Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 272/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 stycznia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa E. W.
przeciwko Miastu W.
o zobowiązanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 11 stycznia 2013 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 17 listopada 2011 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza od powódki na rzecz strony pozwanej
500 (pięćset) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
E. W. wniosła o zobowiązanie miasta W. do złożenia oświadczenia woli,
którym pozwany przeniesie nieodpłatnie na jej rzecz własność niezabudowanej
nieruchomości w W., przy ul. Ż., stanowiącej działkę nr 13, obręb 2-04-05, o
powierzchni 14.552 m2
, dla której Sąd Rejonowy prowadzi księgę wieczystą nr […].
Roszczenie wywodziła z art. 15 ust. 3 ustawy z 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy -
Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321; dalej – ustawa o zmianie k.c.).
Pozwany wniósł o oddalenie powództwa.
Wyrokiem z 8 października 2010 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił powództwo i
zasądził od powódki na rzecz pozwanego kwotę 7.200 zł tytułem zwrotu kosztów
zastępstwa procesowego.
Sąd Okręgowy ustalił, że 11 grudnia 1970 r. zmarł S. J., ojciec powódki,
właściciel gospodarstwa rolnego w W., stanowiącego nieruchomość, której dotyczy
żądanie pozwu. Postanowieniem z 28 września 1972 r. Sąd Powiatowy stwierdził,
że spadek po nim nabyła w całości powódka. Postanowieniem z 24 października
1975 r., wydanym na wniosek Naczelnika Dzielnicy […], postanowienie to zostało
uzupełnione o stwierdzenie, że spadkowe gospodarstwo rolne dziedziczy w całości
Skarb Państwa, bowiem w dniu otwarcia spadku powódka nie posiadała uprawnień
do dziedziczenia gospodarstwa rolnego (art. 1059 § 1 pkt 4 k.c.). Decyzją z 9 lutego
1998 r. Wojewoda … stwierdził, że nieruchomość spadkowa stała się własnością
Dzielnicy […], a na podstawie art. 20 ust. 1 ustawy z 15 marca 2002 r. o ustroju
miasta W. (Dz. U. Nr 41, poz. 361) mienie gmin […] z dniem 27 października 2002
r. stało się mieniem W., co znajduje odzwierciedlenie we wpisach w księdze
wieczystej […].
Nieruchomość wchodząca w skład spadku po ojcu powódki na
podstawie decyzji administracyjnych została oddana do dyspozycji
Pracowniczym Ogrodom Działkowym.
Artykuł 15 ust. 1 i 3 ustawy o zmianie k.c. przewidywał dla samoistnego
posiadacza nieruchomości wchodzącej w skład gospodarstwa rolnego, które przed
3
6 kwietnia 1982 r. odziedziczył z ustawy Skarb Państwa po osobie będącej
spadkodawcą tego posiadacza lub jego wstępnego, roszczenie w stosunku do
Skarbu Państwa o przeniesienie na niego własności tej nieruchomości. W wypadku
gdy nieruchomość wchodząca w skład gospodarstwa rolnego, które Skarb Państwa
odziedziczył z ustawy po spadkodawcy przed 6 kwietnia 1982 r., znajdowała się
we władaniu Skarbu Państwa, roszczenie to przysługiwało również spadkobiercom
tego spadkodawcy lub ich zstępnym, jeżeli w chwili wejścia w życie ustawy
odpowiadali warunkom przewidzianym w art. 1059 pkt 1 lub 2 k.c. w brzmieniu
nadanym ustawą o zmianie k.c. Skarb Państwa mógł żądać od nabywcy zwrotu
nakładów koniecznych nie mających pokrycia w korzyściach, które uzyskał
z nieruchomości oraz innych nakładów, które zwiększają wartość nieruchomości
w chwili przeniesienia własności.
W ocenie Sądu Okręgowego, pozwany jako jednostka samorządu
terytorialnego nie ma legitymacji biernej w sprawie. Ustawa o zmianie k.c.
weszła w życie już w okresie obowiązywania art. 5 ust. 1 w zw. z art. 18 ust. 1
ustawy z 10 maja 1990 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie
terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 32, poz.
191; dalej – p.w.u.s.t.), a brzmienie art. 15 ustawy o zmianie k.c. wskazuje,
iż intencją ustawodawcy było ograniczenie możliwości realizacji przewidzianego
nim roszczenia wyłącznie w stosunku do Skarbu Państwa.
Gdyby przyjąć odmiennie, to za oddaleniem powództwa przemawia
okoliczność, że ani Skarb Państwa, ani gmina nie włada nieruchomością, której
dotyczy żądanie pozwu. Od 1970 r. na tej nieruchomości znajdują się ogrody
działkowe, aktualnie Pracowniczego Ogrodu Działkowego „O,”, a przesłanką
roszczenia z art. 15 ust. 3 ustawy o zmianie k.c. jest władanie nieruchomością
przez pozwanego.
Roszczenie powódki uległo też przedawnieniu. Uzyskała ona możliwość
realizacji roszczenia już 1 października 1990 r., tj. w chwili wejścia w życie ustawy
o zmianie k.c. Wówczas rozpoczął się bieg dziesięcioletniego terminu
przedawnienia (art. 118 k.c.) tego roszczenia, gdyż jeżeli wymagalność zależy
od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, to bieg terminu rozpoczyna
4
się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony
podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie (art. 120 § 1 k.c.).
Roszczenie powódki przedawniło się zatem 2 października 2000 r.
Roszczenie z art. 15 ustawy o zmianie k.c. przysługuje osobom, które
spełniają warunki przewidziane w art. 1059 pkt 1 i 2 k.c. w brzmieniu nadanym
ustawą o zmianie k.c., jeżeli spełniały one te warunki w chwili jej wejścia w życie.
Badanie tych okoliczności w kontekście istnienia innych przyczyn oddalenia
powództwa Sąd Okręgowy uznał za zbędne.
Wyrokiem z 17 listopada 2011 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki od
wyroku Sądu Okręgowego i zasądził od niej na rzecz pozwanego kwotę 5400 zł
tytułem zwrotu kosztów postępowania.
Sąd Apelacyjny za nietrafny uznał zarzut nieważności postępowania na
skutek pozbawienia powódki możliwości obrony jej praw (art. 379 pkt 5 k.p.c.), gdyż
Sąd Okręgowy oddalając wniosek powódki o odroczenie rozprawy nie naruszył art.
214 k.p.c. Zaakceptował też wszystkie ustalenia faktyczne i ocenę prawną sprawy
przedstawioną przez Sąd Okręgowy.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego z 17 listopada 2011 r.
powódka zarzuciła, że orzeczenie to zapadło z naruszeniem prawa materialnego
(art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.), tj. - art. 15 ust. 3 ustawy o zmianie k.c. poprzez błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, tj. uznanie, że uprawnienie z niego
wynikające może być skierowane wyłącznie przeciwko Skarbowi Państwa, a nie
gminie, która uzyskała własność nieruchomości, na podstawie art. 5 ust. 1 w zw.
z art. 18 ust. 1 p.w.u.s.t., podczas gdy roszczenie to przysługuje również przeciwko
gminie, jako pochodnemu następcy prawnemu Skarbu Państwa; - art. 117 § 2 k.c.,
art. 118 k.c. w zw. z art 15 ust. 3 ustawy o zmianie k.c. oraz art. 64 k.c. poprzez
błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie polegające na uwzględnieniu
podniesionego przez pozwanego zarzutu przedawnienia, podczas gdy roszczenie
z art. 15 ust. 3 ustawy o zmianie k.c. nie ulega przedawnieniu. Powódka zarzuciła
nadto, że zaskarżony wyrok zapadł z naruszeniem prawa procesowego (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.), tj.: - art. 299 k.p.c. w zw. z art. 319 k.p.c. oraz art. 217 k.p.c.,
art. 224 k.p.c. w zw. z art. 319 k.p.c., a przede wszystkim art. 381 k.p.c. w zw. z art.
5
5 k.c. poprzez oddalenie wniosku dowodowego o przesłuchanie powódki
jako strony, wskutek uznania tego wniosku za spóźniony, podczas gdy wniosek
nie był spóźniony i był uzasadniony zarówno w treści apelacji, jak i na rozprawie
apelacyjnej, a dowód miał być prowadzony na okoliczność faktów
świadczących o tym, że podniesiony przez pozwanego zarzut przedawnienia
stanowi nadużycie prawa.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Pozwany wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Naruszenie prawa procesowego (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.) może być
w skardze kasacyjnej podniesione skutecznie jeśli zarzucane uchybienie mogło
mieć wpływ na wynik sprawy. W oddaleniu zgłoszonego w apelacji wniosku
dowodowego o przesłuchanie powódki jako strony, wskutek uznania tego wniosku
za spóźniony, można by dopatrywać się uchybienia przepisom wskazanym
w skardze kasacyjnej, gdyby o wyniku postępowania w sprawie zadecydowało
przyjęcie, że roszczenie powódki w stosunku do pozwanego istniało i uległo
przedawnieniu w związku z zaniechaniem jego dochodzenia we właściwym
terminie. Tak jednak nie jest. O wyniku postępowania zadecydował wniosek,
że pozwany nie jest legitymowany biernie w sprawie, gdyż roszczenie z art. 15 ust.
1 i 3 ustawy o zmianie k.c. mogło być skierowane wyłącznie przeciwko Skarbowi
Państwa, a nadto, że pozwany nie władał nieruchomością w dacie wejścia w życie
ustawy o zmianie k.c., co w świetle powołanego wyżej przepisu było przesłanką
rozstrzygającą o istnieniu roszczenia. Dopiero w ostatniej kolejności Sądy obu
instancji zastrzegły, że gdyby nawet roszczenie powódki powstało
w identyfikowanych przez nią graniach podmiotowych, to uległoby przedawnieniu
w związku z zaniechaniem jego dochodzenia przez ponad dwadzieścia lat od daty
wejścia w życie przepisu będącego jego źródłem. W tym stanie rzeczy
do rozważenia zarzutu naruszenia art. 299 k.p.c. w zw. z art. 319 k.p.c. oraz art.
217 k.p.c., art. 224 k.p.c. w zw. z art. 319 k.p.c. i art. 381 k.p.c. w zw. z art. 5 k.c.
należałoby wrócić, gdyby okazało się, że Sądy obu instancji wadliwe wyłożyły
6
art. 15 ust. 1 ustawy o zmianie k.c.
2. Z ustaleń faktycznych dokonanych w sprawie wynika, że nieruchomość,
której dotyczy żądanie pozwu, będącą do 11 grudnia 1970 r. własnością ojca
powódki, z tą datą na podstawie dziedziczenia nabył Skarb Państwa.
Nieruchomość ta pozostawała własnością Skarbu Państwa do 27 maja 1990 r.
Zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt 1 p.w.u.s.t., która weszła w życie 27 maja 1990 r.,
mienie ogólnonarodowe (państwowe) należące do rad narodowych i terenowych
organów administracji państwowej stopnia podstawowego stawało się w dniu
wejścia w życie tej ustawy z mocy prawa mieniem właściwych gmin, chyba
że przepisy tej ustawy co do składników mienia Skarbu Państwa o szczególnych
cechach i przeznaczeniu stanowiły inaczej. Nie ma żadnych wątpliwości co do tego,
że jednostki samorządu terytorialnego nabywały własność mienia, o którym mowa
w art. 5 ust. 1 pkt 1 p.w.u.s.t. z mocy prawa, lecz pochodnie i z dniem 27 maja
1990 r. Jest to data, z którą za właściciela nieruchomości podlegającej
komunalizacji trzeba uważać właściwą z uwagi na miejsce jej położenia gminę
(por. uchwałę Sądu Najwyższego z 19 lutego 1991 r., III CZP 3/91, OSNCP 1991,
poz. 91).
Według art. 18 ust. 1 p.w.u.s.t. nabycie przez gminę z mocy prawa mienia
Skarbu Państwa, o którym mowa w art. 5 ust. 1 pkt 1 p.w.u.s.t. wymagało
stwierdzenia decyzją wojewody. W postępowaniu poprzedzającym jej wydanie
badane były przesłanki, które w świetle art. 5 ust. 1 pkt 1 p.w.u.s.t. oraz pozostałych
przepisów tej ustawy decydowały o nabyciu przez gminy własności konkretnych
składników mienia Skarbu Państwa. Data wszczęcia postępowania
administracyjnego zmierzającego do wydania decyzji stwierdzającej nabycie
własności konkretnej nieruchomości z mocy prawa przez gminę i zakończenia
go decyzją wojewody nie miała jednak żadnego znaczenia dla odpowiedzi na
pytanie, kiedy gmina nabyła własność nieruchomości, której to postępowanie
dotyczyło. Jak powiedziano wyżej, datą tą był bowiem 27 maja 1990 r. Z uwagi
jednak na konieczność stwierdzenia nabycia własności nieruchomości decyzją
administracją, przed jej wydaniem gmina nie mogła skutecznie powoływać się
w obrocie prawnym na przysługujące jej już prawo własności. Decyzje, o których
7
mowa w 18 ust. 1 p.w.u.s.t. miały charakter deklaratywny, a ich funkcją było
formalne wykazanie tytułu własności mienia objętego komunalizacją (por. uchwałę
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 29 lipca 1993 r., III CZP 64/93, OSNC
1993, nr 12, poz. 209).
3. Po wejściu w życie ustawy z 10 maja 1990 r. - Przepisy wprowadzające
ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych
uchwalona została ustawa z 28 lipca 1990 r. o zmianie k.c. W dacie, gdy zaczęła
obowiązywać (1 października 1990 r.), ta część mienia ogólnonarodowego, która
podpadała pod dyspozycję art. 5 ust. 1 pkt 1 p.w.u.s.t. była już z mocy prawa
własnością właściwych gmin, niezależnie od tego, czy już wówczas wydane były
decyzje potwierdzające nabycie.
Obowiązujący od 1 października 1990 r. art. 15 ust. 1 ustawy o zmianie k.c.,
kreował roszczenie samoistnego posiadacza nieruchomości wchodzącej w skład
gospodarstwa rolnego, które Skarb Państwa odziedziczył z ustawy przed 6 kwietnia
1982 r. po osobie będącej dla posiadacza spadkodawcą lub jego wstępnego
o nieodpłatne przeniesienie własności takiej nieruchomości. Na mocy art. 15 ust. 3
ustawy o zmianie k.c. takie samo roszczenie przysługiwało także spadkobiercom
spadkodawcy lub ich zstępnym, jeżeli w chwili wejścia w życie tej ustawy
odpowiadali warunkom przewidzianym w art. 1059 pkt 1 lub 2 k.c. w brzmieniu nią
nadanym, a nieruchomość wchodząca w skład gospodarstwa rolnego, które Skarb
Państwa odziedziczył z ustawy po spadkodawcy przed 6 kwietnia 1982 r.,
znajdowała się wówczas we władaniu Skarbu Państwa.
Powódka wskazała, że jest spadkobiercą spadkodawcy, po którym przed
6 kwietnia 1982 r. Skarb Państwa odziedziczył własność gospodarstwa rolnego.
Sądy obu instancji nie badały prawdziwości jej twierdzeń, że 1 października 1990 r.
spełniała warunki przewidziane w art. 1059 pkt 1 lub 2 k.c. w brzmieniu nadanym
ustawą o zmianie k.c., uznając, że powódka nie wykazała pozostałych przesłanek,
o jakich jest mowa w powołanym przepisie.
Ustawa o zmianie k.c. wyraźnie identyfikuje adresata wykreowanego nią
roszczenia. Z art. 15 ust. 1 i 3 tej ustawy wynika, że roszczenie następcy
prawnego dla spadkodawcy nieruchomości odziedziczonej przez Skarb Państwa
8
o przeniesienie własności nieruchomości przysługuje przeciwko Skarbowi Państwa,
który nadto jeszcze 1 października 1990 r. ma pozostawać we władaniu
nieruchomości, którą odziedziczył po poprzedniku osoby ubiegającej się
o przeniesienie własności.
W uchwale z 2 sierpnia 1994 r., III CZP 94/94 (OSNC 1995, nr 1, poz. 9),
Sąd Najwyższy rzeczywiście przyjął, że roszczenie przysługujące na podstawie art.
15 ust. 3 w zw. z ust. 1 ustawy o zmianie k.c. spadkobiercom spełniającym warunki
przewidziane w art. 1059 pkt 1 lub 2 k.c. w brzmieniu nadanym tą ustawą może być
skierowane przeciwko gminie, jeżeli uzyskała ona własność spadkowej
nieruchomości na podstawie art. 5 ust. 1 w zw. z art. 18 ust. 1 p.w.u.s.t.
Stanowisko to zostało skrytykowane w nauce i nie podziela go też Sąd
Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę. Nabycie przez gminę
prawa własności nieruchomości na podstawie art. 5 ust. 1 w zw. z art. 18 ust. 1
p.w.u.s.t. nastąpiło z dniem 27 maja 1990 r. z mocy samego prawa.
Decyzja, o której mowa w art. 18 ust. 1 p.w.u.s.t. miała deklaratywny charakter,
gdyż potwierdzała zaistniały z dniem 27 maja 1990 r. skutek prawny.
Skoro pozwany nabył z mocy prawa własność spornej nieruchomości 27 maja
1990 r., to nie mogło przejść na niego roszczenie z art. 15 ust. 3 ustawy o zmianie
k.c., które powstało później, bo dopiero 1 października 1990 r. Tego rodzaju relacje
czasowe między rozważanymi zdarzeniami wykluczają możliwość przyjęcia
następstwa prawnego między zaangażowanymi w te stosunki prawne podmiotami.
Następstwo prawne jest możliwe wówczas, gdy zdarzenie powodujące przejście
pewnych praw i obowiązków jest późniejsze niż zdarzenie kreujące w konkretnych
relacjach podmiotowych te prawa i obowiązki, które mają przejść na inny podmiot.
Skoro ustawodawca wiedząc o obowiązujących regulacjach dotyczących
komunalizacji mienia, w art. 15 ust. 3 ustawy o zmianie k.c. jako podmiot, przeciwko
któremu przysługuje tworzone roszczenie wskazał wyłącznie Skarb Państwa,
to wynika stąd wniosek, iż jego wolą było ograniczenie możliwości realizacji tego
roszczenia jedynie przeciwko Skarbowi Państwa.
Trafne jest zatem stanowisko Sądów obu instancji, że pozwany nie jest
biernie legitymowany w procesie, gdyż roszczenie, o jakim mowa w art. 15 ust. 3
9
ustawy o zmianie k.c. przysługuje przeciwko Skarbowi Państwa.
4. Roszczeniem jest wynikająca z prawa podmiotowego możność
domagania się przez uprawnionego od oznaczonej osoby określonego zachowania
się, mianowicie działania lub zaniechania. Trafne jest stanowisko Sądu
Apelacyjnego, że art. 15 ust. 3 w zw. z ust. 1 ustawy o zmianie k.c. nie kreuje na
rzecz następców prawnych spadkobierców nieruchomości odziedziczonych przez
Skarb Państwa przed 6 kwietnia 1982 r. roszczenia możliwego do dochodzenia
przeciwko każdemu i w każdym czasie, póki trwa stan faktyczny określony
w dyspozycji normy prawnej będącej jego źródłem. Przepis ten przewiduje
roszczenie skierowane przeciwko konkretnej osobie - Skarbowi Państwa,
w konkretnych okolicznościach faktycznych, podlegających stwierdzeniu według
stanu w dacie wejścia w życie tworzącej je ustawy. Roszczenie to wynika z prawa
podmiotowego względnego, jest majątkowe i podlega dziesięcioletniemu terminowi
przedawnienia (art. 118 k.c.). Skoro jednak w dacie wejścia w życie ustawy
o zmianie k.c. Skarb Państwa nie był już ani właścicielem, ani władającym
nieruchomością, którą odziedziczył po ojcu powódki, co oznacza, że roszczenie
z art. 15 ust. 3 w zw. z ust. 1 ustawy o zmianie k.c. nie mogło przeciwko niemu
powstać, to za zbędne trzeba uznać rozważania co do tego, w jakim terminie
roszczenie to uległoby przedawnieniu, gdyby powstało.
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 39814
k.p.c., Sąd Najwyższy
orzekł, jak w sentencji.
Żądanie pozwanej zasądzenia na jej rzecz kosztów postępowania
kasacyjnego Sąd Najwyższy uwzględnił co do zasady. O wysokości kwoty
zasądzonej na rzecz pozwanego z tego tytułu zadecydował charakter
dochodzonego roszczenia oraz okoliczności przytaczane przez powódkę
we wnioskach o zwolnienie jej od kosztów sądowych, a mianowicie jej sytuacja
materialna, osobista i zdrowotna. Sąd Najwyższy uwzględnił nakład pracy
pełnomocnika pozwanego, konieczny dla przygotowania odpowiedzi na skargę
kasacyjną powódki, dostrzegając, że w odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwany
nie musiał odwoływać się do nowej argumentacji w porównaniu z tą, którą
przytaczał w obu instancjach, w których uzyskał już korzystane dla siebie
10
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania – art. 102 k.p.c. i § 2 ust. 1 i 2, § 13 ust. 4
pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie
opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów
pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.).
jw