Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 312/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 października 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Marian Kocon
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa I. F.
przeciwko Z. F.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 3 października 2012 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Okręgowego w K.
z dnia 1 kwietnia 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w punktach: pierwszym
oddalającym apelację pozwanego i drugim orzekającym
o kosztach pomocy prawnej i w tym zakresie przekazuje sprawę
Sądowi Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 14 października 2010 r. Sąd Rejonowy w K. zasądził od
pozwanego Z. F. na rzecz I. F. kwotę 59.432 zł z ustawowymi odsetkami od 23
kwietnia 2009 r., oddalił w pozostałej części powództwo i orzekł o kosztach
sądowych i kosztach procesu należnych powódce. W motywach rozstrzygnięcia
Sąd Rejonowy ustalił, że strony były małżeństwem, ich związek został rozwiązany
przez rozwód wyrokiem z dnia 25 października 2001 r. W czasie trwania
małżeństwa powódka nabyła w spółdzielni mieszkaniowej spółdzielcze
własnościowe prawo do lokalu położonego w K. Prawo to darowała córce, jednakże
umowa darowizny wyrokiem Sądu z dnia 19 października 2005 r. została uznana za
nieważną. Przed Sądem Rejonowym w K., w sprawie oznaczonej sygn. akt I Ns …
toczyło się postępowanie o podział majątku dorobkowego. Dokonując podziału
majątku wspólnego Sąd, postanowieniem z dnia 27 marca 2007 r., wspomniane
spółdzielcze prawo do lokalu przyznał Z. F.. Sąd ten przyjął też, że prace
wykończeniowe w lokalu zostały wykonane przez córkę stron i do rozliczenia przyjął
wartość lokalu w stanie surowym. Umową z dnia 22 stycznia 2008 r. powódka
nabyła od córki wierzytelność o zwrot nakładów poczynionych na lokal.
W sprawie oznaczonej sygn. akt I C …, z powództwa Z. F. przeciwko byłej
żonie, o wydanie lokalu, pozwana podniosła zarzut zatrzymania, do czasu zwrotu
przez pozwanego wartości nakładów dokonanych w lokalu przez córkę. W wyroku
jaki został w tej sprawie wydany w dniu 22 października 2008 r., nakazano I. F.
wydanie byłemu mężowi lokalu, za jednoczesną zapłatę przez niego kwoty 59.432
zł.
W niniejszej sprawie, I. F. domagała się zasądzenia od Z. F. tej kwoty.
Pozwany domagał się oddalenia powództwa, podnosił, że córka nie poczyniła na
lokal żadnych nakładów z uwagi na to, że w tamtym okresie nie miała na to
środków finansowych, a nakłady zostały poczynione ze środków stanowiących
majątek dorobkowy małżonków.
Dokonując oceny prawnej ustaleń faktycznych Sąd wskazał, że zgodnie
z art. 365 k.p.c. jest związany treścią prawomocnych orzeczeń wydanych
3
w sprawach I Ns … i I … . W sprawie o podział majątku dorobkowego zostało
ustalone, że mieszkanie zostało wykończone przez córkę stron. Również w sprawie
o eksmisję zostało ustalone, że nakłady zostały poczynione przez córkę, ustalono
też ich wysokość i został uwzględniony zarzut zatrzymania. Zdaniem Sądu, te
ustalenia wynikające z prawomocnych orzeczeń były wiążące, przeto zgłoszone
przez pozwanego dowody dla wykazania, że córka nie poczyniła na lokal żadnych
nakładów, zostały przez Sąd pominięte jako nie mające znaczenia dla sprawy.
Apelacje stron od wyroku Sądu Rejonowego, Sąd Okręgowy oddalił
wyrokiem z dnia 1 kwietnia 2011 r. Odnosząc się do apelacji pozwanego Sąd
odwoławczy wskazał, że kwestia o charakterze prejudycjalnym, a mianowicie, że
nakłady czynione były ze środków nie pochodzących z majątku wspólnego a przez
córkę stron, została rozstrzygnięta zarówno postanowieniem dokonującym podziału
majątku wspólnego jak i wyrokiem wydanym w sprawie eksmisyjnej w części
uwzględniającej zarzut zatrzymania. Rozstrzygnięcie to nie ma powagi rzeczy
osądzonej, ale wiązało sąd zgodnie z art. 365 k.p.c., stąd zasadne było zaniechanie
prowadzenia przez sąd pierwszej instancji postępowania dowodowego dla
udowodnienia okoliczności podnoszonych przez pozwanego.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Okręgowego, opartej na podstawie
z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., pozwany zarzucił naruszenie art. 365 § 1, art. 377 i art.
378 § 1 k.p.c. We wnioskach domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku i wyroku
Sądu Rejonowego i przekazania sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z treścią art. 365 § 1 k.p.c. orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko
strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe
i organy administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także
inne osoby. Wyrażona w tym przepisie moc wiążąca prawomocnego orzeczenia
sądu charakteryzuje się dwoma aspektami. Pierwszy odnosi się do faktu istnienia
prawomocnego orzeczenia, drugi przejawia się w mocy wiążącej rozstrzygnięcia
zawartego w treści orzeczenia. Stąd też orzeczenie prawomocne pociąga za sobą
tę konsekwencję, że nikt nie może negować faktu istnienia orzeczenia i jego
określonej treści, bez względu na to, czy był czy też nie był stroną w postępowaniu,
4
w wyniku którego zostało wydane to orzeczenie. Żaden zatem sąd i organ nie mogą
kwestionować faktu wydania orzeczenia, istnieje bowiem obowiązek poszanowania
prawomocnego orzeczenia przez wszystkie sądy i organy państwowe co nie
pozwala tymże organom na bezpośrednią jego zmianę lub uchylenie przy okazji
rozpoznawania innych spraw. Natomiast zagadnienie mocy wiążącej
rozstrzygnięcia zawartego w treści orzeczenia wiąże się wyłącznie z sentencją
orzeczenia, a nie jego uzasadnieniem (wyrok SN z dnia 8 czerwca 2005 r., V CK
702/04). Nie mają zatem mocy wiążącej ani poglądy prawne wyrażone
w uzasadnieniu orzeczenia (wyrok SN z dnia 13 marca 2008 r., III CSK 284/07),
ani motywy i ustalenia faktyczne zawarte w uzasadnieniu (wyrok SN z dnia
15 listopada 2007 r., II CSK 347/07, wyrok SN z dnia 21 czerwca 2007 r., IV CSK
63/67). Przedmiotem prawomocności materialnej jest więc ostateczny rezultat
rozstrzygnięcia ujęty w sentencji, a nie przesłanki, które do niego doprowadziły.
Nie można oczywiście wykluczyć, w niektórych przypadkach, jak np. w razie
oddalenia powództwa, potrzeby ustalania zakresu mocy wiążącej prawomocnego
orzeczenia przy wykorzystaniu zawartych w uzasadnieniu motywów rozstrzygnięcia
(wyrok SN z dnia 29 września 2011 r. IV CSK 652/10). Walor prawny
rozstrzygnięcia zawartego w treści orzeczenia może też mieć takie znaczenie,
że będzie stanowić dla innej sprawy prejudykat. O prejudycjalnej naturze
prawomocnego wyroku dla innego postępowania można jednak mówić tylko
w przypadku, gdy w postępowaniu tym występują te same strony albo osoby objęte
rozszerzoną prawomocnością orzeczenia, a ponadto gdy pomiędzy prawomocnym
orzeczeniem oraz toczącą się sprawą zachodzi szczególny związek polegający na
tym, że prawomocne orzeczenie oddziałuje na rozstrzygnięcie toczącej się sprawy .
Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika, że Sąd Okręgowy
rozstrzygnięciom wydanym w sprawie o podział majątku dorobkowego i w sprawie
o wydanie lokalu przypisał znaczenie prejudycjalne dla sprawy niniejszej.
Przyjął, że podnoszone przez pozwanego kwestie nie mogą być w sprawie
niniejszej badane. Jest to stanowisko nietrafne.
W odniesieniu do postanowienia wydanego w sprawie o podział majątku
dorobkowego, zważywszy, jak to wyżej powiedziano, że moc wiążąca
prawomocnego orzeczenia dotyczy jego sentencji, w sprawie niniejszej nie jest
5
dopuszczalne ustalenie, że rzeczy i prawa wymienione w tym postanowieniu jako
majątek wspólny, majątku tego nie stanowią, nie jest dopuszczalne kwestionowanie
prawa do rzeczy nabytych przez strony na skutek podziału majątku w naturze,
a także nie jest dopuszczalne kwestionowanie wysokości wierzytelności o jakiej
sąd orzekł. W tym przeto zakresie orzeczenie działowe miałoby znaczenie
prejudycjalne w sprawie niniejszej, o ile te kwestie byłyby niezbędną przesłanką
rozstrzygnięcia sprawy niniejszej. Nie istnieje natomiast związanie o charakterze
prejudycjalnym ustaleniami faktycznymi poczynionymi przez sąd działowy co do
osoby dokonującej nakładów na lokal i źródła ich sfinansowania.
Rozważając z kolei znaczenie wyroku wydanego w sprawie I C …, którym
orzeczono eksmisję powódki z lokalu, za jednoczesną zapłatą przez skarżącego na
jej rzecz kwoty 59.432 zł, nie można nie dostrzec, że Sąd Okręgowy wykluczył w
sprawie niniejszej res iudicata (art. 366 k.p.c.), ale jednocześnie przyjął
prejudycjalność rozstrzygnięcia (art. 365 k.p.c.) co do zarzutu zatrzymania czyli,
jak należy wnioskować, okoliczności faktycznych uzasadniających jego
zastosowanie i kwoty. Sąd Okręgowy ma o tyle rację, że uwzględnienie
w poprzednim procesie zarzutu zatrzymania i proces niniejszy, o zapłatę kwoty
objętej tym zarzutem, nie pozostają w relacji uzasadniającej zarzut powagi rzeczy
osądzonej. Nie mógł jednak Sąd pominąć, że oba przepisy art. 365 k.p.c. i art. 366
k.p.c. regulują w istocie dwa aspekty prawomocności materialnej orzeczenia
sądowego.
W myśl art. 366 k.p.c. prawomocny wyrok ma powagę rzeczy osadzonej
tylko co do tego co związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia.
Granice przedmiotowe powagi rzeczy osądzonej wyznacza przedmiot
rozstrzygnięcia sądu w związku z podstawą sporu, zakresem zaś podmiotowym
powagi rzeczy osądzonej objęte są strony. Przedmiotem rozstrzygnięcia jest
natomiast roszczenie procesowe poddane pod osąd przez powoda, on to bowiem
konstruuje w pozwie żądanie przytaczając okoliczności faktyczne (art. 187 § 1
k.p.c.). Z prawa zatrzymania płynie dla dłużnika jedynie uprawnienie do
wstrzymania się ze spełnieniem świadczenia należnego wierzycielowi, aż do
zaspokojenia (zabezpieczenia) przez wierzyciela własnego roszczenia dłużnika.
Powołanie się na prawo zatrzymania w procesie czyni go zarzutem procesowym
6
obronnym. Jego podniesienie przez pozwanego ma więc na celu osłabienie
roszczenia powoda i tego charakteru nie zmienia nawiązanie do tego niego
w sentencji wyroku. Ponieważ, w okolicznościach sprawy, na skutek uwzględnienia
zarzutu zatrzymania, nie doszło do częściowego oddalenia powództwa (co nie
byłoby wykluczone przy przyjęciu, że roszczenie realizowane przez powoda ma
mniejszy zakres niż dochodzone) to mimo poszerzenia rozważań sądu
o okoliczności faktyczne związane z tym zarzutem i ich ocenę prawną, nie ma
podstaw do przyjęcia, że zarzut został ,, osądzony”. Wyrok rozstrzyga o prawie
zgłoszonym przez powoda, stąd też tylko w tej części wyrok korzysta ze skutków
osądzenia sprawy o jakich stanowią zarówno art. 365 k.p.c. jak i art. 366 k.p.c.
W odniesieniu do sprawy I C …, skutki z art. 365 i z art. 366 k.p.c. dotyczą więc
wyłącznie rozstrzygnięcia o obowiązku I. F. wydania lokalu.
Powyższe powoduje, że w niniejszym procesie, o zapłatę kwoty
stanowiącej, według twierdzeń pozwu, równowartość nakładów poczynionych przez
córkę stron w lokalu spółdzielczym, którą to wierzytelność powódka nabyła przez
przelew, pozwany może nie tylko kwestionować wysokość wierzytelności, ale
również jej istnienie.
Powyższe powoduje, że zarzut naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 365 § 1
k.p.c. okazał się trafny.
Odnosząc się do pozostałych zarzutów zawartych w skardze kasacyjnej:
zarzut naruszenia art. 377 k.p.c. oraz art. 378 § 1 k.p.c. są chybione. Pierwszy
z tych przepisów jest przepisem porządkowym, wskazującym jak w pierwszej fazie,
po wywołaniu sprawy, ma przebiegać rozprawa apelacyjna; uzasadnienie tego
zarzutu nie pozostaje w żadnym związku z treścią przepisu. Zarzut naruszenia art.
378 § 1 k.p.c. został uzasadniony przez nawiązanie do okoliczności faktycznych
sprawy, z tej przeto przyczyny jego zasadność nie mogła być przedmiotem
rozważań Sądu Najwyższego.
Przedstawione powyżej przyczyny uzasadniły uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania, co
Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. O kosztach postępowania
7
kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.
jw