Pełny tekst orzeczenia

UCHWAŁA Z DNIA 20 CZERWCA 2012 R.
I KZP 9/12
Do pojednania małoletniego pokrzywdzonego z jego rodzicem w
trybie art. 66 § 3 k.k. uprawniony jest kurator wyznaczony przez sąd
opiekuńczy do reprezentowania małoletniego. Na pojednanie to musi
zezwolić sąd opiekuńczy.
Przewodniczący: sędzia SN A. Siuchniński.
Sędziowie SN: T. Grzegorczyk, J. Szewczyk (sprawozdawca).
Prokurator Prokuratury Generalnej: B. Mik.
Sąd Najwyższy w sprawie Dobromiły A., po rozpoznaniu,
przekazanego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k., przez Sąd Okręgowy w
K., postanowieniem z dnia 5 kwietnia 2012 r., zagadnienia prawnego
wymagającego zasadniczej wykładni ustawy:
„Czy wynikający z treści przepisu art. 66 § 3 k.k. materialnoprawny
warunek pojednania się pokrzywdzonego ze sprawcą jest spełniony
również wtedy, gdy pojednanie takie nastąpiło między kuratorem
ustanowionym przez sąd opiekuńczy na podstawie przepisów Kodeksu
rodzinnego i opiekuńczego dla reprezentowania małoletniego
pokrzywdzonego w postępowaniu karnym a sprawcą, a jeśli tak, czy dla
zachowania skuteczności tej czynności konieczne jest zezwolenie sądu
opiekuńczego?”
2
uchwalił udzielić odpowiedzi jak wyżej.
U Z A S A D N I E N I E
Zagadnienie prawe wymagające zasadniczej wykładni ustawy
wyłoniło się na tle następujących sytuacji procesowej.
Sąd Rejonowy w B. warunkowo umorzył postępowanie karne
przeciwko Dobromile A. oskarżonej o to, że w okresie od lipca 2010 r.
daty bliżej nieustalonej do dnia 30 grudnia 2010 r. w miejscowości Ś.
znęcała się psychicznie i fizycznie nad swoim dzieckiem Tymonem M. w
ten sposób, że ubliżała mu słowami powszechnie uznanymi za obelżywe,
popychała go, szarpała za włosy, głośno krzyczała na niego, zamykała go
samego w odosobnionym pomieszczeniu groziła mu pozbawieniem życia,
tj. o przestępstwo określone w art. 207 § 1 k.k.
Apelację od tego orzeczenia wniósł oskarżyciel publiczny,
zarzucając obrazę przepisów postępowania (art. 4, art. 7, art. 92, art. 167,
art. 365, art. 366 § 1 i art. 410 k.p.k.) oraz obrazę prawa materialnego –
art. 66 § 1 i art. 66 § 3 k.k., tego ostatniego przepisu poprzez jego
zastosowanie jako podstawy warunkowego umorzenia postępowania
wskutek wyrażenia błędnego poglądu, że pokrzywdzony pojednał się ze
sprawcą. W rzeczywistości w sprawozdaniu z postępowania
mediacyjnego odnotowano, że doszło do pojednania między Dobromiłą A.
a reprezentowanym przez kuratora pokrzywdzonym.
W toku rozpoznawania wniesionego przez prokuratora środka
odwoławczego Sąd Okręgowy w K. powziął wątpliwości co do interpretacji
art. 66 § 3 k.k., które wyraził w przekazanym Sądowi Najwyższemu
zagadnieniu prawnym. W uzasadnieniu postanowienia zrelacjonowano
3
argumenty, którymi wsparł swoje orzeczenie Sąd Rejonowy, a także
kontrargumenty przedstawione przez apelującego.
Prokurator Prokuratury Generalnej, we wniosku z dnia 29 maja
2012 r., wniósł o odmowę podjęcia uchwały, gdyż Sąd odwoławczy nie
usiłował zinterpretować art. 66 § 3 k.k., a istota obu pytań sprowadza się
do prośby o poradę, jak rozstrzygnąć apelację. W uzasadnieniu pisma
wyrażono stanowisko, że pojednanie się pokrzywdzonego ze sprawcą
przestępstwa jest czynnością procesową, która powinna być –
odpowiednio do okoliczności – utrwalona w sposób unormowany w art.
23a § 4 k.p.k., art. 490 § 2 k.p.k. albo w art. 116 k.p.k. To z kolei, zdaniem
prokurator Prokuratury Generalnej, oznacza, że w wypadku
pokrzywdzonego pozbawionego zdolności do samodzielnego
podejmowania czynności procesowych (małoletni, ubezwłasnowolniony
całkowicie albo częściowo) czynności tej powinien dokonać
przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której pieczą pokrzywdzony
pozostaje.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W niniejszej sprawie zachodzą warunki do wydania uchwały, gdyż
uregulowania zawarte w przepisach prawa karnego materialnego oraz
przepisach procedury karnej nie są wystarczające oraz nie pozwalają,
bez zastosowania odwołań systemowych, na właściwe zrozumienie treści
art. 66 § 3 k.k. Przepis ten stanowi, że w wypadku, gdy pokrzywdzony
pojednał się ze sprawcą, sprawca naprawił szkodę lub pokrzywdzony i
sprawca uzgodnili sposób naprawnienia szkody, warunkowe umorzenie
postępowania może być zastosowane do sprawcy przestępstwa
zagrożonego karą nie przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności. Prawo
karne materialne nie definiuje pojęć „pojednanie”, „pokrzywdzony”, czy
„naprawienie szkody”. Przez pojednanie należy rozumieć doprowadzenie
poróżnionych do zgody, pogodzenie ich (M. Szymczak [red.:] Słownik
4
języka polskiego, Warszawa 1999, s. 733). Tak też wynika np. z art. 60 §
1 pkt 1 k.k. oraz z art. 492 k.p.k. i art. 493 k.p.k. Dopiero odwołanie do art.
49 § 1-2 k.p.k. pozwala na zrozumienie pojęcia pokrzywdzonego,
natomiast naprawienie szkody reguluje art. 361 § 2 k.c.
Stosownie do treści art. 51 § 2 k.p.k. – jeżeli pokrzywdzony jest
małoletni, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba pod
której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje.
W uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 30 września 2010 r., I
KZP 10/10, OSNKW 2010, z. 10, poz. 84, Sąd Najwyższy orzekł, że
rodzic małoletniego nie może, działając w charakterze przedstawiciela
ustawowego, wykonywać praw tego małoletniego jako pokrzywdzonego w
postępowaniu karnym, w tym także w postępowaniu z oskarżenia
prywatnego, jeżeli oskarżonym jest drugi z rodziców.
Z kolei bez odesłania systemowego do przepisów Kodeksu
cywilnego i Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie dałoby się
odkodować pojęć „małoletniego”, „przedstawiciela ustawowego” i „osoby,
pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje” użytych w art. 51 § 2
k.p.k.
Instytucja przedstawiciela ustawowego, związana z wykonywaniem
władzy rodzicielskiej, określonej w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym,
znajduje zastosowanie na gruncie procedury karnej, dlatego należy ją w
tym postępowaniu – wobec braków szczegółowych wyłączeń – stosować
całościowo. Tylko taka wykładnia może zapobiegać absurdalnym efektom
interpretacji art. 51 § 2 k.p.k. (np. rozbieżne wnioski rodziców w sprawie
ścigania karnego osoby, która popełniła na szkodę ich dziecka
przestępstwo, ścigane na wniosek), gdy czyni się je w oderwaniu od
regulacji zawartych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. W przeciwnym
wypadku nie byłoby możliwe znalezienie rozwiązania pozwalającego na
wykonywanie przez małoletniego pokrzywdzonego jego praw w procesie
5
karnym, w sytuacji gdy przedstawiciele ustawowi zaniedbują swe
obowiązki lub z oczywistych względów nie są zainteresowani tym, aby
w imieniu małoletniego jego prawa wykonywać. Olbrzymią
niekonsekwencję stanowiłoby zrezygnowanie z wykładni systemowej przy
ustalaniu tych sytuacji, w których rodzice są wykluczeni od
reprezentowania praw małoletniego. Sąd Najwyższy podziela wyrażany w
doktrynie pogląd, że „w razie zaistnienia konfliktu między rodzicami,
którzy nie mogą uzgodnić stanowisk, rozstrzygnięcie wydaje sąd
opiekuńczy. Jeśli żadne z rodziców nie może reprezentować dziecka,
zwłaszcza gdy proces toczy się między rodzicami a dzieckiem, lub
jednym z rodziców a dzieckiem – dziecko reprezentuje kurator,
ustanowiony przez sąd opiekuńczy, celem dokonywania tychże czynności
w procesie” (zob. M. Lipczyńska: Oskarżenie prywatne, Warszawa 1977,
s. 112).
W piśmiennictwie wskazuje się, że pojęcia czynności prawnych
w rozumieniu art. 98 § 2 pkt 2 k.r.o. nie można interpretować jako tylko
czynności o charakterze cywilnoprawnym i że może ono dotyczyć także
czynności o charakterze karnoprawnym (por. W. Hazuka: Wykonywanie
praw małoletniego, gdy sprawcą przestępstwa jest jego przedstawiciel
ustawowy lub opiekun, Problemy Praworządności 1972, nr 10 s. 32).
Zawarty w art. 98 § 3 k.r.o. zakaz reprezentacji dziecka przez rodziców
obowiązuje przed sądem oraz każdym organem państwowym. W takiej
sytuacji na podstawie art. 99 k.r.o. do reprezentacji dziecka i
wykonywania jego praw w postępowaniu karnym uprawniony jest kurator
ustanowiony przez sąd opiekuńczy. Może on skutecznie złożyć wniosek o
ściganie, cofnąć go, a także dokonywać wszystkich innych czynności, do
których uprawniony jest pokrzywdzony (por. K. Dudka: Podmioty
uprawnione do złożenia wniosku o ściganie przestępstwa popełnionego
na szkodę małoletniego pokrzywdzonego. Prok. i Pr. 2006, nr 9, s. 111).
6
Podobnie wywodzi A. Kaznowski: Udział pokrzywdzonego małoletniego w
procesie karnym. Prok. i Pr. 2007, nr 5, s. 79. Ponadto w doktrynie, w
ślad za uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 30 września 2003 r., I KZP
19/03, OSNKW 2003, z. 9-10, poz. 78, wskazuje się, że po śmierci
pokrzywdzonego pojednać się ze sprawcą na potrzeby art. 66 § 3 k.k.
mogą osoby najbliższe – art. 52 k.p.k. (A. Zoll [w:] A. Zoll [red.:] Kodeks
karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 2012 s. 923; R. Skarbek [w:]
M. Królikowski, R. Zawłocki [red.:] Kodeks karny. Część ogólna.
Komentarz t. II, Warszawa 2010, s. 435; K. Banasik: Uwagi do art. 66 § 3
Kodeksu karnego. Prok. i Pr. 2008, nr 7-8, s. 22, s. 24).
Z drugiej natomiast strony, w piśmiennictwie podnosi się, wskazując
na charakter pojednania, o którym mowa w art. 66 § 3 k.k., że pojednanie
dopuszczalne jest wyłącznie między pokrzywdzonym i sprawcą
przestępstwa, i w imieniu oraz za pokrzywdzonego żadne inne osoby
dokonywać pojednania nie mogą (T. Kozioł, Glosa do uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 30 września 2003 r., I KZP 19/03, PiP 2004, z. 7, s.
126-128; tenże, Warunkowe umorzenie postępowania karnego,
Warszawa 2009, s. 131-135; E. Wdzięczna: Warunkowe umorzenie
postępowania karnego w świetle koncepcji sprawiedliwości naprawczej,
Toruń 2010, s. 261-268; A. Błachnio-Parzych, M. Hudzik, J. Pomykała:
Przegląd glos krytycznych do orzeczeń Izby Karnej i Izby Wojskowej
Sądu Najwyższego z zakresu prawa karnego materialnego,
opublikowanych w okresie od kwietnia 2004 roku do marca 2005 roku [w:]
L. Gardocki, J. Godyń, M. Hudzik, L. K. Paprzycki [red.:] Działalność
orzecznicza Sądu Najwyższego a prawo wspólnotowe i unijne, Rajgród
2005, s. 86-90; J. Iwaniec, Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z dnia
30 września 2003 r., I KZP 19/03, PS 2005, nr 2, s. 131-135).
Jako argumenty przemawiające za brakiem możliwości dokonania
pojednania między sprawcą a osobą najbliższą dla pokrzywdzonego
7
wskazuje się indywidualny i osobisty charakter pojednania – aktu z
dziedziny moralności o prawnie relewantnym charakterze. Ponadto,
podkreśla się, że art. 52 k.p.k. stanowi wyłącznie o przekazaniu osobom
najbliższym dla pokrzywdzonego uprawnień procesowych.
Rozumując w ten sposób, także rodzice niebędący sprawcami
przestępstwa nie mogliby pojednać się w imieniu pokrzywdzonego
dziecka z oskarżonym o popełnienie przestępstwa na szkodę
małoletniego dziecka.
Sąd Najwyższy nie podziela przedstawionych wyżej poglądów, gdyż
treść art. 98 § 2 pkt 2 k.r.o. wyraźnie upoważnia do wykonywania
czynności prawnych między dzieckiem a jego rodzicami. Przy czym w
procesie karnym realizacja czynności prawnej następuje poprzez
czynność procesową. Jeżeli żadne z rodziców nie może reprezentować
dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską, reprezentuje je kurator
ustanowiony przez sąd opiekuńczy (art. 99 k.r.o.). Wyłączenie
reprezentacji dziecka przez rodziców dotyczy konkretnej czynności
prawnej lub konkretnego postępowania przed sądem czy innym organem
państwowym. Omawiany przepis ma zatem na względzie ustanowienie
kuratora do załatwiania poszczególnych spraw w rozumieniu art. 180 § 2
k.r.o. i z chwilą ich ukończenia kuratela ustaje z mocy prawa. Przez
ukończenie sprawy należy rozumieć załatwienie czynności powierzonej
kuratorowi, np. zawarcie ugody, uprawomocnienie się orzeczenia
sądowego lub egzekucji administracyjnej (por. K. Piasecki [red.:] Kodeks
rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2009, s. 769). Czynność
pojednania się pokrzywdzonego ze sprawcą przestępstwa w rozumieniu
art. 66 § 3 k.k. stanowi uprawnienie pokrzywdzonego, przybierające
postać czynności procesowej. Oznacza to, że omawiane uprawnienie
może być realizowane samodzielnie tylko przez pełnoletniego
pokrzywdzonego, mającego pełną zdolność do czynności prawnych.
8
Małoletni pokrzywdzony musi być reprezentowany przez przedstawiciela
ustawowego, tzn. tego czyje umocowanie opiera się na ustawie (art. 96
k.c.) albo przez osobę, pod której stała pieczą pozostaje.
Przedstawicielem ustawowym małoletniego w procesie karnym w sytuacji
gdy żaden z rodziców nie może reprezentować małoletniego, jest kurator
ustanowiony przez sąd opiekuńczy (art. 99 k.r.o.). Przedstawiciel
pokrzywdzonego korzysta ze wszystkich uprawnień procesowych, które
przysługiwałby pokrzywdzonemu, gdyby sam mógł działać w procesie.
Działa tak jak działałby pokrzywdzony. Trafnie Sąd Najwyższy wyjaśnił,
że pokrzywdzony małoletni nie jest uprawniony do złożenia wniosku o
ściganie sprawcy przestępstwa ściganego na wniosek. W przypadku, gdy
przedstawiciel ustawowy albo osoba pod której pieczą pokrzywdzony
pozostaje nie składa z naruszeniem dobra małoletniego takiego wniosku,
sąd opiekuńczy wydaje odpowiednie zarządzenie (art. 109, art. 147 i art.
168 k.r.o.). W razie niezłożenia powyższego wniosku przed wszczęciem
postępowania osoba do tego uprawniona może do czasu upływu okresu
przedawnienia karalności złożyć taki wniosek w każdym stadium
toczącego się postępowania, a nawet po prawomocnym umorzeniu
postępowania spowodowanym brakiem wniosku (uchwała składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z 17 grudnia 1970 r., VI KZP 43/68, OSNKW
1971, z 7-8, poz. 101).
Porównanie treści art. 66 § 3 k.k. z przepisami art. 23a § 4 k.p.k. i
art. 339 § 4 k.p.k., art. 341 § 3 k.p.k. oraz art. 414 § 5 k.p.k. w zw. z art.
341 § 3 k.p.k. prowadzi do wniosku, że w tym trybie postępowania
jurysdykcyjnego do pojednania się pokrzywdzonego z oskarżonym może
dojść zarówno w formie mediacji, jak i w każdej innej formie, z tym, że
pojednanie musi być udokumentowane w sposób dla sądu wiarygodny.
(por. W. Daszkiewicz: Pojednanie, ugoda i mediacja w procesie karnym.
Nowa kodyfikacja. Krótkie komentarze, nr 8, Warszawa 1998, s. 75).
9
Podsumowując, do pojednania się w trybie art. 66 § 3 k.k.
małoletniego pokrzywdzonego z jego rodzicami, uprawniony jest kurator
wyznaczony przez sąd opiekuńczy do reprezentowania małoletniego. Do
wykonywania uprawień przez kuratora odpowiednie zastosowanie
znajdują przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego o opiece (art. 178
§ 2 k.r.o.). Kurator wyznaczony w trybie art. 99 k.r.o. jest kuratorem do
załatwienia poszczególnych spraw w rozumieniu art. 180 § 2 k.r.o., a do
tego kuratora także stosuje się odpowiednio przepisy o opiece (zob. J.
Ignatowicz [w:] K. Pietrzykowski [red.:], Kodeks rodzinny i opiekuńczy.
Komentarz, Warszawa 2012, s. 1221).
W tym zakresie decydujące znaczenie ma art. 156 k.r.o., który
nakazuje opiekunowi uzyskiwać zezwolenie sądu opiekuńczego we
wszystkich ważniejszych sprawach, które dotyczą małoletniego. Przy
czym, w odróżnieniu od sytuacji rodziców dziecka, którzy taką zgodę
muszą uzyskać w określonych wypadkach zarządu majątkiem dziecka,
opiekun – z racji mniejszego zaufania, jakim darzy go ustawodawca –
takie zezwolenie musi wyjednać tak co do ważniejszych czynności
dotyczących majątku małoletniego, jak i jego osoby
(J. Ignatowicz, op. cit., s. 1181, S. Kalaus [w:] K. Piasecki [red.:], op. cit.,
s. 1057).
Pojęcie „ważniejszych czynności” nie jest ustawowo definiowane,
ale w doktrynie prawa rodzinnego przyjmuje się, że są to czynności
wykraczające poza czynności, jakie opiekun wykonuje niejako
codziennie w ramach pieczy nad dzieckiem, bądź też dotyczą tej pieczy,
ale rozstrzygają zarazem o jej kierunku. Do tej kategorii zalicza się także
czynności mające decydujące znaczenie dla prawidłowego rozwoju
psychicznego i fizycznego osoby małoletniej, a także dla odpowiedniego
jej przygotowania do pracy dla dobra społeczeństwa (zob. J.
Strzebińczyk [w:] Z. Radwański [red.:] System prawa prywatnego, T.
10
Smyczyński [red.:] Prawo rodzinne i opiekuńcze. Tom 12, Warszawa
2003, s. 791).
Z tego punktu widzenia, podjęcie przez kuratora, wyznaczonego w
trybie art. 99 k.r.o., działań zmierzających do pojednania się (w imieniu i
za małoletniego) ze sprawcą przestępstwa popełnionego na szkodę
małoletniego, będącym jego rodzicem, musi być uznane za czynność
niecodzienną, a zarazem ważną dla osoby samego małoletniego, jego
sytuacji w rodzinie i relacji z rodzicami, którzy – choć niepozbawieni praw
rodzicielskich – w postępowaniu karnym działać nie mogli. Pojednanie
takie, zwłaszcza wtedy, gdy może decydować o sposobie zakończenia
postępowania karnego, musi więc być poprzedzone zezwoleniem sądu
opiekuńczego, który powinien wysłuchać małoletniego i w miarę
możliwości uwzględnić jego stanowisko. Rozstrzygnięcie sądu
opiekuńczego gwarantuje, że kurator będzie działał dla dobra
małoletniego.
Przyjęta przez Sąd Najwyższy interpretacja art. 66 § 3 k.k. spełnia
także wymogi wykładni celowościowej przepisu. Uchwalenie
odmiennego rozwiązania wykluczyłoby zastosowanie instytucji
warunkowego umorzenia postępowania wobec rodzica będącego
sprawcą przestępstwa zagrożonego karą pozbawienia wolności, której
górna granica przekracza 3 lata, popełnionego na szkodę małoletniego
dziecka. Wyłączenie dobrodziejstwa warunkowego umorzenia ze
względu na brak podmiotu, który mógłby prawnie skutecznie pojednać
się ze sprawcą przestępstwa mogłoby utrwalać i pogłębiać ostry konflikt
w rodzinie, między rodzicami a małoletnimi dziećmi. Niewątpliwie należy
dążyć do łagodzenia i likwidacji zatargu rodzinnego powstałego w wyniku
popełnienia przestępstwa. W szczególności ma to istotne znaczenie w
dla dobra dziecka i ochrony więzów rodzinnych.
11
Biorąc powyższe rozważania pod uwagę, Sąd Najwyższy podjął
uchwałę o treści przytoczonej na wstępie.