Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 697/11
POSTANOWIENIE
Dnia 22 listopada 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Maria Szulc
w sprawie z wniosku Se. P.
przy uczestnictwie Sy. P., Sł. P. i "A."
Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w S.
o uchylenie postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 22 listopada 2012 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania "A." Spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością w S.
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 29 czerwca 2011 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy K. postanowieniem z dnia 25 lipca 2008 r. stwierdził, że
spadek po H. P., zmarłym w dniu 30 stycznia 2003 r. w P., ostatnio stale
zamieszkałym w M., nabyli wprost z mocy ustawy syn Se. P. oraz córka Sy. P. po
½ części każdy.
Sąd Rejonowy w M. postanowieniem z dnia 30 marca 2009 r. stwierdził zaś,
iż spadek po H. P. zmarłym 30 stycznia 2003 r. w P., ostatnio stale zamieszkałym w
M. na podstawie ustawy z dobrodziejstwem inwentarza nabyły dzieci: Sł. H. P., Se.
H.P., Sy. A.P. po 1
/3 części każde z nich.
W dniu 21 września 2010 r. wnioskodawca Se. H. P. wniósł o uchylenie w
trybie art. 679 k.p.c. postanowienia Sądu Rejonowego K. z dnia 25 lipca 2008 r.
Sąd Rejonowy w M. postanowieniem z dnia 23 grudnia 2010 r. wniosek
oddalił.
Sąd ten oparł się na stanowisku Sądu Najwyższego wyrażonym w uchwale
z dnia 16 grudnia 1983 roku w sprawie III CZP 65/83, iż tryb przewidziany w art.
679 k.p.c. nie jest właściwy do uchylenia jednego z wielu postanowień
stwierdzające nabycie spadku po tym samym spadkodawcy. Jednocześnie Sąd
Rejonowy wskazał, że tryb uchylenia postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku
określony w art. 679 k.p.c. ma zastosowanie jedynie w sytuacji, gdy istnieje jedno
prawomocne postanowienie o stwierdzenie nabycia spadku po danym
spadkodawcy.
W sytuacji istnienia dwóch lub więcej prawomocnych postanowień
o stwierdzenie nabycia spadku po tej samej osobie właściwym trybem jest żądanie
wznowienia postępowania. W takim przypadku przedmiotem rozpoznania przez
Sąd są z urzędu wszystkie postanowienia dotyczące stwierdzenia nabycia spadku
po tej samej osobie.
Sąd Okręgowy uznając apelację wnioskodawcy za zasadną postanowieniem
z dnia 29 czerwca 2011 r. zmienił zaskarżone postanowienie i uchylił
postanowienie Sądu Rejonowego w K. z dnia 25 lipca 2008 r.
3
Wskazał, że przewidziane w art. 679 k.p.c. postępowanie umożliwia
unicestwienie podstawy domniemania, że osoba, która uzyskała stwierdzenie
nabycia spadku, jest spadkobiercą. Umożliwia ono również obalenie samych
podstaw domniemania wynikającego ze stwierdzenia nabycia spadku co do
uzyskanego przymiotu spadkobiercy. W konsekwencji przyjął Sąd, że w razie
zmiany postanowienia, umożliwia uzyskanie przez rzeczywistego spadkobiercę
nowego stwierdzenia nabycia spadku, zgodnego z rzeczywistym stanem prawnym
i wywołującego odpowiednie skutki prawne. To doprowadziło Sąd do wniosku,
że art. 679 k.p.c. zastępuje instytucję wznowienia postępowania w tych
sprawach w drodze żądania zmiany dotychczasowego wadliwego stwierdzenia
nabycia spadku.
W skardze kasacyjnej opartej na podstawie naruszenia prawa procesowego
uczestnik postępowania zarzucił naruszenie art. 679 § 1 k.p.c. w zw. z art. 524 § 1
k.p.c. poprzez przyjęcie, iż w trybie art. 679 § 1 k.p.c. możliwe jest uchylenie
jednego z postanowień stwierdzających nabycie spadku po tym samym
spadkodawcy oraz art. 524 § 1 k.p.c. w zw. z art. 403 § 2 k.p.c. poprzez jego
niezastosowanie.
W konkluzji wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości oraz
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu i zasądzenie
kosztów postępowania w tym kosztów zastępstwa procesowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istota zagadnienia w przedmiotowej sprawie sprowadza się do
odpowiedzi na pytanie, czy w sytuacji gdy w obrocie prawnym zaistnieje więcej
niż jedno postanowienie stwierdzające nabycie spadku po tym samym zmarłym,
to dla skasowania takiego postanowienia właściwy jest tryb przewidziany
w przepisie art. 679 § 1 k.p.c. czy też tryb wznowienia postępowania
nieprocesowego z art. 524 § 1 k.p.c.
Na tle stanu prawnego, obwiązującego w okresie od dnia 1 lipca 1996 r.
(a właściwie dopiero od dnia 1 lipca 1998 r., w którym upłynął termin do wnoszenia
kasacji z urzędu) do dnia 1 lipca 2009 r. (data wejścia w życie nowelizacji
zmieniającej m.in. art. 403 i 412 k.p.c.), zarysowała się rozbieżność poglądów
4
co do tego, czy w razie wielokrotnego stwierdzenia nabycia spadku po tej samej
osobie należy wszcząć postępowanie, o którym mowa w art. 679 k.p.c.
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 sierpnia 2003 r., LEX nr 315 425),
czy też złożyć skargę o wznowienie postępowania (por. postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2002 r., V CKN 1258/00, „Wokanda” 2003,
nr 9, s. 8).
W orzecznictwie wyrażano zarówno pogląd, że art. 679 k.p.c., który
niewątpliwie należało zaliczyć do przepisów przewidujących zmianę lub uchylenie
prawomocnego postanowienia stwierdzającego nabycie spadku, wyłączał w ogóle
wznowienie postępowania w sprawach tego rodzaju, niezależnie od tego, jakimi
wadami było dotknięte postępowanie (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
21 kwietnia 1994 r., III CZP 40/94, OSNC 1994/11/210, czy postanowienie z dnia
26 czerwca 2002 r., III CZ 64/02, nie publ.), jak i zapatrywanie przeciwne - że art.
679 k.p.c. wyłącza dopuszczalność złożenia skargi o wznowienie postępowania
jedynie w tych wypadkach, w których podstawa wznowienia pokrywa się
z przewidzianą w art. 679 k.p.c. (por. uchwałę składu siedmiu sędziów z dnia
10 listopada 1969 r., III CZP 56/69, OSNCP 1970/7-8/118, a ostatnio postanowienie
z dnia 26 listopada 2003 r., III CK 144/02, nie publ., czy powoływane przez Sąd
Okręgowy postanowienie z dnia 7 listopada 2002 r., V CKN 1258/00, Wokanda
2003/9/8). Szczególny splot podstaw powstaje jednak w sytuacjach - wcale
nierzadkich - kiedy doszło do wydania więcej niż jednego postanowienia
stwierdzającego nabycie spadku po tym samym spadkodawcy.
Kwestię tę ostatecznie rozstrzygnął Sąd Najwyższy w uchwale składu
siedmiu sędziów z dnia 10 lipca 2012 r. (III CZP 81/11, niepubl.), stwierdzając, że
1. Przepis art. 679 k.p.c. nie stanowi podstawy uchylenia kolejnego
prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po tym samym
spadkodawcy.
2. Istnienie dwóch lub więcej prawomocnych postanowień o stwierdzeniu
nabycia spadku po tym samym spadkodawcy uzasadnia wznowienie postępowania
na podstawie art. 403 § 2 w związku z art. 13 § 2 lub art. 524 § 2 k.p.c. i nadał jej
moc zasady prawnej.
5
W uzasadnieniu podkreślił, że żaden z przepisów dotyczących postępowania
o stwierdzenie nabycie spadku nie przewiduje możliwości uchylenia jednego
z dwóch prawomocnych postanowień stwierdzających nabycie spadku po tym
samym spadkodawcy, i to niezależnie od treści tych postanowień, co oznacza,
że skasowanie jednego z nich jest możliwe tylko w postępowaniu nadzwyczajnym
wszczętym na podstawie art. 403 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
Zgodnie z art. 403 § 2 k.p.c., można żądać wznowienia postępowania m.in.
w razie późniejszego wykrycia prawomocnego wyroku, dotyczącego tego samego
stosunku prawnego. Celem wznowienia postępowania z tego powodu jest to, aby
we wznowionym postępowaniu sąd mógł uwzględnić prawomocność materialną
wcześniejszego wyroku dotyczącego tego samego stosunku prawnego,
co zaskarżony wyrok. Wskazana podstawa wznowienia ma zastosowanie,
gdy wykryty wcześniejszy prawomocny wyrok nie został uwzględniony
w późniejszym postępowaniu, mimo swojej powagi rzeczy osądzonej lub z powodu
swojego skutku prejudycjalnego. W pierwszym wypadku skarga o wznowienie
postępowania ma doprowadzić do uchylenia zaskarżonego późniejszego wyroku
i odrzucenia pozwu albo umorzenia późniejszego postępowania, w drugim
natomiast ma skutkować zmianą zaskarżonego prawomocnego późniejszego
wyroku. W obu wypadkach nie chodzi o to, czy zaskarżony prawomocny późniejszy
wyrok jest zgodny z rzeczywistym stanem faktycznym i prawnym, lecz wyłącznie
o to, że został wydany z naruszeniem prawomocności materialnej wcześniejszego
prawomocnego wyroku. Innymi słowy, odwrotnie niż w razie stosowania art. 679
k.p.c., akcent jest położony na naruszenie przepisów prawa procesowego;
aspekt materialnoprawny wadliwości nie ma znaczenia.
Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że porównanie określonej w art. 679 k.p.c.
podstawy zmiany prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia
spadku z ujętą w art. 403 § 2 k.p.c. podstawą wznowienia postępowania cywilnego
w postaci kolizji prawomocnych wyroków prowadzi do wniosku, że pierwsza z tych
podstaw nie pochłania drugiej. W sytuacji, której dotyczy art. 679 k.p.c., chodzi
o wykazanie, że stwierdzenie nabycia spadku jest niezgodne z rzeczywistym
stanem faktycznym i prawnym, natomiast dla zastosowania podstawy wznowienia
postępowania w postaci kolizji prawomocnych wyroków odnoszących się do tego
6
samego stosunku prawnego kwestia, czy i którykolwiek z nich jest zgodny albo
niezgodny z rzeczywistym stanem faktycznym i prawnym, jest obojętna.
Na gruncie art. 403 § 2 k.p.c. uchylenie późniejszego prawomocnego wyroku
z powodu jego kolizji z wcześniej wydanym prawomocnym wyrokiem dotyczącym
tego samego stosunku prawnego nastąpi nawet wtedy, gdy wyrok późniejszy
będzie zgodny z rzeczywistym stanem faktycznym i prawnym, a wyrok
wcześniejszy temu stanowi nie odpowiada.
W uzasadnieniu uchwały podkreślono, że art. 403 § 2 k.p.c. dotyczy kolizji
prawomocnych wyroków, które zostały wydane w sporze między tymi samymi
stronami, a wyznacznikiem przedmiotowym powagi rzeczy osądzonej
prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku jest osoba
spadkodawcy, co oznacza, iż postanowienia stwierdzające nabycie spadku po tym
samym spadkodawcy mają ten sam przedmiot rozstrzygnięcia.
W myśl art. 524 § 1 k.p.c., uczestnik może żądać wznowienia postępowania
zakończonego prawomocnym postanowieniem orzekającym co do istoty
sprawy, jednak wznowienie postępowania nie jest dopuszczalne, jeżeli
postanowienie kończące postępowanie może być zmienione lub uchylone.
Z art. 524 § 2 k.p.c. wynika z kolei, że zainteresowany, który nie był uczestnikiem
postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem orzekającym co do
istoty sprawy, może żądać wznowienia postępowania, jeżeli postanowienie
to narusza jego prawa.
Mając na względzie to stwierdzenie i uwzględniając jednocześnie treść
art. 524 § 2 k.p.c. Sąd Najwyższy przyjął, że jeżeli istnieje kilka prawomocnych
postanowień o stwierdzeniu nabycia spadku po tym samym spadkodawcy,
to powstać mogą dwie odmienne sytuacje. W pierwszej z nich, o wznowienie
postępowania, w którym wydane zostało późniejsze postanowienie o stwierdzeniu
nabycia spadku, występuje uczestnik tego postępowania, a w drugiej –
zainteresowany, który w tym postępowaniu nie brał udziału. Gdy wznowienia
później zakończonego prawomocnie postępowania zażąda jego uczestnik,
podstawę skargi stanowi art. 403 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.; sąd, uwzględniając
skargę o wznowienie, uchyla wydane w tym postępowaniu późniejsze
7
postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku i odrzuca wniosek. Jeżeli natomiast
o wznowienie później zakończonego prawomocnie postępowania występuje
zainteresowany, który nie był jego uczestnikiem, wówczas powinien wykazać,
że późniejsze prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku narusza
jego prawa, a do wznowienia stosuje się przepisy o wznowieniu postępowania
z powodu pozbawienia strony możności działania (art. 524 § 2 k.p.c.).
We wznowionym postępowaniu sąd musi jednak uwzględnić powagę rzeczy
osądzonej wcześniejszego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, wobec
czego także w tym wypadku nastąpi uchylenie późniejszego prawomocnego
postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, a wniosek o wszczęcie późniejszego
postępowania zostanie odrzucony.
Reasumując rozważania, Sąd Najwyższy w referowanej uchwale uznał,
że uczestnik postępowania zakończonego postanowieniem, które się później
uprawomocniło, może żądać jego wznowienia na podstawie art. 403 § 2 w zw. z art.
13 § 2 k.p.c., natomiast zainteresowany nie będący uczestnikiem tego
postępowania, może żądać jego wznowienia na podstawie art. 524 § 2 k.p.c.,
a więc jeżeli postanowienie narusza jego prawa.
Kierując się tym stanowiskiem prawnym, należało zaskarżone postanowienie
uchylić na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. i przekazać
sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu.