyż powinowactwo trwa mimo ustania małżeństwa (art.
618
§ 1 k.r.o.).
Przewodniczący: sędzia SN M. Laskowski.
Sędziowie: SN R. Sądej, SA (del. do SN) P. Mirek
(sprawozdawca).
Prokurator Prokuratury Generalnej: M. Tabor.
Sąd Najwyższy w sprawie D. P., skazanego z art. 197 § 1 k.k., po
rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie w dniu 26 kwietnia 2012 r.,
kasacji, wniesionej przez obrońcę skazanego od wyroku Sądu
Okręgowego w W. z dnia 7 stycznia 2011 r., zmieniającego wyrok Sądu
Rejonowego w W. z dnia 7 września 2010 r.,
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę p r z e k a z a ł Sądowi
Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania w postępowaniu
odwoławczym (...).
2
U Z A S A D N I E N I E
Wyrokiem z dnia 7 września 2010 r., Sąd Rejonowy w W. uznał
oskarżonego D. P. za winnego popełnienia przestępstwa z art. 197 § 1
k.k., polegającego na tym, że w bliżej nieustalonym dniu, na początku
sierpnia 2006 r., w W., używając przemocy wobec Darii K., poprzez
skrępowanie rąk i obezwładnienie oraz stosując groźby pozbawienia
życia i zdrowia przez przyłożenie noża do jej szyi i groźbę jego
natychmiastowego użycia, doprowadził ją do obcowania płciowego i za
to na mocy art. 197 § 1 k.k. skazał go na karę 3 lat pozbawienia
wolności. Tym samym wyrokiem D. P. został skazany na karę 6 miesięcy
pozbawienia wolności za przestępstwo z art. 207 § 1 k.k. popełnione na
szkodę Katarzyny K. Na mocy art. 85 k.k. i art. 86 § 1 k.k. wymierzono
oskarżonemu karę łączną 3 lat i 2 miesięcy pozbawienia wolności.
Po rozpoznaniu apelacji oskarżonego, kwestionującego
popełnienie przez siebie przypisanych mu czynów, Sąd Okręgowy w W.
zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że uchylił orzeczenie o karze
łącznej i uniewinnił oskarżonego od popełnienia przestępstwa z art. 207
§ 1 k.k., a w pozostałym zakresie utrzymał w mocy wyrok Sądu pierwszej
instancji.
Powyższy wyrok, w zakresie skazania oskarżonego za
przestępstwo z art. 197 § 1 k.k., zaskarżony został kasacją jego obrońcy.
Skarżący podniósł w niej zarzut rażącego naruszenia prawa
procesowego, a to art. 433 § 1 i 2 k.p.k. w zw. z art. 182 § 1 k.p.k. i art.
115 § 11 k.k. oraz art. 438 pkt 2 k.p.k. i art. 440 k.p.k., wyrażającego się
w oparciu ustaleń faktycznych orzeczenia na zeznaniach pokrzywdzonej
Darii K., któremu to świadkowi, zgodnie z art. 182 § 1 k.p.k. w zw. z art.
115 § 1 k.k. służyło prawo odmowy zeznań, o czym świadek nie został
pouczony na rozprawie głównej i nieuwzględnieniu przez Sąd drugiej
3
instancji tej okoliczności przy rozpoznawaniu apelacji oskarżonego,
niedostatecznym rozważeniu wniosków podnoszonych w tym środku
odwoławczym oraz odstąpieniu od uchylenia wyroku Sądu pierwszej
instancji na korzyść oskarżonego, do czego Sąd był zobligowany
pomimo braku podniesienia przez oskarżonego w środku odwoławczym
właściwego zarzutu, co doprowadziło do utrzymania w mocy orzeczenia
rażąco niesprawiedliwego.
W konkluzji kasacji obrońca D. P. wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku oraz utrzymanego nim w mocy wyroku Sądu Rejonowego i
przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu w W. do ponownego
rozpoznania.
W odpowiedzi na kasację oskarżyciel publiczny, podzielając
zasadność zarzutu kasacyjnego, wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej
instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja jest zasadna.
Zgodzić się trzeba z obrońcą skazanego, że przeprowadzona
przez Sąd odwoławczy kontrola instancyjna, której wynikiem było
utrzymanie w mocy wyroku Sądu Rejonowego w części dotyczącej
skazania D. P. za przestępstwo z art. 197 § 1 k.k., nie spełniała
wymogów określonych przepisami art. 433 § 1 k.p.k. i art. 440 k.p.k.
Prawdą jest, iż Sąd odwoławczy w uzasadnieniu swojego wyroku
szeroko odniósł się do zarzutów stawianych skarżonemu orzeczeniu,
jednakże w realiach niniejszej sprawy prawidłowo przeprowadzona
kontrola odwoławcza nie mogła ograniczać się wyłącznie do zarzutów
podnoszonych przez apelującego.
Postępowanie dowodowe przed Sądem pierwszej instancji
dotknięte jest bowiem tego rodzaju uchybieniem, które nie powinno ujść
4
uwadze Sądu odwoławczego, nawet jeżeli nie zostało wskazane w
środku odwoławczym.
Z treści protokołu przesłuchania świadka oraz protokołu rozprawy
wynika jednoznacznie, że zarówno w ocenie prowadzącego śledztwo jak
i Sądu Rejonowego, Daria K. nie należała do kręgu osób najbliższych dla
oskarżonego, co sprawiło, że ani na etapie postępowania
przygotowawczego ani w toku procesu sądowego nie została pouczona
o przysługującym jej prawie odmowy zeznań. W protokole z dnia 7
września 2006 r., dokumentującym przesłuchanie Darii K. w śledztwie,
wprost wskazano, że w stosunku do podejrzanego – „męża matki”
świadek jest osobą „obcą”. W przypadku zeznań składanych przez
pokrzywdzoną w postępowaniu sądowym pewne zastrzeżenia, co do
oczywistości braku udzielonego jej pouczenia o treści art. 182 k.p.k.,
mógłby budzić zawarty w protokole rozprawy z dnia 24 lutego 2010 r.
zapis o pouczeniu przez Przewodniczącego o treści art. 182, 183 i 185
k.p.k. Zestawienie tego zapisu z dalszą treścią protokołu, obejmującego
dane odbierane od poszczególnych świadków, w tym Darii K. i Katarzyny
K., konkretne pouczenia udzielane tym osobom i składane przez nie
oświadczenia, świadczy wyłącznie o szablonowym charakterze
wymienionego zapisu, zamieszczanego standardowo w formularzu
protokołu rozprawy i nie pozostawia żadnych wątpliwości, co do tego, że
Daria K. nie została pouczona o przysługującym jej uprawnieniu do
odmowy zeznań.
Wbrew stanowisku Sądu Rejonowego, przesłuchiwanej w
charakterze świadka pokrzywdzonej Darii K. przysługiwało przewidziane
w art. 182 § 1 k.p.k. prawo odmowy zeznań. Z racji powinowactwa
pierwszego stopnia w linii prostej Daria K. (pasierbica D. P.) należała do
określonego w art. 115 § 11 k.k. kręgu osób najbliższych dla
oskarżonego. Podkreślić zresztą trzeba, że możność skorzystania przez
5
pasierba z prawa do odmowy zeznań nigdy w orzecznictwie Sądu
Najwyższego i doktrynie nie była kwestionowana (por. np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 10 listopada 1976 r., V KR 184/76, OSNKW 1977, z.
3, poz. 27 oraz Z. Doda i A. Gaberle: Dowody w procesie karnym, t. I,
str. 217; Warszawa 1995 r.).
Przysługujące powinowatemu prawo odmowy zeznań nie
dezaktualizuje się na skutek ustania małżeństwa jego krewnego z
oskarżonym. Z uwagi na sposób unormowania powinowactwa w
przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, fakt ten nie pozbawia
powinowatego statusu osoby najbliższej w rozumieniu art. 115 § 11 k.k.
Zgodnie bowiem z dyspozycją przepisu art. 618
§ 1 k.r.o. powinowactwo
trwa mimo ustania małżeństwa.
W realiach niniejszej sprawy nie sposób przecenić znaczenia
stwierdzonego uchybienia. W sytuacji, gdy oskarżony negował fakt
zgwałcenia Darii K., a zeznania pokrzywdzonej, jedynego
bezpośredniego świadka tego zdarzenia stanowiły osnowę ustaleń
faktycznych Sądu pierwszej instancji i determinowały ich treść,
skorzystanie przez Darię K. z prawa odmowy zeznań prowadziłoby do
wydatnego zubożenia bazy dowodowej oskarżenia.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy uchylił wyrok Sądu
Okręgowego w zaskarżonym zakresie i sprawę przekazał temu Sądowi
do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym. Odnosząc
się do wniosku skarżącego o uchylenie również utrzymanego w mocy
wyroku Sądu Rejonowego uznać należy, że w chwili obecnej
przedwczesnym byłoby rozstrzyganie o potrzebie ponownego
prowadzenia postępowania przed Sądem pierwszej instancji. Choć brak
pouczenia pokrzywdzonej o treści art. 182 k.p.k. mógł mieć istotny wpływ
na treść ustaleń Sądu Rejonowego, to samo stwierdzenie tego
uchybienia, nie oznacza jeszcze, że Daria K. w sprawie o zarzucane
6
oskarżonemu przestępstwo z art. 197 § 1 k.k. zeznawała wbrew swojej
woli. Nic więc nie stoi na przeszkodzie temu, aby w ramach
postępowania odwoławczego uzupełnić brak pouczenia Darii K. o
przysługującym jej prawie odmowy zeznań i uzyskać oświadczenie, czy
świadek chce z tego prawa skorzystać. Dopiero treść tego oświadczenia
pozwoli Sądowi Okręgowemu na przeprowadzenie pełnej kontroli
odwoławczej skarżonego rozstrzygnięcia.
W przypadku pojawienia się przeszkód w uzupełnieniu
wymienionego braku bezpośrednio przez Sąd Odwoławczy, które mogą
wynikać z sygnalizowanego przez Darię K. zamiaru stałego pobytu poza
granicami kraju, celowym będzie rozważenie przeprowadzenia
odpowiednich czynności w drodze pomocy prawnej (art. 586 § 1 k.p.k.).