Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CZ 156/12
POSTANOWIENIE
Dnia 9 listopada 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa K. Ł.
przeciwko Spółdzielni Mleczarskiej "M."
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 9 listopada 2012 r.,
zażalenia strony pozwanej
na wyrok Sądu Okręgowego w O.
z dnia 12 lipca 2012 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok;
2) pozostawia Sądowi Okręgowemu w O. rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania zażaleniowego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z 12 lipca 2012 r. w sprawie z powództwa K. Ł. przeciwko
Spółdzielni Mleczarskiej „M.” Sąd Okręgowy w O. uchylił w całości zaskarżony
apelacją powódki wyrok Sądu Rejonowego w B. i przekazał sprawę temu Sądowi
do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach procesu za instancję
odwoławczą.
W uzasadnieniu Sąd Okręgowy wskazał, że Sąd Rejonowy nie odniósł się
w całości do tego, co było przedmiotem sporu oraz zaniechał zbadania materialnej
podstawy żądania i merytorycznych zarzutów stron, bezpodstawnie przyjmując,
że pozwana nie ma legitymacji biernej w sporze, co stanowiło o nierozpoznaniu
istoty sprawy, to jest żądania zasądzenia na rzecz powódki wynagrodzenia
za bezumowne korzystanie z jej nieruchomości. Podstawą rozstrzygnięcia był art.
386 § 4 k.p.c.
W zażaleniu na wyrok Sądu Okręgowego z 12 lipca 2012 r. pozwana
zarzuciła, że zapadł on z naruszeniem art. 386 § 4 k.p.c., gdyż Sąd drugiej instancji
powinien rozpoznać sprawę merytorycznie, na podstawie dostępnego mu materiału
dowodowego.
Pozwana wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Zgodnie z art. 3941
§ 11
k.p.c. – w brzmieniu nadanym ustawą
z 16 września 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 233, poz. 1381), która weszła w życie z dniem
3 maja 2012 r. – zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje także w razie
uchylenia przez sąd drugiej instancji wyroku sądu pierwszej instancji i przekazania
sprawy do ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu projektu nowelizacji wskazano, że instytucja uchylenia
wyroku sądu pierwszej instancji wraz z przekazaniem sprawy do ponownego
rozpoznania jest w praktyce nadużywana, choć obecny model postępowania
cywilnego zakłada, że druga instancja stanowi instancję merytoryczną, w której
sprawa powinna być rozpoznana ex novo, a postępowanie zakończone przez
3
wydanie rozstrzygnięcia kończącego spór pomiędzy stronami. Takie podejście do
zakresu rozpoznania i orzekania w postępowaniu apelacyjnym znajduje
potwierdzenie także w orzecznictwie. W uchwale składu siedmiu sędziów
z 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07 (OSNC 2008, nr 6, poz. 55), Sąd Najwyższy
wyjaśnił, że sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji nie jest
związany przedstawionymi w niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa
materialnego, wiążą go natomiast zarzuty dotyczące naruszenia prawa
procesowego; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę
nieważność postępowania.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się jednolicie, że do
nierozpoznania istoty sprawy dochodzi wówczas, gdy rozstrzygnięcie sądu
pierwszej instancji nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy, gdy
zaniechał on zbadania materialnej podstawy żądania albo merytorycznych
zarzutów strony, bezpodstawnie przyjmując, że istnieje przesłanka
materialnoprawna lub procesowa unicestwiająca roszczenie (por. wyrok Sądu
Najwyższego z 9 stycznia 1936 r., C 1839/36, Zb. Orz. 1936, poz. 315;
postanowienia Sądu Najwyższego z 23 września 1998 r., II CKN 897/97, OSNC
1999, nr 1, poz. 22; z 15 lipca 1998 r. II CKN 838/97, LEX nr 50750; z 3 lutego
1999 r., III CKN 151/98, LEX nr 519260; wyroki Sądu Najwyższego z 12 lutego
2002 r., I CKN 486/00, OSP 2003 nr 3, poz. 36; z 21 października 2005 r., III CK
161/05, LEX nr 178635.; z 12 listopada 2007 r., I PK 140/07, OSNP 2009, nr 1-2,
poz. 2). Do nierozpoznania istoty sprawy przez sąd pierwszej instancji dojdzie
w szczególności w razie oddalenia powództwa z uwagi na przyjęcie braku
legitymacji procesowej po którejś ze stron albo z uwagi na wygaśnięcie lub
przedawnienie roszczenia, jeżeli sąd pierwszej instancji sformułuje takie wnioski na
podstawie samych tylko twierdzeń stron, czy po przeprowadzeniu ograniczonego
postępowania dowodowego, a sąd drugiej instancji oceny tej nie podzieli
(por. wyroki Sądu Najwyższego z 23 września 1998 r., II CKN 897/97, OSNC 1999,
nr 1, poz. 22; z 14 maja 2002 r., V CKN 357/00, LEX nr 55513).
Jeżeli wyrok został uchylony z powodu nierozpoznania przez sąd pierwszej
instancji istoty sprawy, to rolą Sądu Najwyższego w postępowaniu zażaleniowym
jest zbadanie, czy sąd odwoławczy prawidłowo rozumiał to pojęcie oraz czy jego
4
merytoryczne stanowisko w sprawie uzasadniało taką ocenę postępowania sądu
pierwszej instancji. Poza zakresem kontroli w postępowaniu zażaleniowym
pozostaje natomiast prawidłowość stanowiska prawnego sądu odwoławczego co do
meritum.
2. Oceny, czy sąd pierwszej instancji rozpoznał istotę sprawy, dokonuje się
na podstawie analizy żądań pozwu i przepisów prawa materialnego stanowiących
podstawę rozstrzygnięcia, nie zaś na podstawie ewentualnych wad postępowania
wyjaśniającego.
W niniejszej sprawie powódka wniosła o zasądzenie od pozwanej kwoty
65.340 zł tytułem wynagrodzenia za bezumowne korzystanie w okresie od
1 czerwca 2001 r. do 9 maja 2011 r. z jej nieruchomości w związku z usytuowaniem
na niej urządzenia do pomiaru lustra wody w jeziorze. Żądania powódki nie
zmierzały do nakazania pozwanej, by usunęła urządzenie z nieruchomości, czy też
– gdyby urządzenie na nieruchomości miało pozostać – do wyrównania szkody
wynikającej z obniżenia jej wartości w związku z zabudowaniem urządzeniem
wbrew woli właścicieli. Sąd pierwszej instancji prawidłowo, zgodnie z intencjami
powódki, zidentyfikował charakter dochodzonego roszczenia. Nie ma zatem
wątpliwości, że rozstrzygnięcie tego Sądu odnosiło się do tego roszczenia, którego
dochodziła powódka.
W pozwie powódka zgłosiła wnioski dowodowe w celu wykazania,
że to pozwana postawiła na jej nieruchomości urządzenie, które eksploatuje, ale
także mające potwierdzić zasadność wyliczenia wysokości wynagrodzenia za
korzystanie z jej nieruchomości w takim zakresie.
Zakres okoliczności spornych w sprawie, wymagających udowodnienia
zgodnie z regułami rozkładu ciężaru dowodów ustalonymi w art. 6.k.c., powinien
być przez Sądy obu instancji wyznaczony na podstawie stanowisk zajętych przez
obie strony, adekwatnie do ich twierdzeń i zarzutów, które przeciwstawiły
stanowisku przeciwnika.
Pozwana wniosła o oddalenie powództwa, zaprzeczyła, żeby to ona
postawiła i eksploatowała urządzenie na nieruchomości powódki i zakwestionowała
też sposób wyliczenia wysokości dochodzonego roszczenia. Nie przeczyła jednak
5
temu, że na nieruchomości powódki posadowione jest urządzenie do pomiaru lustra
wody, wskazała też na własne wyliczenia powierzchni gruntu zajmowanej przez to
urządzenie.
Sąd Rejonowy przeprowadził niektóre z dowodów zaoferowanych przez
powódkę. O oddaleniu powództwa przez ten Sąd zadecydowało przyjęcie,
że przeprowadzone dowody w dostateczny sposób nie potwierdzają ani legitymacji
biernej pozwanego, ani wysokości dochodzonego roszczenia.
W apelacji od wyroku Sądu Rejonowego powódka zarzuciła, że zapadł on
z naruszeniem licznych przepisów prawa procesowego oraz z naruszeniem prawa
materialnego.
Powódka zgłosiła w apelacji dalsze wnioski dowodowe, zarówno takie, które
potwierdzały, że pozwana jest legitymowana biernie w sprawie, jak i takie, które
pozwoliłoby zweryfikować wysokość dochodzonego przez nią roszczenia. Powołała
się przy tym na okoliczności, które w świetle art. 381 k.p.c. powinny spowodować,
że Sąd drugiej instancji nie pominie zaoferowanych przez nią dowodów, lecz po ich
przeprowadzeniu uzna roszczenie za wykazane.
Adresatem wniosków dowodowych zgłoszonych w apelacji z powołaniem się
na art. 381 k.p.c. był Sąd drugiej instancji i ten Sąd – przeprowadziwszy dowody
z dokumentów zaoferowanych przez powódkę oraz wywiad w Urzędzie
Wojewódzkim – uznał, że pozwana niewątpliwie ma legitymację bierną w sprawie.
W apelacji powódka zakwestionowała pogląd Sądu Rejonowego, jakoby
dokument wykazujący wysokość stawek za używanie nieruchomości należących do
gminy nie mógł być wykorzystany dla zweryfikowania żądanej przez nią stawki
wynagrodzenia za korzystanie z jej gruntu. Do tego zarzutu odnieść musi się Sąd
Okręgowy w postępowaniu apelacyjnym. Sąd drugiej instancji powinien rozważyć
także wnioski dowodowe zgłoszone przez powódkę stosownie do art. 381 k.p.c. dla
wykazania wysokości dochodzonego przez nią roszczenia z powołaniem się na to,
że w toku postępowania przed Sądem pierwszej instancji wnioskowała ona
o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, który by pomógł jej właściwie
przeprowadzić proces. Wniosek został przez Sąd Rejonowy oddalony. Sąd
Rejonowy nie udzielił też powódce żadnych pouczeń o spoczywających na niej
6
obowiązkach procesowych, ale ostatecznie o wyniku postępowania zadecydowała
ocena, iż powódka nie zaoferowała takich dowodów, jakich oczekiwał Sąd
Rejonowy dla należytego wykazania wysokość roszczenia.
Rozważenie licznych zarzucanych Sądowi Rejonowemu uchybień w zakresie
przebiegu i wyników postępowania dowodowego oraz ewentualne ich
skorygowanie, pozwoli Sądowi Okręgowemu na rozstrzygnięcie o roszczeniu
dochodzonym przez powódkę. Niewyjaśnienie okoliczności faktycznych istotnych
dla rozstrzygnięcia sprawy nie jest bowiem równoznaczne z nierozpoznaniem jej
istoty (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 22 kwietnia 1999 r., II UKN 589/98, OSNP
2000, nr 12, poz. 483). Sąd drugiej instancji władny jest we własnym zakresie
uzupełnić postępowanie dowodowe, a granice aktywności dowodowej tego Sądu
wyznacza art. 386 § 4 k.p.c. Przepis ten jest podstawą dla uchylenia wyroku sądu
pierwszej instancji i przekazania sprawy temu sądowi do ponownego rozpoznania,
jeśli postępowanie dowodowe w sprawie miałoby być przeprowadzone w całości.
Taki przypadek w niniejszej sprawie nie występuje.
Skoro konstrukcja apelacji jako środka zaskarżenia, a w efekcie także
postępowania apelacyjnego prowadzącego do jej rozpoznania, zakłada, że sąd
drugiej instancji ma obowiązek z urzędu raz jeszcze dokonać subsumpcji
ustalonego stanu faktycznego pod mające zastosowanie w sprawie przepisy prawa
materialnego, to niedostateczne – zdaniem sądu drugiej instancji – rozważenie
prawa materialnego mającego zastosowanie w sprawie przez sąd pierwszej
instancji oczywiście nie może być kwalifikowane jako nierozpoznanie istoty sprawy.
Skoro trafne okazały się zarzuty zażalenia, to – na podstawie art. 39415
§ 1
zdanie pierwsze k.p.c. w zw. z 3941
§ 3 i art. 108 § 2 oraz art. 39821
k.p.c. - Sąd
Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok, pozostawiając Sądowi drugiej instancji
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania zażaleniowego.
jw