Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 16/13
UCHWAŁA
Dnia 18 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa B. B., M. S., B. P. i P. P.
przeciwko Skarbowi Państwa - Lasom Państwowym Nadleśnictwu P.
w S.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 18 kwietnia 2013 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy w L.
postanowieniem z dnia 20 czerwca 2012 r.,
„Czy osoba będąca właścicielem gruntu objętego
postępowaniem scaleniowym przeprowadzonym na podstawie
ustawy z dnia 24 stycznia 1968 r. o scalaniu i wymianie gruntów
(Dz.U. Nr 3, poz. 13), która nie będąc uczestnikiem postępowania
scaleniowego nie otrzymała gruntu poscaleniowego, staje się
współwłaścicielem nieruchomości poscaleniowej, do której został
włączony jej grunt, czy też współwłaścicielem nieruchomości
wydzielonej tytułem ekwiwalentu uczestnikowi postępowania
scaleniowego, który został wymieniony w decyzji o zatwierdzeniu
scalenia jako osoba, która wniosła ten grunt do postępowania
scaleniowego?”
podjął uchwałę:
2
Właścicielowi gruntu objętego postępowaniem scaleniowym
przeprowadzonym na podstawie ustawy z dnia 24 stycznia
1968 r. o scalaniu i wymianie gruntów (Dz.U. Nr 3, poz. 13), który
w decyzji o zatwierdzeniu projektu scalenia nie otrzymał
w zamian za grunty posiadane przed scaleniem innego gruntu,
nie przysługuje prawo do nieruchomości, w której skład wszedł
grunt należący do niego przed scaleniem.
3
Uzasadnienie
W połączonej do wspólnego rozpoznania sprawie z powództw B. B., B. P., P.
P. i M. S. przeciwko Skarbowi Państwa – Lasom Państwowym Nadleśnictwu P.
o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym
w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym, Sąd Okręgowy w L.
rozpoznając apelacje powodów B. B., B. P. i P. P. od wyroku Sądu Rejonowego we
W. z dnia 16 marca 2011 r. oddającego powództwa, powziął istotne wątpliwości i
postanowieniem z dnia 20 czerwca 2012 r., na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.,
przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne, o treści
przytoczonej powyżej.
Zagadnienie to powstało na tle następującego stanu faktycznego. W księdze
wieczystej, oznaczonej nr Kw 34216, założonej w dniu 7 marca 2003 r., jako
właściciel objętych tą księgą działek gruntu nr 11/1, nr 11/2, nr 11/3 i nr 211/3
wpisany jest Skarb Państwa – Nadleśnictwo P. Wpisu dokonano na podstawie
decyzji Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w P. z dnia 30 sierpnia 1972 r.
zatwierdzającej projekt scalenia gruntów wsi S. i B. oraz na podstawie decyzji
Naczelnika Gminy w S. z 16 grudnia 1988 r. w sprawie przekazania nieruchomości,
nieodpłatnie, na czas nieokreślony, Nadleśnictwu P. oraz na podstawie protokołu
przekazania z dnia 23 grudnia 1988 r. Przed scaleniem działka nr 211/3 oznaczona
była numerami 211, 212 i nr 213, a działki nr 11/1, nr 11/2 i nr 11/3, powstałe z
podziału działki nr 11, nosiły przed scaleniem nr 162, nr 163 i nr 164. Wymienione
działki były w posiadaniu poprzedników prawnych powodów od lat 40. ubiegłego
wieku. Na przestrzeni lat posiadacze dokonywali nieformalnego obrotu, jednakże
zmiany w stanie posiadania nie były uwidoczniane w ewidencji gruntów. Poprzednicy
prawni powodów nie byli uczestnikami postępowania scaleniowego. W wyniku
scalenia grunty ekwiwalentne otrzymały osoby wpisane do ewidencji gruntów, a
wymienione działki zostały przyznane Skarbowi Państwa.
Ukształtowany na dzień 4 listopada 1971 r. stan posiadania znalazł
odzwierciedlenie w treści postanowienia Sądu Rejonowego we W. z dnia 12 grudnia
2006 r., sygn. …29/05. Mocą tego postanowienia zostało stwierdzone, że
poprzednicy prawni powodów B. P. i P. P. – J. i Z. małżonkowie P., nabyli z dniem 4
4
listopada 1971 r. na zasadach wspólności majątkowej małżeńskiej, własność
nieruchomości składającej się z działek gruntu oznaczonych nr 211/3 i nr 11/1. Nadto
postanowieniem tym stwierdzono, że Z. i D. małżonkowie B., rodzice powoda B. B.,
nabyli z dniem 4 listopada 1971 r. na prawach wspólności majątkowej małżeńskiej,
własność nieruchomości składającej się z działki gruntu nr 11/2, a małżonkowie J. i
H. G., rodzice powódki M. S., w tym samym trybie nabyli własność działki gruntu nr
11/3. Mimo przeprowadzenia postępowania scaleniowego, w wyniku którego
nieruchomość przypadła Skarbowi Państwa, poprzednicy prawni powodów, a
obecnie powodowie, utrzymują się w posiadaniu działek. Ponadto, w dniu 2 maja
2007 r. powodowie zawarli z rodzicami, w formie aktów notarialnych, umowy
darowizny na podstawie których stali się właścicielami: B. P. właścicielem działki nr
11/1, P. P. – działki nr 211/3, B. B. – działki nr 11/2, a M. S. – działki nr 11/3.
Powodowie żądali usunięcia niezgodności między stanem prawnym nieruchomości
ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym przez
odłączenie z księgi wieczystej nr Kw 34216 działek gruntu stanowiących ich
własność na mocy umów darowizny i przyłączenie oznaczonych działek do ksiąg
wieczystych, które już są założone dla innych ich nieruchomości, bądź też założenia
dla odłączonych działek nowych ksiąg wieczystych, z wpisaniem ich jako właścicieli.
Przedstawiając przytoczone na wstępie zagadnienie prawne Sąd Okręgowy
wskazał, że postanowienie wydane w sprawie …29/05 przesądza, iż poprzednicy
prawni powodów byli właścicielami oznaczonych działek według stanu na dzień
4 listopada 1971 r., nie przesądza jednak, że tytuł własności przysługiwał im aż do
dnia zawarcia z powodami umów darowizny. Dokonując analizy przepisów ustawy
z dnia 26 marca 1968 r. – o scalaniu i wymianie gruntów (Dz. U. Nr 3, poz. 13
ze zm.), przytaczając zapatrywania wyrażane w literaturze przedmiotu
i dotychczasowe orzecznictwo Sądu Najwyższego, Sąd Okręgowy opowiedział się
ostatecznie za poglądem, że właściciel gruntu objętego scaleniem, który nie był
uczestnikiem postępowania scaleniowego powinien raczej poszukiwać ochrony
swego prawa w nieruchomości wydzielonej tytułem ekwiwalentu za ten grunt.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zagadnienie przestawione przez Sąd Okręgowy wymagające wykładni
przepisów ustawy z dnia 26 marca 1968 r. – o scalaniu i wymianie gruntów (Dz. U.
5
Nr 3, poz. 13 ze zm.– dalej jako u.s.w.g.) w aspekcie celu i skutków scalenia, nie jest
zagadnieniem nowym. Zagadnieniem zbliżonym, wynikłym na tle art. 25 ustawy
z dnia 26 marca 1982 r. – o scalaniu i wymianie gruntów (Dz. U. Nr 11, poz. 80 ze
m.) Sąd Najwyższy zajmował się w uchwale z dnia 18 grudnia 2008 r. III CZP 125/08
(OSNC 2009, nr 11, poz. 149), natomiast na gruncie przepisów ustawy mającej
zastosowanie w sprawie niniejszej nie tylko w literaturze przedmiotu, ale
i w orzecznictwie Sądu Najwyższego odnaleźć można jednolite w zasadzie
wypowiedzi co do skutków scalenia, również w sytuacji gdy właściciel objętego tym
postępowaniem gruntu nie brał w nim udziału (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
22 lutego 1971 r., II CR 94/71, OSPiKA 1972, nr 6, poz. 104; z dnia 11 grudnia
1978 r., III CRN 240/78, OSNC 1979 nr 12, poz. 239; z dnia 10 sierpnia 1979 r.,
IV CR 349/79, OSPiKA 1980, nr 11, poz. 201; z dnia 20 maja 2003 r. II CKN 1224/00
niepubl.; postanowienia z dnia 19 marca 2009 r. IV CSK 310/08 i z dnia 7 listopada
2008 r. IV CSK 288/08 – niepubl.). Poglądy odbiegające od tej linii orzeczniczej,
wyrażone w wyrokach z dnia 19 grudnia 1996 r. I CRN 130/95 i I CRN 131/95, OSP
1997, nr 11) nie zostały podtrzymane w kolejnych orzeczeniach i nie mogą być
poczytane za reprezentatywne. Rozważania Sądu Najwyższego wyrażone przeto nie
tylko w uzasadnieniu uchwały z 18 grudnia 2008 r., ale w pozostałych judykatach,
pozostają miarodajne dla rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia czy
właściciel, który nie był uczestnikiem postępowania scaleniowego i w związku z tym
w decyzji poscaleniowej nie przyznano mu nieruchomości ekwiwalentnej pozostaje
właścicielem gruntu przedscaleniowego. Odpowiedź na tak postawioną wątpliwość
jest odpowiedzią, która w zasadzie pozwala rozstrzygnąć sprawę, w której powstało
zagadnienie prawne.
Scalenie gruntów przewidziane w ustawie z dnia 24 stycznia 1968 r., podobnie
zresztą jak i przewidziane w ustawach wcześniejszej (z dnia 31 lipca 1923 r. –
o scaleniu gruntów, Dz. U. z 1927 r. Nr 92, poz. 833 ze zm.) i późniejszej (z dnia
26 marca 1982 r.– o scalaniu i wymianie gruntów, tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 178,
poz.1749 ze zm.) miało i ma na uwadze podobny cel jakim jest poprawienie struktury
przestrzennej gruntów przeznaczonych do produkcji rolnej, w szczególności przez
likwidację szachownicy gruntów, gruntów nadmiernie zwężonych lub wydłużonych
albo tworzących enklawy (art. 1 u.s.w.g.) – przez tworzenie zwartych kompleksów
6
i następnie przeprowadzenie nowego podziału, zgodnego z wymogami prawidłowej
gospodarki. Do realizacji tego celu powołana ustawa przewidywała, że każdy
uczestnik postępowania scaleniowego (właściciel lub samoistny posiadacz)
otrzymywał w zamian za grunty objęte scaleniem, grunty w zasadzie o równej
wartości szacunkowej (art. 3 ust. 1). Likwidacja stanu poprzedniego dokonywała się
nadto w ten sposób, że księgi wieczyste istniejące dla nieruchomości objętych
scaleniem traciły moc i podlegały zamknięciu z chwilą wydania decyzji
o zatwierdzeniu projektu scalenia lub wymiany gruntów (art. 24 u.s.w.g. w związku
z art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 17 lutego 1960 r. o utracie mocy prawnej niektórych
ksiąg wieczystych, Dz. U. z 1960 r. Nr 11, poz.67 ze zm.). Podlegały też zniesieniu
bez odszkodowania służebności gruntowe ciążące na gruntach poddanych scaleniu
jeżeli utraciły dla nieruchomości władnącej wszelkie znaczenie (art. 9), a inne
obciążenia, wpisane do ksiąg wieczystych, podlegały przeniesieniu na grunty
wydzielone w wyniku scalenia (art. 16 ust. 2). Zgodnie natomiast z art. 16 ust. 1 zd. 1
u.s.w.g., decyzja o zatwierdzeniu scalenia lub wymiany gruntów stanowiła tytuł do
ujawnienia nowego stanu własności w księgach wieczystych. Ponadto ustawa wprost
przewidywała prowadzenie postępowania scaleniowego nie tylko z udziałem
właściciela, ale i równorzędnie – z udziałem posiadacza samoistnego, przy
wykorzystaniu, dla ustalenia stanu własności i posiadania, danych z ewidencji
gruntów (art. 10). Oznacza to, że sam ustawodawca uczynił postępowanie
scaleniowe i jego wynik skutecznym również wówczas gdy toczyło się ono bez
udziału właściciela. Nieuczestniczenie przeto przez właściciela w postępowaniu
scaleniowym nie było okolicznością, która podważałaby skutki scalenia.
Wynikający z ustawy cel scalenia, sposób jego realizacji (przez przydzielenie
uczestnikom gruntów w zmian za grunty objęte postępowaniem) oraz przewidziane
w ustawie, częściowo wymienione powyżej, skutki decyzji zatwierdzającej projekt
scalenia, w tym skutek w postaci utraty mocy prawnej ksiąg wieczystych istniejących
dla gruntów objętych postępowaniem scaleniowych, już wykluczają wniosek, że
właściciel nieruchomości objętej scaleniem mógłby zachować, po zatwierdzeniu
projektu scalenia, prawo własności nieruchomości pierwotnej, bez względu na to czy
był, czy też nie był, uczestnikiem postępowania scaleniowego. Oczywiście,
zważywszy na deklaratywny charakter wpisu prawa własności w księdze wieczystej,
7
można wyprowadzić wniosek, że utrata przez dotychczasową księgę wieczystą mocy
prawnej nie jest argumentem na rzecz upadku tytułu własności do gruntu
przedscaleniowego, jednakże kontynuacja tego toku rozumowania nakazuje
rozważyć skutki akcji właściciela skierowanej na ochronę jego prawa do takiego
gruntu, chociażby w postaci powództwa windykacyjnego. Uwzględnienie takiego
powództwa bezsprzecznie prowadziłoby nie tylko do zniweczenia celu, do którego
ustawodawca zmierzał wprowadzając do porządku prawnego instytucję scalenia, ale
stanowiłoby też podważenie ustawowych skutków scalenia. Niezależnie bowiem od
wskazanych powyżej skutków (art. 3, art. 9, art.16 ust. 2), uwzględnić należy, że
w następstwie decyzji zatwierdzającej projekt scalania powstają nowe
nieruchomości. Powstanie nowych nieruchomości, o określonych granicach
i powierzchni, tak w orzecznictwie jak i literaturze przedmiotu, traktowane jest jako
skutek konstytutywny decyzji zatwierdzającej projekt scalenia. Niewątpliwie, nowy
sposób podziału gruntów objętych scaleniem, wynikający z decyzji scaleniowej,
realizuje określony w ustawie cel postępowania scaleniowego. Uwzględnić jednak
należy inny jeszcze aspekt tego stanu rzeczy, mianowicie, że decyzja
zatwierdzająca projekt scalenia jest decyzją administracyjną, a ostateczny
charakter tej decyzji statuuje wprost art. 12 ust. 1 u.s.w.g.; ostateczną decyzją
administracyjną sąd powszechny jest związany.
W świetle powyższego nie budzi wątpliwości, że poszukiwanie przez
właściciela nieruchomości objętej scaleniem, który nie był uczestnikiem
postępowania scaleniowego, ochrony jego prawa w drodze cywilnoprawnych
środków kierowanych czy to do nieruchomości pierwotnej czy też do nowej
nieruchomości poscaleniowej, do której weszły grunty z okresu poprzedzającego
scalenie, skazane jest na niepowodzenie. W odniesieniu do gruntu pierwotnego
jego prawo własności wygasło i konsekwentnie należy przyjąć, że skutek ten
utrzymuje się również co do nowych nieruchomości poscaleniowych, do których,
lub do której, weszły grunty pierwotne. Ustawa zresztą nie wyróżnia trzech kategorii
nieruchomości: pierwotnej, nowej poscaleniowej, do której weszły grunty pierwotne
i nieruchomości wydzielonej w zamian za grunty objęte scaleniem. W art. 3 ust.1
ustawy jest mowa tylko o dwóch rodzajach nieruchomości: posiadanych przed
scaleniem (czyli pierwotnych) i otrzymanych w zamian (art. 3 ust. 1); nieruchomości
8
otrzymane w zamian pierwotnych określa się w literaturze przedmiotu
i orzecznictwie mianem nieruchomości ekwiwalentnych. Tych nieruchomości
dotyczy art. 16 ust.1 ustawy i tylko w tej płaszczyźnie jest miejsce na spór
o własność.
Zgodnie z brzmieniem zdania 1 art. 16 ust.1 u.s.w.g., decyzja
o zatwierdzeniu projektu scalenia stanowi podstawę do ujawnienia nowego stanu
własności w księgach. Zgodnie natomiast z brzmieniem zdania 2 ust.1 art. 16
ustawy, decyzja ta nie przesądza tytułu własności. W literaturze i orzecznictwie
prezentowane jest zgodne stanowisko, że z punktu widzenia stosunków
własnościowych decyzja zatwierdzająca projekt scalenia ma charakter
deklaratoryjny. Oznacza to, że decyzja nie kreuje prawa własności do gruntów po
stronie tych uczestników postępowania, którzy uprzednio nie byli właścicielami
gruntów objętych postępowaniem scaleniowym. Uczestnicy tego postępowania,
jeżeli nie byli właścicielami gruntów objętych scaleniem, nie stają się nimi mocą
decyzji o zatwierdzeniu projektu scalenia. Stają się właścicielami nieruchomości
uzyskanych w zmian tylko wówczas gdy byli właścicielami gruntów objętych
scaleniem. Taki, deklaratywny, w zakresie prawa własności, skutek decyzji
o zatwierdzeniu projektu scalenia, pozwala właścicielowi nieruchomości objętej
scaleniem, który nie był uczestnikiem tego postępowania, kierować roszczenia do
nieruchomości ekwiwalentnej. Jeżeli zatem uczestnikiem postępowania
scaleniowego był samoistny posiadacz gruntów stanowiących własność innej
osoby, nieruchomość przyznana mu jako ekwiwalent za te grunty będzie stanowiła
własność tej innej osoby. Spór przeto o własność takiego gruntu nie wkracza
w strefę ukształtowaną przedmiotowo decyzją administracyjną o zatwierdzeniu
projektu scalenia i jest możliwy, wobec uregulowania wynikającego z art. 16 ust. 1
zd. 2 u.s.w.g. Inaczej ukształtowana ochrona interesów właściciela gruntów
objętych scaleniem, to jest uprawniająca go do realizacji jego uprawień do
nieruchomości, która po przeprowadzeniu scalenia obejmuje jego dotychczasowe
grunty lub ich części, nie uwzględniałaby celów i skutków postępowania
scaleniowego.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie (art. 390
k.p.c.).
9