Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 60/12
POSTANOWIENIE
Dnia 16 listopada 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
w sprawie ze skargi dłużnika B. Ł.
na czynność Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym w sprawie o sygn. akt
[…] w przedmiocie zajęcia wierzytelności z emerytury lub renty z dnia 17 stycznia
2011 r. i kontynuowania postępowania egzekucyjnego wobec dłużnika
przy uczestnictwie wierzyciela K. B. oraz dłużników
C. Ł., Z. S. i J. S.
na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej w dniu 16 listopada 2012 r.,
na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy
postanowieniem z dnia 4 maja 2012 r.,
"1. Czy w myśl przepisu art. 33 pkt 8 kodeksu rodzinnego
i opiekuńczego w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej ustawą
z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny
i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1691)
wierzytelność o wypłatę świadczenia emerytalno-rentowego stanowi
majątek odrębny małżonka dłużnika, przeciwko któremu wierzyciel
uzyskał tytuł wykonawczy z ograniczeniem jego odpowiedzialności
do majątku wspólnego?
w przypadku odpowiedzi twierdzącej
2. Czy możliwe jest, po przedstawieniu przez wierzyciela tytułu
wykonawczego wystawionego także przeciwko małżonkowi dłużnika,
zajęcie świadczenia emerytalno-rentowego małżonka dłużnika,
którego odpowiedzialność ograniczona jest do majątku wspólnego?"
odmawia podjęcia uchwały.
Uzasadnienie
2
Komornik Sądowy na wniosek wierzyciela K. B. (jako następcy prawnego
wierzyciela C. spółki z o.o. w R.) na podstawie tytułu wykonawczego w postaci
nakazu zapłaty z dnia 5 sierpnia 1999 r., wydanego przez Sąd Rejonowy w sprawie
sygn. akt V Ng 1037/99, któremu nadano klauzulę wykonalności także przeciwko B.
Ł. jako małżonkowi dłużniczki C. Ł. - z ograniczeniem jego odpowiedzialności do
majątku wspólnego, wszczął egzekucję przeciwko B. Ł. i zajął wierzytelność z
emerytury (renty) przysługującej mu wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.
W następstwie skargi dłużnika B. Ł. na powyższe czynności Sąd Rejonowy
postanowieniem z dnia 24 października 2011 r. w części dotyczącej zajęcia uwzględnił
skargę i uchylił postanowienie Komornika z dnia 17 stycznia 2011 r. o zajęciu
wierzytelności z emerytury. Sąd wskazał, że wierzytelność powyższa wchodzi
w skład majątku odrębnego B. Ł., stąd nie jest możliwe jej zajęcie i dopiero
pobranie emerytury przez uprawnionego umożliwi prowadzenie egzekucji.
Sąd Okręgowy, rozpoznając zażalenie wierzyciela K. B. na powyższe
postanowienie, powziął wątpliwości co do zagadnień prawnych, przedstawionych
wyżej.
Sąd Okręgowy wskazał, że zastosowanie w sprawie mają przepisy kodeksu
rodzinnego i opiekuńczego, w brzmieniu sprzed zmiany dokonanej ustawą z dnia
17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1691). Dla uzasadnienia powyższego
stanowiska powołał art. 5 ust. 3, stanowiący, że do stosunków majątkowych
małżonków opartych, w dniu wejścia w życie cytowanej ustawy, na umowie
majątkowej małżeńskiej stosuje się nadal przepisy obowiązujące w dacie
zawierania umowy, wskazując na fakt zawarcia między dłużniczką C. Ł. a jej
małżonkiem B. Ł. w dniu 12 lutego 2001 r. umowy, w formie aktu notarialnego, o
wyłączeniu wspólności ustawowej. Przytaczając art. 32 § 2 k.r.o. i art. 33 pkt 8 k.r.o.
w brzmieniu obowiązującym przed dniem 20 stycznia 2005 r. wskazał, że w
przepisach tych emerytura nie jest zaliczona wprost do składników majątku
odrębnego ani wspólnego. Odwołał się do rozbieżności występujących, jego
zdaniem, w literaturze prawniczej co do traktowania świadczeń w postaci
emerytury, renty inwalidzkiej, stypendium, zasiłków z ubezpieczenia społecznego -
3
z uwagi na pełnienie takiej samej funkcji ekonomicznej w rodzinie - jak
wynagrodzenia za pracę (podzielając ten pogląd przedstawiony w wymienionych w
uzasadnieniu Komentarzach do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego różnych
autorów) oraz do stanowiska odmiennego (pomijającego źródła). To drugie
stanowisko miało, zdaniem Sądu, z uwagi na zamknięty katalog składników
wchodzących w skład majątku odrębnego (art. 33 k.r.o.) i pominięcie wśród nich
świadczeń emerytalno-rentowych, wskazywać na konieczność uznania, że należą
one do majątku wspólnego. Przyjęcie jednej z tych koncepcji ma decydujące
znaczenie dla oceny możliwości zajęcia w toku egzekucji świadczenia emerytalno-
rentowego małżonka dłużnika na podstawie tytułu wykonawczego zaopatrzonego
w klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika z ograniczeniem jego
odpowiedzialności do majątku wspólnego. Skoro ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r.
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. 2009, Nr
153, poz. 1227) precyzuje jedynie jakie świadczenia i w jakiej wysokości podlegają
potrąceniu, to egzekucja świadczeń emerytalno-rentowych musi toczyć się w
oparciu przepisy kodeksu postępowania cywilnego. Sąd Okręgowy wskazał, że w
literaturze prawniczej dominuje stanowisko, iż do egzekucji świadczeń emerytalno-
rentowych stosuje się przepisy o egzekucji z wynagrodzenia za pracę (art. 880
k.p.c.), a nie przepisy o egzekucji z innych wierzytelności. Egzekucja taka obejmuje
dwa etapy - zajęcie i jego realizację, która w odniesieniu do wypłacanych
periodycznie świadczeń jest rozciągnięta w czasie i trwa do pokrycia długu (art. 881
§ 2 k.p.c.). Istotne jest jednak czy komornik może przystąpić do zajęcia
świadczenia emerytalno-rentowego dłużnika w sytuacji, gdy tytuł wykonawczy
ogranicza egzekucję do majątku wspólnego. Sąd powołał ponownie dwa rozbieżne
poglądy, pierwszy wskazujący że nie jest to możliwe z uwagi na treść tytułu
wykonawczego zawierającego ograniczenie odpowiedzialności małżonka dłużnika,
twierdząc, że „przyjmowały go dotychczas" zarówno Sąd Rejonowy jak i Sąd
Okręgowy rozpoznający obecne zażalenie. Nie precyzując, czy i z jakich przyczyn
zamierza od tego stanowiska odstąpić stwierdził następnie, że są (nieoznaczeni)
zwolennicy drugiej koncepcji przyjmujący, ze względów celowości, iż zajęcie
świadczenia nie jest pierwszym etapem egzekucji a jedynie czynnością techniczną i
4
wskazał, że taka interpretacja pozwala na przeprowadzenie skutecznej egzekucji
ze świadczeń emerytalno-rentowych małżonka dłużnika.
Sąd Najwyższy zważył:
Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne nie spełnia
wymogów zakreślonych przepisem art. 390 w zw. z art. 397 § 2 i art. 13 § 2 k.p.c.
Po pierwsze wskazać należy, że dopuszczalne jest przedstawianie
zagadnień prawnych dotyczących wykładni tylko takich przepisów prawa
materialnego lub procesowego, które bezspornie mają zastosowanie w ustalonym
w wystarczającym zakresie stanie faktycznym sprawy (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 27 sierpnia 1996 r., III CZP 91/96, OSNC 1997, nr 1, poz. 9).
Tymczasem Sąd Okręgowy, już omawiając zagadnienie prawa intertemporalnego
wskazał, że dłużniczka C. Ł. zawarła w dniu 12 lutego 2001 r. z małżonkiem B. Ł.,
będącym dłużnikiem egzekwowanym, umowę o wyłączeniu wspólności ustawowej.
Dodatkowo, z powołania art. 5 ust. 3 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie
ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr
162, poz. 1691), jako podstawy stosowania przepisów kodeksu rodzinnego i
opiekuńczego w brzmieniu obowiązującym przed 20 stycznia 2005 r., pośrednio
wynika że Sąd odwoławczy uznał, iż stosunki majątkowe małżonków oparte są na
umowie majątkowej małżeńskiej. Na obowiązywanie powyższej umowy, jako jeden
z zarzutów uniemożliwiających prowadzenie przeciwko niemu egzekucji co do
zasady, wskazał w skardze na czynność komornika B. Ł. Zgodnie z art. 47 § 2 k.r.o.
(art. 471
k.r.o. po zmianie) małżonek może powoływać się względem innych osób
na umowę majątkową małżeńską, gdy jej zawarcie oraz rodzaj były tym osobom
wiadome. Małżeńska umowa majątkowa jest skuteczna wobec innej osoby
wówczas, gdy o jej zawarciu oraz rodzaju powzięła wiadomość przed powstaniem
między małżonkami, bądź między jednym z nich, a nią stosunku prawnego, z
którego wynika wierzytelność tej osoby (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 3
kwietnia 1980 r., III CZP 13/80, OSNCP 1980, nr 7-8, poz. 140). Jak podkreśla się
w nauce prawa następstwem braku takiej wiadomości jest, dotycząca danej osoby,
bezskuteczność względna częściowa umowy majątkowej małżeńskiej, sięgająca
tak daleko jak wymaga tego ochrona jej interesów. Konsekwentnie zatem, gdyby
5
małżonkowie Ł. skutecznie względem wierzyciela wyłączyli umową z dnia
12 lutego 2001 r. wspólność ustawową (zgodnie z ówczesnym nazewnictwem
k.r.o.), przestałby istnieć majątek wspólny i wątpliwości sądu stałyby się
bezprzedmiotowe. W przeciwnym wypadku, zakładając istniejący nadal - jako
wynikający ze swego rodzaju fikcji prawnej, wprowadzonej przez art. 47 § 2 k.r.o. -
stan wspólności ustawowej, należałoby przyjąć, na użytek stosunków prawnych
między dłużnikiem, małżonkiem dłużnika i wierzycielem, że zagadnienia związane
ze zmianą stanu prawnego, dokonanego cytowaną ustawą z dnia 17 czerwca
2004 r., uregulowane zostały przepisami art. 4, art. 5 ust. 2 i art. 5 ust. 5 pkt 2.
Oznacza to, że zgodnie z zasadą aktualności należałoby przyjąć trwanie
wspólności majątkowej (ustawowej) także w trakcie egzekucji, z tą jedynie zmianą,
że składniki majątkowe, które wcześniej z mocy prawa stanowiłyby majątek
odrębny małżonków odtąd należałyby do ich majątku osobistego (art. 33 k.r.o.),
a pozostałe - do majątku wspólnego. Przytoczony przez Sąd Okręgowy przepis art.
5 ust. 3 cytowanej ustawy nowelizującej oraz powołany w treści samego pytania
prawnego art. 33 pkt 8 k.r.o. w brzmieniu sprzed zmiany nie byłyby zatem
relewantne dla rozstrzygnięcia sprawy.
Po drugie - jak wielokrotnie podkreślał Sąd Najwyższy - zapytanie prawne
musi dotyczyć zagadnienia budzącego rzeczywiście poważne wątpliwości
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca 2009 r., III CZP 38/09,
nie publ., postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 kwietnia 2010 r., III CZP
17/10, nie publ. i in.). Jakkolwiek brak judykatów Sądu Najwyższego wprost
odnoszących się do przedstawionych kwestii, nie można przyjąć aby istniały
należycie uargumentowane zastrzeżenia co do wykładni pojęć „wierzytelność"
w rozumieniu art. 33 pkt 7 k.r.o. w obecnym brzmieniu, „pobrane wynagrodzenia za
pracę oraz dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków"
w rozumieniu art. 31 § 2 pkt 1 k.r.o. w obecnym brzmieniu oraz „świadczenia
pieniężne" użytego w ustawie z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jedn. tekst: Dz.U. z 2009 r., Nr 153,
poz. 1227 ze zm.) i do poczynienia odstępstw od ich interpretacji przyjętej
w okresie obowiązywania poprzedniego stanu prawnego. Ubocznie jedynie
wskazać należy, że powołana ustawa nie przewiduje "świadczenia emerytalno -
6
rentowego", którego dotyczy pytanie Sądu Okręgowego, gdyż wskazuje jako
samodzielne rodzaje świadczeń pieniężnych z FUS emeryturę i renty pobierane
z różnych tytułów (art. 3). W szczególności brak podstaw do przyjęcia innego
desygnatu zwrotu wierzytelność w znaczeniu przyjętym w k.r.o. i wierzytelności
o emeryturę, jako prawa podmiotowego przysługującego osobie mającej ustalone
prawo do emerytury (emerytowi). Wierzytelność jest typowym prawem
podmiotowym względnym, wynikającym ze stosunku prawnego w którym
uczestniczą dwie strony, tj. wierzyciel i dłużnik. W odniesieniu do emerytury nie ma
uzasadnionych przyczyn do uznania, że oboje małżonkowie występują w tym
stosunku po stronie wierzyciela. Emerytura przysługuje ubezpieczonemu na
warunkach i w wysokości określonej w ustawie, po spełnieniu warunków do nabycia
prawa do świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń emerytalnego i rentowych
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, lub osobie, która przed dniem wejścia
w życie ustawy podlegała ubezpieczeniu społecznemu lub zaopatrzeniu
emerytalnemu (art. 2, art. 4 pkt 13 cyt. ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych). Ustawa powyższa wyraźnie wyodrębnia pojęcia
„ubezpieczonego" (art. 2 ust. 1 pkt 1) i „członków rodziny pozostałych po
ubezpieczonym albo po osobie uprawnionej do świadczeń pieniężnych
z ubezpieczeń emerytalnego i rentowych" (art. 2 ust. 1 pkt 2). Wykładnia językowa
prowadzi zatem do jednoznacznego wniosku, że emerytura jest świadczeniem
o charakterze osobistym związanym z osobą uprawnionego, ponadto prawem
o charakterze niezbywalnym. Oznacza to, że wierzytelność przysługuje wyłącznie
emerytowi i należy do jego majątku osobistego (poprzednio: odrębnego), a nie
małżonkom łącznie. Za powyższym stanowiskiem przemawiają również argumenty
wynikające z wykładni systemowej art. 33 k.r.o. Konsekwentnie dopiero zmiana
stanu prawnego, wynikająca z realizacji świadczenia przez zobowiązanego na
rzecz uprawnionego, skutkuje przejściem pobranej należności do majątku
wspólnego (art. 31 § 1 i 2 k.r.o.). Pojęcie „przedmioty majątkowe", zawarte w art. 31
§ 1 k.r.o., jak zgodnie przyjmuje judykatura i nauka prawa, oznacza wszelkie prawa
majątkowe, w tym bezwzględne i względne, wierzytelności, tzw. sytuacje prawne
i tzw. oczekiwania prawne. W obecnym stanie prawnym, z uwagi na przykładowe
wyliczenie (zwrot „w szczególności"), mimo istotnego podobieństwa obu
7
konstrukcji, brak zatem podstaw do stosowania wykładni rozszerzającej pojęcia
„pobrane wynagrodzenie za pracę" zawartego w art. 31 § 2 pkt 1 in princ. k.r.o.
i wystarczające jest odwołanie się do art. 31 § 1 k.r.o. Dalszą konsekwencją tego
stanu rzeczy jest to, że wierzytelność o emeryturę przysługująca małżonkowi
dłużnika, będącemu jedynie tzw. dłużnikiem egzekwowanym na skutek nadania
przeciwko niemu klauzuli wykonalności ograniczającej odpowiedzialność do
majątku wspólnego, nie podlega egzekucji. Tym samym nie może być do niej
skierowana egzekucja prowadzona wobec dłużnika na zasadach wynikających
z art. 139-141 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych i odpowiednio stosowanych przepisów Kodeksu postępowania
cywilnego (art. 142 cyt. ustawy). Fakt oznaczenia w przepisach tej ustawy sposobu
egzekucji jako „egzekucji ze świadczeń pieniężnych" (nieznanego przepisom
kodeksu postępowania cywilnego) nie zmienia jego istoty ani nie oznacza
pośredniego wprowadzenia odstępstw od zasad ogólnych prawa cywilnego
w zakresie kwalifikacji prawa podmiotowego, przysługującego osobie mającej
ustalone prawo do emerytury (emerytowi) do chwili jej pobrania (zapłaty ze
skutkiem zaspokojenia), jako wierzytelności. W istocie nazewnictwo to jedynie
nawiązuje do pojęcia „świadczeń określonych w ustawie" (użytego m.in. w art. 3
cyt. ustawy) i związane jest z cechą szczególną emerytury jako świadczenia
o okresowym charakterze.
Po trzecie - Sąd drugiej instancji, przedstawiając Sądowi Najwyższemu,
do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne powinien wskazać dlaczego jego
rozstrzygnięcie jest niezbędne do rozpoznania środka odwoławczego,
oraz czy rzeczywiście występują uzasadnione wątpliwości interpretacyjne
(por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 2006 r., III UZP 6/06,
z dnia 25 stycznia 2007 r., III CZP 100/06, z dnia 22 lutego 2007 r., III CZP 163/06
– nie publ.). Sąd drugiej instancji uchylił się od przedstawienia motywów
wskazujących czy i z jakich przyczyn nie podziela dotychczasowej interpretacji
przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz kodeksu postępowania
cywilnego, ani nie powołał takich, które przemawiałyby za jej zmianą.
Sam argument, skądinąd trafny, że egzekucja z wierzytelności będzie bardziej
skuteczna od egzekucji z pobranych świadczeń nie może być uznany
8
za wystarczający. Względy utylitarne nie uzasadniają bowiem odstępstwa
od utrwalonych, nie budzących zastrzeżeń, zasad wykładni pojęć i instytucji
prawnych. W żadnym razie nie można ponadto przyjąć, że skierowana przeciwko
dłużnikowi egzekwowanemu czynność egzekucyjna zajęcia wierzytelności
obejmujących świadczenia okresowe z tytułu emerytury wymagalne, jeszcze nie
wypłacone, oraz niewymagalne przyszłe ma charakter techniczny. Zajęcie jest
bowiem kwalifikowaną co do formy i treści czynnością postępowania
egzekucyjnego, podejmowaną przez organ egzekucyjny, o doniosłym charakterze,
wywołującą w zależności od danego sposobu egzekucji oznaczone skutki
procesowe - i materialno-prawne. Okoliczność, czy egzekucja przeciwko dłużnikowi
„z emerytury" powinna się toczyć odpowiednio na zasadach przewidzianych dla
egzekucji z wynagrodzenia za pracę (art. 880-888 k.p.c.) czy z innych
wierzytelności (art. 895-908 k.p.c.) ma charakter wtórny i nie jest objęta
przedstawionymi zagadnieniami.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 61 § 1 ustawy
z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. 2002, Nr 240, poz. 2052
ze zm.) odmówił podjęcia uchwały.