Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 516/12
POSTANOWIENIE
Dnia 10 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Barbara Myszka (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
Protokolant Izabela Czapowska
w sprawie z wniosku V. G.
przy uczestnictwie E. G. Spółki z o.o. z siedzibą w W. i N. – C. Spółki z o.o. z
siedzibą w W.
o wpis prawa dzierżawy w księdze wieczystej,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 10 kwietnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania E. G. Spółki z o.o.
z siedzibą w W.
od postanowienia Sądu Okręgowego w L.
z dnia 21 marca 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę
do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w L. wraz z
pozostawieniem temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w C., postanowieniem z dnia 29 czerwca 2011 r. zmienił
rozstrzygnięcie referendarza sądowego z dnia 14 kwietnia 2010 r. i oddalił wniosek
V. G. z dnia 10 lutego 2010 r. o dokonanie wpisu prawa dzierżawy na jej rzecz w
dziale III księgi wieczystej prowadzonej dla oznaczonej nieruchomości w tymże
Sądzie. Rozstrzygnięcie zapadło w oparciu o ustalony stan faktyczny, według
którego wnioskodawczyni uzyskała dnia 17 czerwca 2009 r., od prezesa zarządu
uczestniczącej w sprawie E.-G. Spółki z o.o., pełnomocnictwo do zawarcia umowy
dzierżawy w imieniu tej Spółki jako wydzierżawiającej, której miała być także stroną
(dzierżawcą) na warunkach przez nią samą ustalonych, nieruchomości i
gospodarstwa rolnego o powierzchni ponad 478 ha, położonych we wsiach [..]
w gminie S. Nadzwyczajne Zgromadzenie Wspólników wskazanej Spółki wyraziło
dnia 2 września 2009 r. zgodę na zawarcie umowy dzierżawy przedmiotowej
nieruchomości dla wnioskodawczyni i na warunkach przez nią samą ustalonych.
Oddalenie wniosku V. G. nastąpiło ze względu na niedochowanie
dwumiesięcznego terminu określonego w art. 17 k.s.h. oraz z uwagi na wymaganie
uchwały wspólników do wydzierżawienia przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej
części przez art. 228 pkt 3 k.s.h., która to uchwała dopiero winna być podstawą
udzielenia pełnomocnictwa do zawarcia umowy dzierżawy. Sąd powołał się także
na art. 15 § 1 k.s.h. stwierdzając, że umowa dzierżawy nie została potwierdzona
przez zgromadzenie wspólników, mimo że wnioskodawczyni była prokurentem E.-
G. spółka z o.o.
Po rozpoznaniu apelacji wnioskodawczyni Sąd Okręgowy postanowieniem z
dnia 21 marca 2012 r. zmienił postanowienie Sądu Rejonowego i postanowił
utrzymać w mocy wpis prawa dzierżawy na rzecz V. G., dokonany w oznaczonej
księdze wieczystej przez referendarza sądowego dnia 14 kwietnia 2010 r.
Podstawą prawną rozstrzygnięcia stało się uwzględnienie art. 6268
§ 2 k.p.c.,
zgodnie z którym wnioskodawczyni poza wnioskiem skierowanym do sądu winna
była tylko dołączyć odpowiednie dokumenty, co uczyniła. Dokumenty te stanowiły:
umowa dzierżawy z dnia 10 lutego 2010 r., z której wynikało jej zawarcie pomiędzy
3
uczestniczącą w sprawie Spółką oraz wnioskodawczynią, będącą jednocześnie
dzierżawcą i pełnomocnikiem wydzierżawiającego, odpis pełnomocnictwa
udzielonego wnioskodawczyni dnia 17 czerwca 2009 r. przez prezesa zarządu
Spółki, upoważnionego do jednoosobowej reprezentacji Spółki oraz odpis protokołu
z nadzwyczajnego zgromadzenia wspólników Spółki z dnia 2 września 2009 r., z
którego wynikało wyrażenie zgody zarówno na podpisanie umowy dzierżawy
nieruchomości, w której drugą stroną umowy będzie wnioskodawczyni, jak i na
udzielone jej pełnomocnictwo z dnia 17 czerwca 2009 r. Sąd drugiej instancji uznał,
że skoro umowa dzierżawy została zawarta dnia 10 lutego 2010 r., to przesłanka
ustawowa z art. 228 pkt 3 k.s.h. została spełniona, a umowa ta nie jest dotknięta
nieważnością na podstawie art. 17 § 1 k.s.h., gdyż przepis ten dotyczy czynności
prawnych podejmowanych bez zgody organu spółki przez osoby uprawnione
do reprezentowania spółki. W przepisie tym chodzi więc o podjęcie czynności, a nie
o wadliwą reprezentację. Sąd rozpoznając apelację nie podzielił również
stanowiska Sądu Rejonowego co do naruszenia art. 15 § 1 k.s.h., ponieważ umowa
dzierżawy nie należy do żadnej z umów wymienionych w tym przepisie, ani nie jest
do żadnej z tych umów podobna.
W skardze kasacyjnej E.-G. Spółka z o.o. zarzuciła zaskarżonemu
postanowieniu naruszenie prawa materialnego, tj. art. 751
§ 1 w związku z art. 99
§ 1 i art. 58 § 1 k.c. poprzez ich błędne zastosowanie na skutek przyjęcia,
że przedmiotowa umowa dzierżawy jest ważna i może być wpisana do księgi
wieczystej, zgodnie z wnioskiem, podczas gdy pełnomocnictwo udzielone
wnioskodawczyni powinno mieć formę pisemną z podpisem notarialnie
poświadczonym, a więc bez zachowania formy ad solemnitatem czyni umowę
nieważną; art. 15 k.s.h. poprzez jego błędną wykładnię, ze względu na uznanie
umowy dzierżawy za nie stanowiącą „innej podobnej umowy” w rozumieniu tego
przepisu; art. 17 § 1 w związku z art. 2 k.s.h. i art. 65 § 1 k.c. poprzez błędną ich
wykładnię polegającą na przyjęciu, że zgoda na dokonanie określonej czynności
prawnej wyrażona przez spółkę może mieć charakter blankietowy, nie określać
warunków na jakich czynność prawna może być dokonana oraz, że zgoda ta może
mieć każdorazowo charakter bezterminowy i nie podlega wykładni w związku ze
zmianą okoliczności, które nastąpiły pomiędzy momentem wyrażenia zgody
4
a dokonaniem tej czynności, sprawiających, że zgoda ta z uwzględnieniem daty
zawarcia umowy i jej warunki nie została by z pewnością wyrażona.
Naruszenie przepisów postępowania dotyczy art. 6269
w związku z art. 6268
§ 2
k.p.c., polegające na błędnej ich wykładni, prowadzącej do wniosku o braku
umocowania sądu wieczysto-księgowego do wykorzystywania w toku postępowania
wiadomości znanych mu urzędowo, wynikających z dokumentów złożonych przez
uczestnika postępowania do akt księgi wieczystej oraz do badania skuteczności
czynności materialnej będącej podstawą wpisu. Skarżąca wniosła o uchylenie
zaskarżonego postanowienia w całości i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania, ewentualnie orzeczenie co do istoty sprawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności o zasadności skargi kasacyjnej zdecyduje zbadanie
zachowania formy właściwej dla zawarcia umowy dzierżawy i pełnomocnictwa do
dokonania takiej czynności prawnej. Zgodnie z art. 751
§ 1 k.c., do zawarcia umowy
wydzierżawienia przedsiębiorstwa jest potrzebne zachowanie formy szczególnej
w postaci pisma z podpisami notarialnie poświadczonymi. Forma ta ma skutek
ad solemnitatem, a zatem jej niezachowanie powoduje nieważność czynności
prawnej (art. 73 § 2 i art. 58 § 1 k.c.). Taki sam skutek ma niezachowanie
wymaganej formy dla pełnomocnictwa do dokonania wskazanej czynności prawnej,
gdyż pełnomocnictwo winno być udzielone w tej samej formie, jaka jest wymagana
dla czynności prawnej (art. 99 § 1 k.c.). Dojście do takich wniosków jest możliwe,
jeżeli za przedmiot dzierżawy zostanie uznana nie nieruchomość, której dotyczy
wniosek o wpisanie prawa do prowadzonej dla niej księgi wieczystej, lecz
przedsiębiorstwo. Ustalenia w tym kierunku poczynił Sąd pierwszej instancji oraz
aprobował Sąd Okręgowy rozpoznający apelację, odnosząc wywody prawne
do wydzierżawienia przedsiębiorstwa.
Pojęcie przedsiębiorstwa znajduje się w art. 551
k.c. i według
przeważających poglądów przepis ten stanowi o przedsiębiorstwie w ujęciu
przedmiotowym, jako przedmiocie stosunków cywilnoprawnych oraz w ujęciu
funkcjonalnym, jako zespole składników niematerialnych i materialnych
przeznaczonym do prowadzenia określonej działalności gospodarczej. Pozwala to
5
na przyjęcie przedmiotowo-funkcjonalnego rozumienia przedsiębiorstwa w myśl
art. 551
k.c. i takie właśnie przedsiębiorstwo uwidoczniło się w niniejszej sprawie.
Wskazana nieruchomość, mająca łączną powierzchnię bliską 500 ha stanowiła
jeden ze składników przedsiębiorstwa prowadzonego przez E.-G. Spółkę z o.o.
Spółka ta wykonywała nie tylko działalność gospodarczą, którą można by było
uznać za prowadzenie gospodarstwa rolnego (art. 553
k.c.), lecz znacznie szerszą,
realizowaną na terenie nieruchomości w zakresie produkcji, handlu i usług,
nie będącej zatem tylko nieruchomością rolną (art. 461
k.c.).
Do zawarcia umowy dzierżawy przedsiębiorstwa, zgodnie z powołanym
na wstępie przepisem kodeksu cywilnego, jest wymagana wskazana forma
szczególna ad solemnitatem, która odnosi się również do pełnomocnictwa
upoważniającego do zawarcia takiej umowy. Skoro zatem z ustaleń w sprawie
wynika, że pełnomocnictwo udzielone wnioskodawczyni było oświadczeniem
prezesa zarządu uczestnika postępowania E.-G. Spółki z o.o. w zwykłej formie
pisemnej, to oświadczenie takie nie wywołało skutków prawnych, a więc i czynność
prawna dokonana przez nieważnie umocowanego pełnomocnika była nieważna.
Jeżeli bowiem przepis szczególny wymagał dla czynności prawnej dotyczącej
przedsiębiorstwa formy szczególnej pod rygorem nieważności, to pełnomocnictwo
do dokonania tej czynności prawnej powinno być oświadczeniem mocodawcy,
złożonym w takiej samej formie. Niezachowanie tej formy dla pełnomocnictwa
uczyniło samą czynność bezwzględnie nieważną na podstawie art. 58 § 1
w związku z art. 751
§ 1 i art. 99 § 1 k.c. (por. postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 24 marca 1999 r., II CKN 250/98). Nie można przy tym podzielić stanowiska
Sądu Okręgowego, z którego wynika, że art. 6268
§ 2 k.p.c., według którego
w sprawie o wpis prawa do księgi wieczystej sąd mający badać jedynie treść
i formę wniosku, dołączonych do niego dokumentów oraz treść księgi wieczystej nie
może ocenić mocy prawnej dokumentów, mających być podstawą wpisu.
Przeciwnie, nie tylko może, ale powinien zbadać treść i formę tych dokumentów,
a odnosi się to zwłaszcza do dokumentów (umowa, pełnomocnictwo do jej
zawarcia) obejmujących nieważne czynności prawne. W okolicznościach niniejszej
sprawy należało na podstawie art. 6269
k.p.c. oddalić wniosek o wpis.
6
Ma także rację skarżąca, kwestionując treść zgody na zawarcie umowy
dzierżawy oraz treść pełnomocnictwa do jej zawarcia. Zgoda nie może mieć
charakteru blankietowego, to znaczy powinna określać, co ma stanowić przedmiot
dzierżawy, na rzecz kogo ma być ona ustanowiona oraz na jaki czas, a także, jaki
ma być płacony czynsz i w jakich terminach przez dzierżawcę, ewentualnie według
jakich kryteriów ma ten czynsz zostać określony. Winno to znaleźć odpowiedni
wyraz w treści pełnomocnictwa, które było pełnomocnictwem do dokonania
określonej czynności prawnej (pełnomocnictwo szczególne), a zatem winno
tę czynność precyzować, przynajmniej w zakresie essentialia negotii umowy
dzierżawy. Nie jest również tak, że zgoda udzielona na dokonanie czynności, mimo
że nie zawierała żadnego terminu, do którego czynność ma być dokonana jest
bezterminowym oświadczeniem woli. Opiera się ona na wiedzy członków organu
udzielającego zgody na chwilę jej udzielania, a więc w niniejszej sprawie
zgromadzenie wspólników pozwanej Spółki podejmowało stosowną uchwałę
w okolicznościach, w których wnioskodawczyni była prokurentem Firmy i cieszyła
się jej zaufaniem, co uległo całkowitej zmianie, jak wynika z ustaleń i nie miało już
miejsca po wielu miesiącach, gdy wnioskodawczyni zawierała umowę dzierżawy
(uchwała z dnia 2 września 2009 r., umowa zawarta 10 lutego 2010 r.).
Wprawdzie nie ma ani ustawowego obowiązku, ani zwyczaju w określaniu terminu
ważności (skuteczności) w takich uchwałach, jak ta o udzieleniu zgody na
dokonanie określonych czynności prawnych oraz w pełnomocnictwach,
które wywierają skutek do odwołania, ale ratio tych czynności skłania do albo
niezwłocznego dokonania czynności prawnej, której dotyczy zgoda
i pełnomocnictwo, albo uczynienia tego w rozsądnie liczonym czasie. Nie można
przy tym podzielić stanowiska skarżącego, wyrażonego na rozprawie, że winno się
sprawdzić tożsamość okoliczności udzielenia zgody na moment dokonywania
czynności, której zgoda dotyczy, gdyż to wymagałoby przeprowadzenia
odpowiednich dowodów, a żaden przepis tego nie wymaga, ponadto opóźniałoby
to obrót gospodarczy i tworzyło dodatkowe koszty. W każdym razie nie można
uznać skutków zgody, gdy w dłuższym okresie, jaki nastąpił pomiędzy jej
udzieleniem a dokonaniem czynności okoliczności udzielenia zgody uległy zmianie.
Jak twierdzi E.-G. Spółka z o.o., co pokrywa się z doświadczeniem życiowym, w
7
diametralnie zmienionych okolicznościach, jak to miało miejsce w tej sprawie,
zgromadzenie wspólników pozwanej, zgody na zawarcie umowy przez
wnioskodawczynię by nie udzieliło. Ze względu na to, że Sądowi z urzędu była
znana zmiana okoliczności w chwili rozpatrywania wniosku o wpis prawa dzierżawy
do księgi wieczystej, powinien wziąć to pod uwagę, analizując dokumenty
załączone do wniosku. Nieuczynienie tego naruszyło art. 6268
§ 2 k.p.c.
W zaskarżonym postanowieniu są jeszcze inne przyczyny prawne, które nie
uzasadniały rozstrzygnięcia podjętego przez Sąd Okręgowy i także powinny być
powodem oddalenia wniosku. Odnosi się to do zastosowania art. 15 § 1 i art. 17
k.s.h. Pierwszy z tych przepisów wymaga, aby udzielona została zgoda
zgromadzenia wspólników w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, jeśli spółka
ma zawrzeć umowę kredytu, pożyczki, poręczenia lub inną podobną umowę
z członkiem zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej, prokurentem,
likwidatorem albo na rzecz którejkolwiek z tych osób. Wnioskodawczyni była
w czasie udzielania jej pełnomocnictwa oraz zgody przez zgromadzenie
wspólników prokurentem E.-G. spółki z o.o., znajdowała się więc w gronie osób, o
których stanowi art. 15 § 1 k.s.h., była bowiem osobą, na rzecz której zawierana
była umowa dzierżawy. Sąd pierwszej instancji uznał za naruszenie tego przepisu
nie potwierdzenie umowy zawartej z wnioskodawczynią przez zgromadzenie
wspólników, w sytuacji, gdy pełnomocnictwo udzielone jej do zawarcia umowy, w
której reprezentować ona miała obie strony umowy: wydzierżawiającego i
dzierżawcę miało miejsce przed wyrażeniem zgody przez zgromadzenie
wspólników E.-G. spółka z o.o. na samo zawarcie umowy. Zasadnie Sąd
Okręgowy, powołując się na art. 228 pkt 3 k.s.h. zakwestionował wymaganie zgody
zgromadzenia wspólników na samo udzielenie pełnomocnictwa do zawarcia umowy
dzierżawy, gdyż powołany przepis - niezależnie od art. 15 § 1 k.s.h. - wymaga
uchwały zgromadzenia wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością,
między innymi na samo wydzierżawienie przedsiębiorstwa lub zorganizowanej jego
części, a nie na udzielenie pełnomocnictwa do zawarcia tej umowy. Można
wszakże znaleźć argumenty także za zdaniem odmiennym, ze względu na
upoważniający charakter pełnomocnictwa, będącego jednostronnym
oświadczeniem woli mocodawcy do zawarcia dwustronnej czynności prawnej, jaką
8
jest umowa i to w szczególnych okolicznościach reprezentowania obu stron umowy
przez tą samą osobę.
Z pewnością jednak do zawarcia samej umowy dzierżawy lub jej
potwierdzenia - zgoda ta na podstawie art. 15 § 1 k.s.h. jest konieczna. Nie można
bowiem twierdzić, jak to uczynił w uzasadnieniu postanowienia Sąd drugiej
instancji, że umowa dzierżawy nie należy do żadnej z umów wymienionych
w powołanym przepisie, również wśród tych, które zostały określone ogólnie jako
„inne podobne umowy”. Oczywiście, umowa dzierżawy nie jest pochodną żadnej
z umów wymienionych w art. 15 § 1 k.s.h., których dotyczy powołane
w uzasadnieniu piśmiennictwo oraz orzecznictwo (np. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 5 lutego 2009 r., I CSK 297/07, publ., stanowiący o poręczeniu wekslowym
jako rodzaju poręczenia). Jednak Sąd Okręgowy dla wyjaśnienia „innych
podobnych umów” wskazał na wszelkie umowy mające charakter zobowiązania lub
rozporządzenia ze strony spółki w związku z tym, że drugą stroną są organy spółki
lub jej przedstawiciele. Jednocześnie odwołał się do umów wskazujących
podobieństwo do umów wymienionych w art. 15 § 1 k.s.h., a to wykluczyło,
zdaniem Sądu zastosowanie tego przepisu do umowy dzierżawy.
Sąd Okręgowy nie rozważył jednak wystarczająco ratio legis analizowanego
przepisu, choć dostrzegł związek umów, o które może chodzić ze skutkami
zobowiązującymi i rozporządzającymi dla spółki, której dotyczy konkretna umowa.
Przepis ma natomiast uniemożliwić zwłaszcza uzyskanie takich korzyści od spółki
przez osoby wymienione w art. 15 § 1 k.s.h., w tym przez prokurenta, których by
bez posiadania takiego statusu nie otrzymały, a jeśli o to występują, to żeby
zdecydowali o możliwości zawarcia umowy wspólnicy uchwałą zgromadzenia.
Umowa dzierżawy przedsiębiorstwa spółki mająca charakter odpłatny
i zobowiązujący do oddania do korzystania dzierżawcy tego przedsiębiorstwa przez
długi okres, pozwala przy jej zawieraniu na podwyższaniu lub obniżaniu czynszu
należnego wydzierżawiającemu, a więc na uzyskanie nadmiernych korzyści przez
dzierżawcę kosztem wydzierżawiającego. W niniejszej sprawie taka sytuacja
jaskrawo wystąpiła, potwierdzając słuszność przepisu jakim jest art. 15 § 1 k.s.h.,
gdyż obie strony umowy dzierżawy miała reprezentować ta sama osoba
i, co istotniejsze - na warunkach umownych, które miała sama określić. Niezasadne
9
więc było, co do istoty, zakwestionowanie przez Sąd Okręgowy w zaskarżonym
postanowieniu, zastosowania art. 15 § 1 k.s.h. przez Sąd pierwszej instancji
w niniejszej sprawie.
Podobny wniosek dotyczy zakwestionowania w zaskarżonym postanowieniu
sankcji nieważności zawartej umowy dzierżawy, wynikającej z art. 17 § 1 k.s.h.
W uzasadnieniu swojego stanowiska Sąd Okręgowy popadł w sprzeczność, gdyż
umotywował je tym, z odwołaniem się do poglądów doktryny, że wskazany przepis
dotyczy „czynności prawnych podejmowanych bez zgody organu spółki przez
osoby uprawnione do reprezentowania spółki”, a „chodzi więc o podjęcie czynności,
a nie wadliwą reprezentację”. Słuszność leży zatem w tym, że art. 17 § 1 k.s.h.
stanowiący w szczególności o nieważności czynności prawnej dokonanej
bez zgody zgromadzenia wspólników, wtedy gdy do jej dokonania przez spółkę
ustawa wymaga takiej zgody, ma zastosowanie do skutków czynności prawnej
podjętej przez osobę reprezentującą spółkę bez zgody właściwego organu spółki.
Kwestia ta, podobnie jak i poprzednia została w ustalonych okolicznościach sprawy
zbyt pobieżnie rozważona przez Sąd Okręgowy.
Z przytoczonych względów należało na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
uchylić zaskarżone postanowienie i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania
Sądowi drugiej instancji, pozostawiając także temu Sądowi rozstrzygnięcie
o kosztach postępowania kasacyjnego na podstawie art. 108 w związku z art. 393
§ 1 i art. 39821
k.p.c.
jw