Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 58/12
POSTANOWIENIE
Dnia 8 sierpnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Bogumiła Ustjanicz (przewodniczący)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa J. J.
przeciwko Skarbowi Państwa - Centralnemu Zarządowi Służby Więziennej
o zadośćuczynienie i rentę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 8 sierpnia 2012 r.,
na skutek skargi kasacyjnej powoda
od postanowienia Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 listopada 2010 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie w części oddalającej
zażalenie i sprawę w tym zakresie przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 12 kwietnia 2010 r. Sąd Okręgowy odrzucił pozew
powoda J. J. o zasądzenie na jego rzecz od pozwanego Skarbu Państwa -
Centralnego Zarządu Służby Więziennej w Warszawie kwoty 950.000 zł wraz z
ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu tytułem zadośćuczynienia za
naruszenie dóbr osobistych, ewentualnie o zasądzenie od pozwanego na rzecz
powoda renty w kwocie 3.000 zł płatnej z góry do 10 dnia każdego miesiąca od
dnia 1 lutego 2000 r. wyjaśniając w uzasadnieniu, że między tymi samymi stronami
toczy się już inne postępowanie oparte na tych samych podstawach faktycznych i
prawnych, wobec czego pozew wniesiony później podlega odrzuceniu.
Na skutek zażalenia powoda Sąd Apelacyjny postanowieniem z dnia 23
listopada 2010 r. uchylił postanowienie Sądu pierwszej instancji w zakresie
odrzucenia pozwu o rentę, natomiast oddalił zażalenie w pozostałym zakresie, tj. co
do żądania zasądzenia zadośćuczynienia. W uzasadnieniu stwierdził, że powód
wcześniej wniesionym pozwem z dnia 26 marca 2009 r. domagał się w innej
sprawie od Skarbu Państwa - Centralnego Zarządu Służby Więziennej kwoty
95.000 zł z odsetkami tytułem zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych w
postaci zdrowia. Swoje żądanie powód wiązał z niezapewnieniem mu przez zakład
penitencjarny zgodnych z przepisami prawa warunków odbywania kary
pozbawienia wolności. W niniejszej sprawie pozwem z dnia 17 czerwca 2009 r.
domagał się z kolei od pozwanego zapłaty kwoty 950.000 zł z odsetkami tytułem
zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych w postaci zdrowia, ewentualnie
zasądzenia od pozwanego renty w wysokości 3.000 zł, począwszy od dnia 1 lutego
2000 r. Jako podstawę faktyczną swojego żądania ponownie wskazał, że od dnia 3
lutego 2000 r. odbywał karę pozbawiania wolności w warunkach niezgodnych z
przepisami prawa. Sąd Apelacyjny ocenił, że w obydwu pozwach powód domagał
się zapłaty zadośćuczynienia z tytułu naruszenia tego samego dobra osobistego -
zdrowia, jako przyczynę uszczerbku wskazując warunki odbywania kary
pozbawienia wolności w okresie od 3 lutego 2000 r., co uzasadniało odrzucenie
pozwu w części dotyczącej zadośćuczynienia. Okoliczność, że zgłoszone żądania
opiewają na różne kwoty Sąd Apelacyjny uznał za pozbawioną znaczenia, skoro
powód nie podnosił, że wcześniejszym pozwem objął tylko część roszczenia. W
3
ocenie Sądu powód może rozszerzyć powództwo. Za nieistotne dla ustalenia
tożsamości roszczeń Sąd ten uznał także powołanie przez powoda w pozwie
złożonym później dalszych okoliczności faktycznych, nieprzytoczonych w
poprzednim pozwie, ponieważ - w jego ocenie - powód powinien był przytoczyć
wszystkie okoliczności, aby umożliwić Sądowi pełną ocenę i nadal może uzupełnić
podstawę faktyczną w sprawie wcześniej wszczętej. Sąd odwoławczy nie stwierdził
natomiast tożsamości żądania zasądzenia renty z wcześniej zgłoszonym żądaniem
zasądzenia zadośćuczynienia.
Skargę kasacyjną, wniesioną od postanowienia oddalającego zażalenie
(pkt 2), powód oparł na podstawie naruszenia przepisów postępowania, które miało
istotny wpływ na wynik sprawy (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.) i zarzucił uchybienie art.
378 § 1 k.p.c. oraz art. 379 pkt 5 k.p.c. w zw. z art. 133 k.p.c. oraz art. 137 § 2
k.p.c., a także art. 217 k.p.c. poprzez ich nieuwzględnienie, przejawiające się
w pominięciu przez Sąd drugiej instancji, iż w toku postępowania przed Sądem
Okręgowym powodowi nie została doręczona odpowiedź na pozew złożona przez
pozwanego na rozprawie dnia 12 kwietnia 2010 r., co doprowadziło do naruszenia
przepisów prawa materialnego tj. art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka
i podstawowych wolności poprzez jego nie zastosowanie i pozbawienie skarżącego
prawa do sądu, a także naruszenie art. 33 i art. 45 Konstytucji RP poprzez ich nie
zastosowanie i pozbawianie powoda gwarancji konstytucyjnych wymienionych
w powyższych artykułach. Ponadto zarzucił naruszenie 378 § 1 k.p.c. w zw. z art.
199 § 1 pkt 2 k.p.c. i art. 379 pkt 3 k.p.c. przez nieuprawnione przyjęcie, że istnieją
podstawy do odrzucenia pozwu o odszkodowanie z tytułu naruszenia dóbr
osobistych powoda. We wnioskach powód domagał się uchylenia zaskarżonego
postanowienia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sadowi
Apelacyjnemu.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwany wniósł o oddalenie skargi
i zasądzenie na rzecz Skarbu Państwa - Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa
kosztów zastępstwa prawnego według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podniesione zarzuty zasługują na uwzględnienie.
4
Pozbawienie strony możności obrony swych praw, podobnie jak inne
przyczyny wywołujące nieważność postępowania, brana jest przez sąd odwoławczy
pod uwagę z urzędu (art. 378 § 1 k.p.c.). Wobec tego Sąd Apelacyjny obowiązany
był z urzędu rozważyć konsekwencje procesowe niedoręczenia powodowi odpisu
odpowiedzi na pozew strony pozwanej, które zakwalifikować można jako
niewątpliwe uchybienia przez Sąd Okręgowy jego obowiązkom przewidzianym
w art. 131 § 1 , art. 133 § 1 i art. 137 § 2 k.p.c.
Do pozbawienia strony możliwości obrony jej praw dochodzi wówczas, gdy
z powodu naruszenia przez Sąd lub stronę przeciwną określonych przepisów lub
zasad procedury cywilnej, strona nie mogła brać i nie brała udziału w postępowaniu
lub istotnej jego części i nie miała możliwości usunięcia skutków tych uchybień na
następnych rozprawach poprzedzających wydanie wyroku w danej instancji
(por. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 1974 r. II CR 155/74, OSP
1975/3/66, czy też z dnia 13 lutego 2004 r., IV CSK 61/03, Lex nr 151638). Ocena,
czy stwierdzone uchybienia spowodowały skutek w postaci nieważności
postępowania wymaga rozważenia okoliczności, w jakich do tego uchybienia
doszło oraz jego konsekwencji dla sytuacji strony. Postępowanie w niniejszej
sprawie powód prowadzi osobiście odbywając karę pozbawienia wolności
w zakładzie penitencjarnym. Z tego powodu jego możliwości monitorowania działań
sądu i strony przeciwnej są poważnie ograniczone w porównaniu z tymi, jakimi
dysponują zwykle strony. Potrzebę przyznania szczególnych gwarancji osobom
pozbawionym wolności realizuje art. 327 § 2 k.p.c., stanowi on jednak tylko
zabezpieczenie na poziomie minimalnym. Ocena, czy określone uchybienie
doprowadziło do nieważności postępowania musi uwzględniać także stopień
ograniczenia praw procesowych powoda wynikających z pozbawienia go wolności.
Podstawową formą komunikowania się powoda z sądem i odwrotnie jest droga
korespondencyjna. Ograniczenia faktyczne dotyczące powoda wymagają
szczególnie starannego przestrzegania obowiązków zapewniających mu informacje
o toku sprawy. W niniejszej sprawie powód nie uczestniczył w rozprawie (w pozwie
zawarł wniosek o rozpoznanie sprawy pod jego nieobecność), a więc nie miał
szansy dowiedzenia się o ujawnieniu przez ten Sąd na rozprawie znanych mu
z urzędu faktów dotyczących treści pozwu wniesionego przez powoda w innej
5
sprawie, ani o kierunku obrony przyjętej przez pozwanego przed wydaniem
postanowienia z dnia 12 kwietnia 2010 r. W tych specyficznych okolicznościach
niedoręczenie powodowi pisma procesowego strony przeciwnej, zawierającego
ustosunkowanie się do jego żądań stanowiło uchybienie uniemożliwiające mu
podjęcie obrony wobec zarzutów dotyczących tożsamości roszczeń w tej sprawie
i w innych sprawach wytoczonych przez powoda pozwanemu, a tym samym
naruszało prawo powoda do sądu przewidziane w art. 45 Konstytucji oraz art. 6
Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
Podnoszony w odpowiedzi na skargę kasacyjną argument, że przyczyną
odrzucenia pozwu stało się porównanie treści powództwa w niniejszej sprawie
i sprawie niewskazanej przez pozwanego, nie zaś argumenty zawarte
w niedoręczonym piśmie, nie uzasadnia wniosku, że uchybienie to nie rodziło
skutków przewidzianych w art. 379 pkt. 5 k.p.c. Pismo określało stanowisko
pozwanego w sprawie oparte na twierdzeniu, iż żądania powoda albo już zostały
prawomocnie osądzone albo też proces o nie się toczy, a jego doręczenie
umożliwiłoby powodowi wykazywanie, że nie zachodzi tożsamość powództw
w żadnym zakresie. Zarzut naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 379 pkt 5
k.p.c. oraz art. 131 § 1, art. 133 § 1 i art. 137 § 2 k.p.c. okazał się więc
uzasadniony.
Na uwzględnienie zasługuje także drugi z podniesionych w skardze zarzutów
- naruszenie art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. w zw. z art. 379 pkt
3 k.p.c. Sąd Apelacyjny ocenił, że żądania powoda objęte sprawą niniejszą
i wcześniej wszczętą sprawą III C /…/ są tożsame, ponieważ dotyczą „naruszenia
tego samego dobra osobistego - zdrowia, które miało doznać uszczerbku w
związku z odbywaniem kary pozbawienia wolności w okresie od dnia 3 lutego 2000
r.". Rzeczywiście w sprawie III C /…/ powód zarzuca, że doznał uszczerbku na
zdrowiu na skutek niezapewnienia mu higienicznych i bezpiecznych warunków
bytowania w zakładzie karnym oraz w czasie transportu między zakładami
penitencjarnymi. Natomiast w sprawie niniejszej powód domaga się
zadośćuczynienia za bezprawne działania pozwanego polegające na
niehumanitarnym, naruszającym godność powoda, nieludzkim i poniżającym
traktowaniu go w czasie pobytu w zakładzie karnym, przejawiającym się
6
w nienależytym wykonaniu obowiązków przewidzianych w konkretnie
wymienionych przepisach kodeksu karnego wykonawczego. Jako skutek naruszeń
powód wskazał uszczerbek zdrowotny, z analizy treści pozwu wynika jednak, że nie
jest to jedyne dobro, z którego naruszeniem łączy żądania. Obydwa pozwy dotyczą
więc częściowo naruszenia tego samego dobra (zdrowia), ale różnymi działaniami
pozwanego, a częściowo naruszenia innego dobra (godności osobistej).
Dobra osobiste są wartościami niematerialnymi, które mogą zostać naruszone
w różny sposób i nawet to, że okoliczności, w jakich dochodzi do naruszeń wiążą
się z określoną i trwałą przyczyną - w tym wypadku pobytem w zakładzie
penitencjarnym - nie oznacza, że poszczególne zdarzenia wskazywane przez
skarżącego jako źródło naruszenia nie zachowują samodzielnego znaczenia i nie
muszą być rozpatrywane indywidualnie. Różnice w podstawie faktycznej powództw
o zadośćuczynienie w obydwu sprawach powodują, że nie są to żądania dotyczące
tego samego roszczenia, co wyłącza dopuszczalność odrzucenia pozwu z przyczyn
przyjętych przez Sądy obu instancji, lecz nie wyłącza możliwej tożsamości
zgłoszonych roszczeń z dochodzonymi w innej z licznych spraw między stronami.
Na marginesie wskazać należy, że błędne było też założenie, iż odrzuceniu
podlega pozew wniesiony później. Przyczyną uzasadniającą odrzucenie pozwu na
podstawie art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. jest - poza stanem prawomocnego osądzenia
sprawy o to samo roszczenie pomiędzy tymi samymi stronami - wypadek kiedy taka
sprawa jest w toku. Moment, kiedy sprawa „jest w toku" w rozumieniu powyższego
przepisu wyznacza art. 192 pkt 1 k.p.c., łącząc go z doręczeniem pozwu. Dla oceny
podstaw zastosowania w konkretnej sprawie art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c. nie jest więc
istotne, kiedy wniesiono pozew w sprawie o to samo roszczenie lecz kiedy pozew
ten został doręczony.
Z przytoczonych względów zaskarżone postanowienie należało uchylić,
a sprawę w tej części przekazać Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
Orzeczenie o kosztach procesu uzasadnia art. 39821
w zw. z art. 391 § 1
i art. 108 § 2 k.p.c.
jw