Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 126/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 października 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z powództwa A. L.
przeciwko Skarbowi Państwa - Naczelnikowi Urzędu Skarbowego w L.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 4 października 2012 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 5 października 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację
i przekazuje sprawę w tym zakresie do ponownego rozpoznania
Sądowi Apelacyjnemu wraz z rozstrzygnięciem o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 24 maja 2007 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo A. L.,
żądającego od pozwanego Skarbu Państwa - Naczelnika Urzędu Skarbowego w L.
kwoty 281 944,90 złotych z ustawowymi odsetkami od dnia wystawienia rachunków
przez pozwanego, tytułem zwrotu nienależnie zapłaconego przez powoda podatku
VAT. Zgodnie z ustaleniami A. L., prowadzący indywidualną działalność
gospodarczą pod handlową nazwą „F." w Ł. zawarł z pozwanym w 2004 umowę, na
podstawie której kupił od pozwanego w celu dalszej odsprzedaży towary tekstylne,
co do których orzeczono przepadek na rzecz Skarbu Państwa, za kwotę 1 563
512,60 złotych, otrzymując od pozwanego 14 rachunków z adnotacją o zwolnieniu
sprzedającego z podatku VAT. Uniemożliwiło to powodowi, jako przedsiębiorcy
dokonania odliczenia podatku VAT, a kwota przez niego dochodzona ma stanowić
wyrównanie szkody z tego tytułu. Oddalenie powództwa nastąpiło ze względu na
niewykazanie, zgodnie z art. 471 k.c. poniesienia szkody przez powoda oraz
wystąpienia pozostałych przesłanek odpowiedzialności kontraktowej. Wprawdzie
pozwany powinien był wystawić fakturę VAT, a nie rachunki za sprzedany towar,
ale powód szkody nie poniósł, gdyż naliczonego mu podatku VAT w wysokości 237
141 złotych nie zapłacił, nie dokonał też sprzedaży części zakupionego towaru, jako
sprzedaży opodatkowanej, związanej z zakupem towaru, od czego odprowadzono
naliczony podatek i nie wykazał, jaką część towaru sprzedał.
Apelacja od powołanego wyroku została oddalona przez Sąd Apelacyjny
wyrokiem z dnia 31 marca 2009 r., który podzielił ustalenia faktyczne i oceny
prawne Sądu pierwszej instancji. Na skutek wniesienia przez powoda
skargi kasacyjnej, Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 25 lutego 2010 r. uchylił wyrok
Sądu Apelacyjnego i przekazał mu sprawę do ponownego rozpoznania, podzielając
w szczególności zarzut powoda, że sąd odwoławczy pominął zarzut naruszenia
przez pozwanego art. 415 k.c. oraz dowód z opinii biegłej w kwestii obejmowania
przez cenę wskazaną w umowie stron także podatku VAT, jako że strony
nie mogły samodzielnie decydować o wynikającym z przepisów obowiązku
podatkowym VAT, a więc także o możliwości wystawienia przez pozwanego
rachunków, zamiast faktur za sprzedane rzeczy. Nie podzielona również została
3
ocena Sądu Apelacyjnego co do nieponiesienia szkody przez powoda, ponieważ
niemożliwość odliczenia podatku VAT została wkalkulowana w umowę.
Rozpoznając ponownie sprawę Sąd Apelacyjny, wyrokiem z dnia 5
października 2011 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego z dnia 24 maja 2007 r. tylko
w ten sposób, że uchylił punkt trzeci tego wyroku, to znaczy w zakresie kosztów
zastępstwa procesowego, a w pozostałym zakresie, to znaczy w przedmiocie
oddalenia powództwa przez Sąd pierwszej instancji - apelację oddalił oraz
rozstrzygnął o kosztach postępowania kasacyjnego i nakazał zwrócić powodowi
przez pozwanego kwotę 7200 złotych, otrzymaną na podstawie uchylonego punktu
trzeciego wyroku Sądu Okręgowego. W uzasadnieniu wskazał, że wystąpiła
odpowiedzialność deliktowa Skarbu Państwa, na którą powód powoływał się i po
stronie pozwanego było bezprawne działanie funkcjonariusza państwowego,
jednakże dochodzone odszkodowanie się powodowi nie należy ze względu na brak
szkody po jego stronie. Wyniknęło to z przeprowadzonych obliczeń, na które
złożyła się korekta deklaracji podatkowej VAT powoda za trzeci kwartał 2005 r.,
złożona przez niego dnia 11 września 2009 r., a więc już w toku postępowania
apelacyjnego w niniejszej sprawie, następujące po niej decyzje organów
skarbowych oraz wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego z dnia 23
listopada 2010 r. W rezultacie podatek naliczony ze względu na umowę powoda z
pozwanym w 2004 r. został odliczony od podatku należnego za trzeci kwartał 2005
r., co przyniosło nadwyżkę podatku naliczonego w wysokości 234 471 złotych, która
to kwota została zaliczona na poczet zaległości powoda z tytułu podatku VAT za
drugi kwartał 2004 r., a reszta w wysokości 46 868,68 złotych zwrócona powodowi
wraz z odsetkami, liczonymi od dnia 25 października 2005 r. W wyniku tego powód
zmodyfikował swoje roszczenie, żądając kwoty 234 991 złotych tytułem odsetek,
liczonych od dnia, w którym przez pozwanego powinna zostać wystawiona faktura
VAT w miejsce rachunków. Żądał też dalszych świadczeń pieniężnych, które
wyszczególnił w piśmie z dnia 25 lipca 2011 r. Zdaniem Sądu Apelacyjnego
roszczenia w tym zakresie były w niniejszym procesie niedopuszczalne, natomiast
żądanie odsetek było niezasadne ze względu na brak opóźnienia w zapłacie
odszkodowania przez pozwanego, z powołaniem się na art. 455 k.c. i okoliczności
faktyczne ustalone w sprawie.
4
W skardze kasacyjnej powód zarzucił wyrokowi Sądu Apelacyjnego z dnia
5 października 2011 r. naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 328 § 2 i art. 382
k.p.c. przez pominięcie zasadniczej części zebranego materiału dowodowego,
wskazującego na szkodę powoda. Naruszenie prawa materialnego polega
na niezastosowaniu art. 415 k.c. przez uznanie, że pozwany nie był obowiązany do
naprawienia szkody wyrządzonej powodowi; niezastosowaniu art. 455, art. 476
i art. 481 § 1 i 2 k.c. w związku z art. 359 § 1 i 2 k.c., pomimo że roszczenie
odszkodowawcze powstało i stało się wymagalne z chwilą wyrządzenia szkody.
Skarżący wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonej części, tj. pkt 1 i 2
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania wraz
z przyznaniem kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powodowi
z urzędu.
W odpowiedzi na skargę Skarb Państwa - Prokuratoria Generalna Skarbu
Państwa wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej powoda i zasądzenie kosztów
postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Problemem, który wymaga rozważenia i ma bezpośredni wpływ na
rozstrzygnięcie roszczenia powoda jest zbadanie, czy czyn niedozwolony organu
podatkowego powodujący, że podatnik nie może odliczyć podatku VAT i przez
to skorzystać z określonych środków finansowych prowadzi do odpowiedzialności
Skarbu Państwa - naczelnika odpowiedniego Urzędu Skarbowego, jako dłużnika,
z tytułu odsetek należnych podatnikowi od dnia zdarzenia, będącego czynem
niedozwolonym, jeśli wskutek kolejnych decyzji organów skarbowych, podjętych na
podstawie przepisów prawa podatkowego dochodzi do prawidłowego określenia
zobowiązań podatkowych danego podatnika i skompensowania pierwotnej
należności z tytułu VAT z innymi jego zobowiązaniami podatkowymi. Innymi słowy,
czy uniemożliwienie powodowi w niniejszej sprawie odliczenia podatku VAT
stanowiło szkodę, podlegającą naprawieniu, niezależnie od innych zobowiązań
podatkowych powoda, ze względu na zdarzenie prawne, będące zawinionym
czynem niedozwolonym organu podatkowego, skierowanym wobec powoda
5
i pozostającym w związku przyczynowym ze szkodą, powstałą z chwilą tego
zdarzenia.
Na pytanie to należy udzielić odpowiedzi twierdzącej. Najpierw trzeba
oddzielić funkcje pozwanego w tej sprawie, jako organu podatkowego oraz funkcję,
którą spełniał jako sprzedawca rzeczy ruchomych, które stały się własnością
Skarbu Państwa na skutek konfiskaty i co do których zbycia występował wobec
powoda w pozycji zawierającego umowę sprzedaży według art. 535 i nast. k.c.
właściciela tych rzeczy. Podlegał on - jak zostało ustalone w sprawie - obowiązkowi
wystawienia faktury VAT. Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku oraz orzeczeń go
poprzedzających wynika, że pozwany aż przez sześć lat uporczywie odmawiał
powodowi jego racji, gdyż przejawiał, jak wskazuje się w uzasadnieniu,
nieprzejednaną, niezasadną postawę i pomimo złamania przepisów prawa nie
dążył do naprawienia popełnionego błędu oraz zataił przed Sądem okoliczność
odprowadzenia pobranego od powoda podatku VAT do budżetu państwa.
Te okoliczności decydują oczywiście przede wszystkim o winie pozwanego, ale
wskazują również na zdarzenie, z którym ta wina się łączy, a które polega na
dowiedzionym w sprawie czynie niedozwolonym, rodzącym odpowiedzialność
odszkodowawczą na podstawie art. 415 k.c. (a nie art. 417 k.c., jak wskazuje to
Sąd w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku), jeśli stwierdzone zostanie poniesienie
szkody przez powoda. Tych kwestii nie dostrzegł Sąd drugiej instancji, co sprawia,
że zasadne jest zarzucenie zaskarżonemu wyrokowi naruszenie przepisów
postępowania (art. 328 § 2 i art. 382 k.pc., por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
27 marca 2008 r., III CSK 315/07, Lex nr 390105).
Poniesienie szkody w postaci niemożliwości skorzystania z należnego
odliczenia podatku VAT ze względu na niewystawienie faktury przez pozwanego
jest w sprawie dość oczywiste. Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy rozpoznając
pierwszą skargę kasacyjną w niniejszej sprawie (powołany wyrok z dnia 25 lutego
2010 r. sygn. akt I CSK 394/09) i przyznając rację zarzutowi naruszenia art. 361
k.c. Jest bezsporne w sprawie, że powód z tej przyczyny nie mógł dokonać
odliczenia podatku VAT, a zatem nie mógł dysponować obliczonymi w sprawie
środkami pieniężnymi. To, że w wyniku rozliczeń i to dokonanych po latach
właściwe faktury zostały wystawione i nastąpiło skompensowanie należności
6
powoda z tytułu podatków należnych od niego z innych tytułów nie powinno mieć
wpływu na ustalenie wystąpienia szkody w tej sprawie. Rozliczenia te bowiem oraz
twierdzenia, że równolegle z nadwyżką powód był płatnikiem podatku VAT
i dłużnikiem za okresy jego działalności gospodarczej z tytułu prowadzenia
jednoosobowej firmy nie wiążą się z umową sprzedaży, której dotyczy niniejsza
sprawa. Mamy w niej do czynienia z typową dwustronną czynnością prawa
cywilnego - umową, a powód i pozwany występowali w niej jako strony tej umowy:
sprzedawca i kupujący, zatem powinni się rozliczyć w całości z tej umowy.
Powód ma rację pisząc w skardze, że określił sposób naprawienia szkody
jako odszkodowanie pieniężne, którego wymagalność, co wynika z ustaleń
faktycznych powstała z chwilą nastąpienia czynu niedozwolonego, jakiego się
dopuścił pozwany wystawiając bez podstawy prawnej rachunki, zamiast faktur VAT,
na których niezasadnie podawał, że nie podlega podmiotowo podatkowi VAT.
Słuszne jest zatem twierdzenie powoda, wskazującego na niezastosowanie
w sprawie wskazanych przepisów kodeksu cywilnego, odnoszących się do
odszkodowania z tytułu szkody wyrządzonej z winy własnej sprawcy, sposobu
naprawienia szkody oraz wymagalności zobowiązania (art. 415, art. 363 i art. 455
k.c.). Nie ma przy tym znaczenia wybór koncepcji dogmatycznej i opowiadających
się za nią rozstrzygnięć sądowych, według której dopiero chwila ustalenia
odszkodowania stanowi o jego wymagalności. W niniejszej sprawie chwila ta jest
tożsama z czynem niedozwolonym, ponieważ z chwilą pozbawionego podstawy
prawnej niewystawienia właściwej faktury VAT znana była wysokość uszczuplenia
środków finansowych powoda, a więc wysokość dochodzonej następnie szkody
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 2000 r., (II CKN 725/98, OSNC
2000, nr 9, poz. 158).
Skoro zobowiązanie świadczenia pieniężnego stało się wymagalne,
to zgodnie z ogólnymi regułami, niespełnienie świadczenia w terminie powoduje
opóźnienie dłużnika. Opóźnienie to występuje od następnego dnia po dniu,
w którym na skutek wystawienia przedsiębiorcy faktury VAT przysługiwało mu
odliczenie podatku. O tym stanowią już jednak przepisy prawa podatkowego, które
w niniejszej sprawie powinny były być prawidłowo zastosowane. O skutkach
opóźnienia zaś świadczenia pieniężnego z tytułu stosunku prawa cywilnego
7
decydują przepisy kodeksu cywilnego, przyznając prawo do odsetek, niezależnych
od przyczyny niezachowania terminu oraz od winy dłużnika. Zawinione
niespełnianie świadczenia pieniężnego przez dłużnika przeradza się w jego zwłokę,
skutkującą odszkodowaniem (art. 476 k.c.).
Powyższa sytuacja prawna uprawnionego nie jest zależna od jego rozliczeń
z organami skarbowymi i ewentualnego zadłużenia, jako podatnika z tytułu
podatków, mających inne źródło, niż wskazany stosunek cywilnoprawny sprzedaży,
podlegający autonomicznemu rozliczeniu. Wtedy, gdy pozwany wykonuje wobec
powoda funkcje organu podatkowego winien, posługując się odpowiednimi
przepisami prawa podatkowego dokonywać rozliczeń podatkowych. Wtedy zaś, gdy
zawiera umowy z zakresu prawa cywilnego, jak w niniejszej sprawie podlega
przepisom prawa cywilnego. To jest przyczyną, że w sprawie niniejszej należy
ustalić okres, w jakim pozwany pozostawał w opóźnieniu względem powoda ze
świadczeniem pieniężnym, jakiego powód nie otrzymał wskutek ustalonej już
w zaskarżonym wyroku winy pozwanego. Za ten okres należą się powodowi
ustawowe odsetki (art. 481 i art. 359 k.c.). Z kolei, organ podatkowy dowodził
w niniejszej sprawie występowania roszczeń z tytułu podatków, należnych od
powoda na rzecz Skarbu Państwa. Podlegają one jednak własnemu obliczeniu za
okresy pozostawania powoda w opóźnieniu lub zwłoce z ich uiszczeniem i znajdują
się poza niniejszą sprawą. Jeśli organ skarbowy występujący za Skarb Państwa
dokonuje czynności w zakresie prawa cywilnego, zawierając umowę sprzedaży
z osobą, która jest jednocześnie podatnikiem z tytułu innych czynności
dokonywanych przez niego jako przedsiębiorcę, to wykonanie umowy sprzedaży
i jej rozliczenie podlega przepisom prawa cywilnego, zatem nie może być
bezpośrednio łączone z zobowiązaniami z innych tytułów, wynikającymi
z przepisów prawa podatkowego i według niego rozliczanymi. Dopiero końcowy
wynik tych rozliczeń może spowodować skompensowanie wierzytelności i długów
między tymi samymi osobami, będącymi wzajemnie względem siebie wierzycielem
i dłużnikiem, przez co pośrednio zobowiązania i wierzytelności tych osób mogą się
połączyć, jako dopłata należna ostatecznie jednej z tych osób.
Mając powyższe na uwadze należało na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
skargę kasacyjną powoda uwzględnić i przekazać sprawę Sądowi drugiej instancji
8
do ponownego rozpoznania w zakresie oddalenia apelacji, przekazując także temu
Sądowi na podstawie art. 108 § 2 w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.