Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 154/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 lutego 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Anna Owczarek (przewodniczący)
SSN Bogumiła Ustjanicz
SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa I. W.
przeciwko J. K., R. S., Przedsiębiorstwu Handlowo-Usługowemu "A." Spółce
Jawnej R. S., I. W.
w likwidacji w T.
o zapłatę i ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 6 lutego 2013 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 listopada 2011 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok w części dotyczącej żądania
ustalenia, że powód nie jest wspólnikiem pozwanej spółki
i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego oraz znosi postępowanie
2
prowadzone przez Sąd Apelacyjny, poprzedzające wydanie
wyroku z dnia 28 listopada 2011 r.
2. dalej idącą skargę kasacyjną oddala.
3
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy we W. wyrokiem z dnia 18 maja 2011 r. oddalił powództwo o
zapłatę i ustalenie wniesione przez I. W. przeciwko J. K., R. S. i Przedsiębiorstwu
Handlowo-Usługowemu „A." Spółce Jawnej R. S., I. W. w T. w likwidacji. Ustalił, że
powód na podstawie umowy z dnia 7 września 2007 r. nabył od pozwanego J. K.
ogół jego praw i obowiązków jako wspólnika w s.j. „A.". Powód oświadczył
wówczas, że zapoznał się z sytuacją ekonomiczno- finansową i prawną spółki.
Drugi wspólnik- R. S. - wyraziła zgodę na zawarcie tej umowy. W dniu 25 czerwca
2007 r. R. S. wypowiedziała umowę spółki. Informacja o tym została ujawniona w
KRS w dniu 19 sierpnia 2008 r. Przed zawarciem umowy z dnia 7 września 2007 r.
powód spotykał się ze wspólnikami. Przekazano mu bilans spółki oraz rachunek
zysków i strat za okres od 2005 r. do czerwca 2007 r. R. S. i J. K. poinformowali
powoda o wypowiedzeniu umowy spółki przez R. S. Po zawarciu umowy sprzedaży
udziału przez J. K. między powodem i R. S. dochodziło do nieporozumień. Powód
ustalił z nią, że na bazie spółki „A." powstanie nowa spółka, w której R. S. miała
otrzymać ok. 10% udziałów. Nowa spółka miała przejąć pracowników, towar, środki
trwałe i klientów spółki „A.". Przed sprzedażą udziału przez J. K. wspólnicy
dokonali wypłat tytułem zaliczki na poczet zysku w wysokości łącznie 143500 zł.
Powód wiedział o tym i zaakceptował wypłaty dokonane przez wspólników. Powód
prowadzi działalność gospodarczą pod firmą S. P. C. I. W. Jest to działalność na
dużą skalę, która była konkurencyjna dla działalności spółki „A.". W dniu 2 stycznia
2008 r. wspólnicy podjęli uchwałę, w której na likwidatora spółki „A." powołali R. S.
W piśmie z dnia 21 sierpnia 2008 r. powód złożył oświadczenie o uchyleniu się od
skutków umowy kupna udziałów z dnia 7 września 2007 r. W dniu 17 czerwca 2008
r. powód złożył wniosek o odmowę dokonania wpisu o otwarciu likwidacji i wpisaniu
jako likwidatora R. S., wskazując, że jest jedynym wspólnikiem i osobą uprawnioną
do reprezentacji. Ostatecznie w KRS ujawniono prawomocnie o otwarciu likwidacji
spółki „A." i ustanowieniu kuratora w osobie R. S. W uchwale z dnia 2 września
2008 r. powód działając jako jedyny wspólnik spółki „A." odwołał R. S. z funkcji
4
likwidatora i jako likwidatora powołał siebie. Ta zmiana została ujawniona w KRS na
podstawie wpisu z dnia 15 maja 2009 r. Po zakupie udziału od J. K. powód
rozpoczął proces przejmowania klientów i przedstawicieli handlowych spółki „A."
oraz sprzedaż najlepszego, pełnowartościowego towaru do firmy powoda, z
minimalną marżą. Po sprzedaży tego towaru działalność spółki „A." przestała mieć
gospodarcze uzasadnienie.
W ocenie Sądu Okręgowego powód nie wykazał, aby kupując udział od J. K.
działał pod wpływem błędu. Wyniki postępowania dowodowego wskazują, że
wiedział on o wypowiedzeniu udziału przez R. S. i wypłatach dokonanych przez
wspólników. Był zainteresowany przejęciem spółki „A." z uwagi na plany rynkowe i
podjęcie działalności konkurencyjnej z AB B. Nie istniały zatem powody do
uchylenia się przez powoda od skutków umowy kupna udziałów. W tej sytuacji
bezzasadne było zarówno powództwo o ustalenie, jak i powództwo o zapłatę.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 28 listopada 2011 r. oddalił apelację
powoda, podzielając ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji.
Odnosząc się do zarzutu nieważności postępowania z uwagi na niewłaściwą
reprezentację spółki w związku z żądaniem ustalenia, że powód nie jest w niej
wspólnikiem, stwierdził, że żądanie to zostało wadliwie sformułowane, gdyż
dotyczyło faktu a nie stosunku prawnego. Powód powinien był żądać stwierdzenia
nieważności czynności prawnej dokonanej z jego udziałem i legitymację bierną
powinien posiadać wyłącznie J. K. Powód zbędnie pozwał spółkę jawną i jako jej
wspólnik nie może skutecznie zarzucać nieważności postępowania z powodu
nieprawidłowej reprezentacji spółki, w sytuacji, kiedy ma ona zdolność sądową i
organ uprawniony do jej reprezentowania. Nadto powództwo wobec spółki zostało
oddalone i powód jako jej przeciwnik procesowy nie może skutecznie zgłaszać
zarzutu nieważności postępowania.
Skarga kasacyjna powoda została oparta na podstawie naruszenia
przepisów postępowania. Zarzucono w niej naruszenie art. 379 pkt 2 k.p.c. w zw.
z art. 202 i art. 391 § 1 k.p.c., art. 378 § 1 i art. 386 § 2 k.p.c., w zw. z art. 379 pkt 2
k.p.c., art. 386 § 4 k.p.c. w zw. z art. 84 § 1 i § 2 k.c. oraz art. 86 k.c., art. 378 § 1
k.p.c. w zw. z art. 84 § 1 i § 2 k.c. oraz art. 86 k.c., art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art.
5
391 k.p.c. i art. 84 § 1 i § 2 k.c. oraz art. 86 k.c. W oparciu o te zarzuty skarżący
wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu
Okręgowego, wraz ze zniesieniem postępowania i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji, ewentualnie uchylenie
zaskarżonego wyroku ze zniesieniem postępowania i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wymaga na wstępie zasygnalizowania, że powód w pozwie zgłosił dwa
żądania; zapłaty i ustalenia, z których jedynie żądanie ustalenia, iż powód nie był
wspólnikiem spółki jawnej „A.” było skierowane przeciwko wszystkim pozwanym,
natomiast roszczenie pieniężne było dochodzone wyłącznie przeciwko pozwanemu
J. K. Z tego względu najdalej idące zarzuty nieważności postępowania, które
podlegały rozpoznaniu w pierwszej kolejności, związane z twierdzeniem
skarżącego o niewłaściwej reprezentacji spółki „A." nie dotyczyły powództwa o
zapłatę. Zarzuty, w których skarżący wskazywał na nieważność postępowania
były uzasadnione. W sprawie o ustalenie powód niewątpliwie pozwał miedzy innymi
spółkę jawną „A.", która w tym postępowaniu była reprezentowana przez jej
likwidatora w osobie powoda. Faktycznie zatem po stronie powoda i pozwanej
spółki występowała ta sama osoba fizyczna w podwójnej roli procesowej - jako
powód i reprezentant pozwanej spółki. Takiej konstrukcji nie można zaakceptować,
a odmienna ocena Sądu Apelacyjnego była błędna. Sąd Apelacyjny stwierdzając,
że nie miała miejsca nieważność postępowania odwołał się do argumentu
o błędnym zredagowaniu żądania pozwu i braku legitymacji biernej spółki
w sytuacji, w której powód domagał się ustalenia nieważności czynności prawnej
oraz bezzasadności powództwa obejmującego w istocie żądanie ustalenia faktu.
Rozważania dokonywane w tym zakresie były bezprzedmiotowe dla stwierdzenia
nieważności postępowania. Ocena, czy w sprawie miała miejsce nieważność
postępowania musi bowiem dotyczyć sprawy rozstrzyganej, której przedmiot
określa żądanie pozwu przedstawione przez powoda pod osąd sądu, a brak
legitymacji biernej określonego podmiotu w takim postępowaniu stanowi wyłącznie
przesłankę materialną rozstrzygnięcia, uzasadniającą oddalenie powództwa.
Ocena właściwej reprezentacji takiego podmiotu jest innym zagadnieniem,
6
dokonywanym na innej płaszczyźnie, co zasadnie podniesiono w skardze
kasacyjnej. Nietrafnie Sąd Apelacyjny stwierdził również, że po oddaleniu
powództwa powód jako przeciwnik procesowy spółki „A." utracił możliwość
podnoszenia zarzutu nieważności postępowania z uwagi na brak jej należytej
reprezentacji. Sąd Apelacyjny nieważność postępowania przed sądem pierwszej
instancji miał obowiązek uwzględnić także z urzędu, co nie pozwala przyjąć,
że powód nie mógł powoływać się na nią w apelacji. Istnienia ograniczenia
w formułowaniu zarzutu nieważności postępowania dla powoda można by
rozważać dopiero w postępowaniu kasacyjnym w przypadku, gdy powód
powoływałby się na nieuwzględnienie przez sąd drugiej instancji nieważności
postępowania mającej miejsce na etapie postępowania przed sądem pierwszej
instancji. Natomiast w przypadku nieważności postępowania przed sądem drugiej
instancji ograniczenie w tym zakresie nie może mieć miejsca z uwagi na treść
art. 39813
§ 1 k.p.c.
Przy ocenie zarzutu niewłaściwej reprezentacji pozwanej spółki
wymaga odnotowania, że przepisy k.s.h. nie regulują wprost sposobu reprezentacji
spółki jawnej w procesie, w której spółka ta zostaje pozwana przez wspólnika
uprawnionego do jej reprezentacji (w rozpoznawanej sprawie likwidatora spółki).
Taką regulację zawiera natomiast art. 210 k.s.h. w przypadku sporu pomiędzy
spółką z ograniczoną odpowiedzialnością a członkiem jej zarządu. Wyrażona w tym
przepisie reguła, wyłączająca wówczas reprezentację spółki na ogólnych zasadach,
określonych w art. 201 § 1 k.s.h., powinna być stosowana odpowiednio
także w przypadku reprezentacji spółek jawnych. Przemawia za tym wzgląd
na ogólne zasady funkcjonowania spółek osobowych, w których możliwy jest
konflikt interesów pomiędzy wspólnikiem i spółką. Z tego względu spółka
jawna pozwana przez wspólnika uprawnionego do jej reprezentacji nie może
być zastępowana w procesie przez taką osobę. W judykaturze wyrażono zasadnie
ocenę, że brak organu powołanego do prowadzenia spraw podmiotu innego niż
osoba fizyczna (jego reprezentowania) oznacza nie tylko nieistnienie takiego
organu, ale również sytuację, gdy organ formalnie istnieje, ale nie może prowadzić
jego spraw lub go reprezentować (uzasadnienie uchwały SN z 18 lipca 2012 r.,
III CZP 40/12). Nakazuje to przyjąć, że spółka „A." nie była należycie
7
reprezentowana przed sądami obu instancji. Zatem postępowanie przed Sądem
Apelacyjnym toczyło się w warunkach nieważności (art. 379 pkt 2 k.p.c.).
Zaskarżony wyrok w części odnoszącej się do żądania ustalenia podlegał zatem
uchyleniu na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 386 § 1 i art. 39821
k.p.c.
Pozostałe zarzuty zawarte w skardze kasacyjnej były nieuzasadnione.
Zgodnie z art. 3983
§ 3 k.p.c. podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty
podważające ustalenia faktyczne i ocenę przeprowadzonych dowodów. Skarżący
formalnie takich zarzutów nie przedstawił. W rzeczywistości jednak zarzut
naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 84 i 86 k.c. w wyniku nieustalenia wiedzy
lub braku wiedzy powoda o wypowiedzeniu umowy spółki przez R. S. zmierzał
wyraźnie do zakwestionowania ustalenia, że powód o tym fakcie wiedział, którego
to ustalenia Sąd Apelacyjny niewątpliwie dokonał. Ocena ta dotyczy odpowiednio
także zarzutu naruszania art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c. i art. 84 oraz art.
86 k.c. w wyniku nieustalenia wiedzy lub braku wiedzy powoda o wypowiedzeniu
umowy spółki przez R. S. Wobec bezzasadności tych zarzutów brak było podstaw
do uwzględnienia skargi kasacyjnej w części odnoszącej się do żądania zapłaty
wobec pozwanego J. K. W tym zakresie skarga kasacyjna podlegała zatem
oddaleniu na podstawie art. 39814
k.p.c.