Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 259/12
POSTANOWIENIE
Dnia 19 grudnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
Protokolant Maryla Czajkowska
w sprawie z wniosku M. W.
przy uczestnictwie J. W .
o podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 19 grudnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w P .
z dnia 13 stycznia 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w P. do ponownego rozpoznania, pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Rejonowy postanowieniem wstępnym z dnia 1 września 2011 r. oddalił
zgłoszone przez wnioskodawczynię żądanie ustalenia nierównych udziałów w
majątku wspólnym.
Ustalił, że w dniu 13 sierpnia 2004 r. wnioskodawczyni i uczestnik
postępowania zawarli małżeństwo, które wyrokiem Sądu Okręgowego w P. z dnia
21 kwietnia 2008 r. zostało rozwiązane przez rozwód bez orzekania o winie. Z
małżeństwa mają jednego syna urodzonego w dniu 26 lutego 2005 r. W umowie
notarialnej z dnia 2 sierpnia 2004 r. uczestnicy postanowili, że w ich małżeństwie
obowiązywać będzie ustrój rozszerzonej wspólności ustawowej, którą będą objęte
przedmioty uprzednio nabyte przez jednego z nich, w tym własność lokalu
mieszkalnego w budynku przy ul. S. w P. oraz prawo własności nieruchomości o
obszarze 0,3047 ha, stanowiącej drogi i plac zabaw osiedla – w udziale 60/10000.
Wspólnością majątkową objęte zostały również projektor i zestaw kina domowego,
kupione przez uczestnika w lipcu 2004 r. za 6 700 zł i 3 400 zł. W czasie trwania
małżeństwa uczestnicy nabyli przedmioty urządzenia domowego o wartości 42
464,39 zł, z tym że w przeważającej części pieniądze na ten cel pochodziły od
matki uczestnika. Uczestnik dysponował kartą kredytową matki i pobrał z jej konta
kwotę 47 071,27 zł. Poza tym matka uczestnika systematycznie przelewała na
wspólny rachunek uczestników różne kwoty pieniężne ze swojego konta; ogółem
przelała kwotę 32 350 zł. Na rachunek bankowy uczestników przelewane były też
stypendia socjalne i naukowe uczestnika w łącznej kwocie 10 867,50 zł, a
następnie jego wynagrodzenie za pracę w kwocie 8 585,65 zł. W dniu 10 marca
2006 r. wnioskodawczyni wpłaciła na wspólne konto kwotę 2 500 zł. Z kolei rodzina
wnioskodawczyni dokonała przelewu na konto uczestników kwoty 10 600 zł.
W chwili zawierania małżeństwa wnioskodawczyni kończyła studia,
a uczestnik był na trzecim roku studiów licencjackich. Utrzymywali się ze środków
uzyskiwanych od swoich rodzin oraz ze stypendium uczestnika. Uczestnik podjął
pracę w 2005 r., a wnioskodawczyni w 2006 r. Roczny dochód uczestnika z tytułu
wynagrodzenia za pracę wyniósł w 2005 roku kwotę 16 151,07 zł, a w 2006 roku –
18 816,92 zł.
3
Sąd Rejonowy przyjął, że, zgodnie z art. 5 ust. 3 ustawy z dnia 17 czerwca
2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1691 – dalej: „ustawa nowelizująca”), która weszła
w życie z dniem 20 stycznia 2005 r., do stosunków majątkowych uczestników
stosuje się nadal przepisy obowiązujące w czasie zawierania umowy majątkowej
małżeńskiej. Uczestnicy mogli zmienić wprawdzie dotychczasowy ustrój majątkowy
stosownie do przepisów ustawy nowelizującej, jednak tego nie uczynili.
Zgodnie z art. 50 pkt 2 k.r.o. w brzmieniu sprzed nowelizacji, udziały małżonków
w majątku wspólnym w chwili ustania wspólności są równe, chyba że umówiono się
inaczej. Oznacza to, że w chwili ustania wspólności udziały uczestników w majątku
wspólnym były równe, gdyż w zawartej umowie majątkowej nie umówili się inaczej.
Gdyby nawet przyjąć - stwierdził Sąd Rejonowy - że w niniejszej sprawie
można by zastosować dodany ustawą nowelizującą art. 501
k.r.o., według
którego nie byłoby wyłączone stosowanie art. 43 § 2 i 3 k.r.o., to żądanie ustalenia
nierównych udziałów w majątku wspólnym nie mogłoby uzyskać aprobaty Sądu.
Nie może bowiem stanowić podstawy ustalenia nierównych udziałów
okoliczność, że strony wniosły do majątku wspólnego przedmioty o zdecydowanie
nierównej wartości.
Postanowieniem z dnia 13 stycznia 2012 r. Sąd Okręgowy oddalił apelację
wnioskodawczyni, aprobując ustalenia faktyczne oraz ocenę prawną Sądu
pierwszej instancji, zgodnie z którą art. 5 ust. 3 ustawy nowelizującej przesądza o
stosowaniu w niniejszej sprawie art. 50 k.r.o. w brzmieniu sprzed nowelizacji. W
tym stanie rzeczy brak podstaw prawnych do zastosowania art. 43 § 2 i 3 k.r.o. Nie
miały zatem znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy wywody wnioskodawczyni, w
których zwalczała ustalenia faktyczne przyjęte przez Sąd pierwszej instancji za
podstawę orzeczenia. Ubocznie tylko Sąd Okręgowy zauważył, że do skutecznego
podważenia tych ustaleń nie wystarczy ogólnikowe stwierdzenie, iż całość
zebranego materiału prowadzi do odmiennych wniosków od wywiedzionych przez
Sąd pierwszej instancji, oraz że okoliczności przytoczone w apelacji nie spełniają
warunku kumulatywnego wystąpienia przesłanek z art. 43 § 2 i 3 k.r.o., gdyż
uczestnikowi nie można postawić zarzutu rażącego lub uporczywego
nieprzyczyniania się do zwiększenia majątku wspólnego stosownie do posiadanych
4
możliwości zarobkowych. Dodał jednak, że rozważania te mają jedynie charakter
uzupełniający.
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu Okręgowego
wnioskodawczyni, powołując się na obie podstawy określone w art. 3983
§ 1 k.p.c.,
wniosła o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
W ramach pierwszej podstawy wskazała na naruszenie przepisów art. 43 § 2 i 3
k.r.o. przez ich niezastosowanie, art. 5 ust. 3 ustawy nowelizującej przez przyjęcie,
że do podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej
po wejściu w życie tej ustawy, mają zastosowanie przepisy dotychczasowe, i art. 5
k.c. przez jego niezastosowanie, mimo że jedynym istotnym składnikiem majątku
istniejącego w chwili ustania wspólności była nieruchomość lokalowa. W ramach
drugiej podstawy podniosła natomiast zarzut obrazy art. 233 § 1 w związku z art.
391 § 1 k.p.c. przez dokonanie sprzecznej z zasadami logiki oraz doświadczenia
życiowego oceny dowodów, a przez to przyjęcie, że mieszkanie, które wniosła do
majątku wspólnego nie przesądza o możliwości ustalenia nierównych udziałów
w majątku wspólnym oraz że uczestnicy w jednakowym stopniu przyczynili się do
powstania majątku wspólnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Spośród zarzutów podniesionych w ramach obu podstaw kasacyjnych
rozważenia w pierwszej kolejności wymaga zarzut obrazy art. 5 ust. 3 ustawy
nowelizującej przez przyjęcie, że żądanie ustalenia nierównych udziałów w majątku
wspólnym, zgłoszone w sprawie o podział majątku wspólnego, podlega ocenie na
podstawie przepisów obowiązujących w czasie zawierania małżeńskiej umowy
majątkowej. Zdaniem skarżącej, przepis ten odnosi się tylko do stosunków
majątkowych między małżonkami, natomiast w niniejszej sprawie należało
zastosować art. 5 ust. 5 pkt 3 ustawy nowelizującej, zgodnie z którym przepisy
dotychczasowe stosuje się do podziału majątku wspólnego małżonków,
jeżeli wspólność majątkowa małżeńska ustała przed wejściem ustawy w życie,
tj. przed dniem 20 stycznia 2005 r. Ponieważ wspólność majątkowa między
uczestnikami ustała po wejściu w życie ustawy nowelizującej, do żądania ustalenia
nierównych udziałów w majątku wspólnym uczestników należało zastosować
5
przepisy tej ustawy, a więc dodany nią art. 501
k.r.o., który nie wyłącza
zastosowania art. 43 § 2 i 3 k.r.o.
Poruszony problem dotyczy wykładni przepisów przejściowych zawartych
w art. 5 ustawy nowelizującej, którą dokonano kompleksowej zmiany przepisów
kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w zakresie stosunków majątkowych
małżonków. W art. 5 ust. 1 tej ustawy została wyrażona ogólna zasada stosowania
ustawy nowej także do stosunków powstałych przed jej wejściem w życie,
natomiast w przepisach art. 5 ust. 2 – 7 przewidziane zostały wyjątki ograniczające
zakres stosowania tej zasady. Zgodnie z ust. 3 powołanego artykułu, do stosunków
majątkowych małżonków opartych w dniu wejścia w życie ustawy na umowie
majątkowej małżeńskiej stosuje się nadal przepisy obowiązujące w czasie
zawierania umowy. Jednakże strony mogą przez umowę zmienić dotychczasowy
ustrój majątkowy stosowanie do przepisów ustawy. Z kolei według art. 5 ust. 5 pkt
3, przepisy dotychczasowe stosuje się do podziału majątku wspólnego małżonków
i do zwrotu wydatków i nakładów dokonanych z majątku wspólnego na majątek
osobisty lub z majątku osobistego na majątek wspólny, jeżeli wspólność majątkowa
małżeńska ustała przed wejściem w życie ustawy.
Rozstrzygnięcie kwestii, która z przytoczonych regulacji, zawartych w art.
5 ust. 3 i w art. 5 ust. 5 pkt 3 ustawy nowelizującej, powinna znaleźć zastosowanie
do oceny zgłoszonego w niniejszej sprawie żądania ustalenia nierównych udziałów
w majątku wspólnym, wymaga udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy żądanie
to wiąże się z postępowaniem o podział majątku wspólnego. Zarówno w stanie
prawnym poprzedzającym wejście w życie ustawy nowelizującej, jak i po tym dniu
kwestia dopuszczalności ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym była
i nadal jest uregulowana w art. 43 § 2 i 3 k.r.o. Według tych przepisów, które
z dniem 20 stycznia 2005 r. uległy tylko nieznacznej zmianie, z ważnych powodów
każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym
nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do
powstania tego majątku (art. 43 § 2 k.r.o.); przy ocenie, w jakim stopniu każdy
z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także
nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie
domowym (art. 43 § 3 k.r.o.).
6
Również pod rządem kodeksu rodzinnego z 1950 r. (Dz.U. Nr 34, poz. 308
ze zm.) małżonek mógł żądać pozbawienia lub ograniczenia udziału
współmałżonka w majątku wspólnym (art. 27 k.r.). Przepisy tego kodeksu
oraz ustawy z dnia 27 czerwca 1950 r. o postępowaniu niespornym w sprawach
rodzinnych oraz z zakresu kurateli (Dz.U. Nr 34, poz. 310 ze zm.) nie przewidywały
jednak możliwości dochodzenia tego żądania w postępowaniu niespornym.
Mogło ono być dochodzone wyłącznie na drodze spornej przez
wytoczenie powództwa.
Od dnia wejścia w życie kodeksu postępowania cywilnego odnośne żądanie
może być natomiast dochodzone także w postępowaniu nieprocesowym.
Zgodnie bowiem z art. 567 § 1 k.p.c., w postępowaniu o podział majątku wspólnego
po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd rozstrzyga także
o żądaniu ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym.
Według § 2 tego artykułu, w razie sporu co do ustalenia nierównych udziałów
w majątku wspólnym sąd może orzec o tym postanowieniem wstępnym.
Nie wyłącza to jednak - jak zgodnie przyjmuje się w doktrynie - możliwości
wytoczenia powództwa o ustalenie udziałów w majątku wspólnym na podstawie
art. 43 § 2 k.r.o. i rozstrzygnięcia o tym w procesie wyrokiem.
Unormowanie podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności
majątkowej między małżonkami sprowadza się do podwójnego odesłania.
Artykuł 46 k.r.o. odsyła do przepisów o wspólności majątku spadkowego i o dziale
spadku, a odnoszący się do działu spadku art. 1035 k.c. - do przepisów
o współwłasności w częściach ułamkowych. Podobnie ma się rzecz gdy chodzi
o procedurę, zgodnie bowiem z art. 567 § 3 k.p.c., do postępowania o podział
majątku wspólnego stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku, a zgodnie
z art. 688 k.p.c., do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o zniesieniu
współwłasności.
Z przytoczonych unormowań wynika, że żądanie ustalenia nierównych
udziałów w majątku wspólnym nie wiąże się z postępowaniem o podział majątku
wspólnego. Nie ma zatem racji skarżąca wywodząc, że żądania tego dotyczył art. 5
ust. 5 pkt 3 ustawy nowelizującej. Sądy orzekające prawidłowo przyjęły, że, zgodnie
7
z regulacją intertemporalną zawartą w art. 5 ust. 3 ustawy nowelizującej,
do stosunków majątkowych uczestników stosuje się przepisy kodeksu rodzinnego
i opiekuńczego w brzmieniu sprzed wejścia w życie ustawy nowelizującej.
Art. 50 pkt 2 k.r.o. wówczas stanowił, że, jeżeli małżonkowie włączyli do
wspólności przedmioty majątkowe, które przy wspólności ustawowej należałyby do
ich majątków odrębnych, udziały małżonków w majątku wspólnym w chwili ustania
wspólności są równe, chyba że umówiono się inaczej. Na gruncie tego przepisu
w doktrynie powstał spór co do tego, czy małżonkom przysługuje przewidziane
w art. 43 § 2 k.r.o. prawo żądania, ażeby – z ważnych powodów – ustalenie
udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy
z nich przyczynił się do powstania tego majątku. W kwestii tej prezentowane były
dwa różne zapatrywania. Według jednego, małżonkom prawo takie nie
przysługiwało. Zwolennicy tego poglądu podkreślali, że skoro małżonkowie
zdecydowali się włączyć do wspólności przedmioty, które przy wspólności
ustawowej należałyby do ich majątków odrębnych, nieaktualne stało się
przewidziane w art. 43 § 2 k.r.o. kryterium, polegające na ocenie stopnia
przyczynienia się każdego z małżonków do powstania wspólnego majątku.
W zamian za to ustawodawca w art. 50 pkt 2 k.r.o. przyznał małżonkom prawo
określenia w majątkowej umowie małżeńskiej innego stosunku wzajemnego
udziałów w majątku wspólnym w chwili ustania wspólności. Niemożność sądowego
ustalenia nierówności udziałów została tu więc zastąpiona możnością umownego
ich określenia na wypadek ustania wspólności. Według przeciwnego poglądu,
odnośne prawo przysługiwało także w wypadku przyjęcia przez małżonków
rozszerzonej wspólności majątkowej nawet z określeniem w umowie majątkowej
małżeńskiej nierównych udziałów w majątku wspólnym w chwili ustania wspólności.
Zwolennicy tego zapatrywania podkreślali, że od czasu zawarcia małżeńskiej
umowy majątkowej do chwili ustania wspólności upływa z reguły dłuższy okres,
w związku z czym wysokość udziałów określona w umowie może być zupełnie
niewłaściwa w chwili ustania wspólności.
W postanowieniu z dnia 6 czerwca 2000 r., I CKN 16/00 (nie publ.),
Sąd Najwyższy opowiedział się za niemożnością sądowego ustalenia nierówności
udziałów, stwierdzając, że powtórzenie w art. 50 pkt 2 k.r.o. - mimo odesłania z art.
8
48 k.r.o. – zasady wyrażonej w art. 43 § 1 k.r.o. wskazuje, iż wolą ustawodawcy
było pozostawienie umowie stron określenia ich udziałów na wypadek ustania
wspólności. Przeczyłoby temu odpowiednie stosowanie w to miejsce możliwości
przewidzianej dla wspólności ustawowej w art. 43 § 2 i 3 k.r.o.
Podejmując to zagadnienie trzeba zauważyć, że dyrektywy wykładni
systemowej przemawiają za trafnością drugiego z prezentowanych poglądów, który
nota bene dominował w nauce prawa. Przed wejściem w życie ustawy
nowelizującej art. 48 k.r.o. stanowił, że do wspólności umownej stosuje się
odpowiednio przepisy o wspólności ustawowej z zachowaniem przepisów
poniższych. Z kolei zgodnie z art. 50 pkt 2 k.r.o., małżonkowie, którzy przyjęli ustrój
wspólności rozszerzonej, mogli postanowić, że z chwilą ustania wspólności ich
udziały w majątku wspólnym nie będą równe. Odpowiednie postanowienie
małżeńskiej umowy majątkowej miało w takim wypadku zastosowanie zamiast
przepisu art. 43 § 1 k.r.o., co nie oznaczało jednak, że postanowienie to wyłączało
odpowiednie stosowanie art. 43 § 2 i 3 k.r.o. Do identycznego wniosku prowadzą
dyrektywy wykładni funkcjonalnej, trzeba bowiem uwzględnić, że w okresie, jaki
upływa między zawarciem umowy majątkowej a ustaniem wspólności,
w stosunkach osobistych i majątkowych między małżonkami mogą nastąpić istotne
zmiany. Nie można wymagać, aby małżonkowie już w chwili zawierania umowy
majątkowej przewidywali, który z nich w przyszłości nie będzie należycie
przyczyniać się do powstania majątku wspólnego. Może się zdarzyć –
na co zwracano uwagę w doktrynie – że po zawarciu umowy majątkowej
ustanawiającej nierówne udziały jeden z małżonków rażąco narusza swoje
obowiązki względem drugiego małżonka, nie przyczynia się do powstania
wspólnego majątku i swoim postępowaniem doprowadza do rozwodu.
W takich sytuacjach nie do przyjęcia byłoby zachowanie przez tego małżonka
korzyści przypadających mu na podstawie małżeńskiej umowy majątkowej.
Fakt zawarcia umowy o przyjęciu rozszerzonej wspólności majątkowej
z określeniem nierównych udziałów w majątku wspólnym nie powinien w żadnym
razie odbijać się niekorzystnie na późniejszej sytuacji prawnej małżonka. Do takich
wniosków doszedł niewątpliwie sam ustawodawca, skoro w ustawie nowelizującej
wprowadził do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego art. 501
k.r.o., w którym wprost
9
odesłał do stosowania art. 43 § 2 i 3 k.r.o. Wszystko to przemawia na rzecz tezy,
że jeżeli przed wejściem w życie ustawy nowelizującej stosunki majątkowe
małżonków oparte były na umowie rozszerzającej wspólność ustawową,
stosowanie art. 43 § 2 i 3 k.r.o. nie było wyłączone, bez względu na to, czy
małżonkowie skorzystali, czy nie skorzystali z możliwości określenia nierównych
udziałów w majątku wspólnym.
Z tych względów skład orzekający Sądu Najwyższego nie podziela
stanowiska wyrażonego w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca
2000 r., I CKN 16/00. Stanowisko to nie zostało zresztą poparte szerszą
argumentacją.
Skoro Sąd Okręgowy wyszedł z odmiennego założenia, zarzut naruszenia
art. 43 § 2 k.r.o. przez przyjęcie, że przepis ten nie ma w sprawie zastosowania,
trzeba uznać za zasadny. Sąd Okręgowy stwierdził wprawdzie, że nawet przy
przyjęciu dopuszczalności stosowania tego przepisu żądanie ustalenia nierównych
udziałów jest nieuzasadnione, lecz rozważania te miały jedynie charakter uboczny
i nie zostały poprzedzone dokonaniem niezbędnych ustaleń zarówno co do składu
majątku wspólnego, jak i przesłanek określonych w art. 43 § 2 i 3 k.r.o.
W tym stanie rzeczy rozważanie zarzutu naruszenia art. 5 k.c. trzeba uznać za
przedwczesne. Można jedynie przypomnieć, że warunkiem ustalenia nierównych
udziałów jest łączne spełnienie dwóch przesłanek, tzn. istnienia ważnych powodów
oraz przyczynienia się do powstania majątku wspólnego w różnym stopniu.
Przez ważne powody w orzecznictwie rozumie się takie okoliczności, które
oceniane z punktu widzenia zasad współżycia społecznego sprzeciwiają się
przyznaniu jednemu z małżonków korzyści z tej części majątku wspólnego,
do powstania której ten małżonek się nie przyczynił. Przy ocenie istnienia ważnych
powodów należy zatem mieć na względzie całokształt postępowania małżonków
w czasie trwania wspólności majątkowej w zakresie wykonywania ciążących
na nich obowiązków względem rodziny, którą przez swój związek założyli
(zob. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 1972 r., III CRN 626/71,
nie publ., z dnia 30 listopada 1972 r., III CRN 235/72, OSNCP 1973, nr 10,
poz. 174, z dnia 26 listopada 1973 r., III CRN 227/73, OSNCP 1974, nr 11, poz. 89,
10
z dnia 5 października 1974 r., III CRN 190/74, nie publ., z dnia 2 października
1997 r., II CKN 348/97, nie publ., z dnia 25 lipca 2000 r., III CKN 932/98, nie publ.
i z dnia 21 listopada 2002 r., III CKN 1018/00, nie publ.).
Na koniec trzeba dodać, że podniesiony przez skarżącą zarzut naruszenia
art. 233 § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez dokonanie oceny dowodów
sprzecznej z zasadami logiki i doświadczenia życiowego nie mógł odnieść
zamierzonego skutku, gdyż podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty
dotyczące oceny dowodów (art. 3983
§ 3 k.p.c.).
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 i art. 108 § 2
w związku z art. 39821
k.p.c. uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę
Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
jw