Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 22/13
UCHWAŁA
Dnia 22 maja 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
SSN Barbara Myszka
w sprawie z wniosku A. G.
przy uczestnictwie P. P., V. P. i J. H.
o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po S. P.,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 22 maja 2013 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Ł.
postanowieniem z dnia 4 lutego 2013 r.,
„Czy nieopatrzenie testamentu własnoręcznego przez testatora
datą, wywołujące wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do
sporządzenia testamentu skutkuje nieważnością testamentu
własnoręcznego w rozumieniu przepisu art. 949 § 2 k.c. w sytuacji
gdy osoba zainteresowana na nieważność testamentu spowodowaną
jego sporządzeniem w stanie wyłączającym świadome albo
swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (art. 945 § 1 pkt 1 k.c.)
powołuje się po upływie dziesięciu lat od otwarcia spadku (art. 945
§ 2 k.c.)?”
podjął uchwałę:
Artykuły 945 i 949 k.c. stanowią odrębne podstawy
nieważności testamentu.
Uzasadnienie
2
Wnioskodawczyni A. G. wystąpiła dnia 20 października 2010 r. do Sądu
Rejonowego w Ł. o zmianę prawomocnego postanowienia wydanego dnia 16 lipca
2010 r. stwierdzającego nabycie spadku po zmarłym w 1996 r. bracie S. P. W
postanowieniu tym stwierdzone zostało nabycie spadku, w którego skład wchodziło
także gospodarstwo rolne, przez żonę V. P. i córkę J. H. po ½ części na zasadach
dziedziczenia ustawowego. Wnioskodawczyni nie brała udziału w postępowaniu
spadkowym, przedstawiając obecnie wraz z wnioskiem o zmianę postanowienia
testament holograficzny spadkodawcy. Nie budziło wątpliwości własnoręczne
sporządzenie testamentu, ale nie zawierał on daty. Uczestniczki postępowania V.
P. i J. H. zakwestionowały zdolność testowania spadkodawcy ze względu na jego
stan psychiczny, co zostało poddane ocenie biegłego sądowego. W swojej opinii
stwierdził on, że ze względu na chorobę alkoholową oraz inne związane z nią
schorzenia spadkodawca miewał okresy, w których miał swobodę i świadomość
podejmowanych przez siebie czynności i takie okresy, w których nie miał takiej
świadomości.
W wyniku rozpoznania sprawy Sąd pierwszej instancji oddalił wniosek
o zmianę postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku, jednak głównie z tego
względu, że testament jest nieważny jako nieopatrzony datą, a brak daty powoduje
w ustalonym stanie faktycznym wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do
testowania w chwili sporządzania testamentu. W apelacji od postanowienia Sądu
Rejonowego wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie art. 949 w związku z art. 945
§ 2 k.c. poprzez jego niezastosowanie w sytuacji, gdy ze względu na upływ ponad
dziesięciu lat od daty otwarcia spadku uczestniczki nie mogły się powoływać na
nieważność testamentu spowodowaną brakiem świadomości albo swobody
testatora.
W toku rozpoznawania apelacji Sąd Okręgowy uznał, że nie jest jasne, czy
wątpliwości co do zdolności testowania, o których mowa w art. 949 § 2 k.c. należy
rozpatrywać jako samodzielną przesłankę nieważności testamentu, czy też łącznie
z art. 945 k.c., a wówczas miałoby zastosowanie ograniczenie czasowe wskazane
w art. 945 § 2 k.c. Wprawdzie w swoim uzasadnieniu Sąd Okręgowy stanął na
3
stanowisku, że art. 949 § 2 k.c. statuuje samodzielną przyczynę nieważności
bezwzględnej testamentu, ale uznał powstałe zagadnienie prawne za budzące
poważne wątpliwości i w trybie art. 390 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.
przedstawił je do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższego w brzmieniu jak na wstępie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istota problemu prawnego sformułowanego w postanowieniu Sądu
Okręgowego sprowadza się do zgłoszenia wątpliwości odnośnie do wykładni art.
949 § 2 k.c. i badania zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co
pozwoliłoby na uznanie testamentu nieopatrzonego datą za ważny. Przyczyną
wątpliwości jest upływ terminów wskazanych w art. 945 § 2 k.c., co powoduje
niemożność powoływania się na nieważność testamentu, jeśli został sporządzony
w stanie wyłączającym świadome i swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.
Należy więc postawić pytanie, czy po upływie trzech lat od dnia, w którym osoba
mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności testamentu,
a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku, tak jak to stanowi
art. 945 § 2 k.c. jest dopuszczalne badanie wątpliwości co do zdolności
spadkodawcy - o której mowa w art. 949 § 2 k.c. - do sporządzenia testamentu.
Zdolność ta jest powszechnie rozumiana jako zdolność testowania, jednak
z uzasadnienia postanowienia Sądu Okręgowego wynika, że należałoby rozważyć,
czy powołany przepis nie odnosi się do szerzej ujmowanej ogólnej zdolności
faktycznej i prawnej do sporządzenia testamentu. Zgłoszenie tej wątpliwości
nastąpiło, mimo stanowiska tegoż Sądu, że art. 949 § 2 k.c. statuuje samodzielną
przyczynę nieważności bezwzględnej testamentu.
W pierwszej kolejności wymaga więc analizy, czy występują wystarczające
przesłanki do udzielenia odpowiedzi na zagadnienie prawne, ze względu na wagę
zgłoszonych wątpliwości oraz przydatność odpowiedzi do rozpoznania sprawy, na
tle której zagadnienie zostało wywiedzione. Rozważenie tej kwestii jest zasadne
chociażby z tej przyczyny, że w doktrynie i orzecznictwie nie ma rozbieżności co do
uznania art. 949 § 2 k.c. jako przepisu dotyczącego zdolności testowania
spadkodawcy w chwili sporządzania testamentu. Z kolei, art. 945 k.c., do którego
nawiązuje zgłoszony problem prawny stanowi w § 1 o wadach oświadczenia woli,
4
których wystąpienie powoduje nieważność testamentu. Sporządzenie testamentu
w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie
woli testatora nawiązuje wprost do art. 82 k.c. i tam określonej wady oświadczenia
woli, powodującej bezwzględną nieważność czynności prawnej. W odróżnieniu od
wielu systemów prawnych nie jest to więc de lege lata w prawie polskim ujmowane
wśród przesłanek zdolności testowania, o których stanowi art. 949 § 2 k.c., lecz
wśród wad oświadczenia woli. To sprawia, wobec mającego charakter szczególny
art. 945 § 2 k.c., że nie tyle bezwzględnie nieważny testament staje się ważny, ile,
że po upływie czasu określonego w tym przepisie nie można powołać się na
wystąpienie tej wady oświadczenia woli przy sporządzaniu testamentu. Takie też
stanowisko płynie z motywów postanowienia Sądu Okręgowego, a jak wynika
z utrwalonego orzecznictwa Sądu Najwyższego możliwość kierowania pytań
prawnych w trybie art. 390 § 1 k.c. nie służy temu, żeby uzyskać potwierdzenie
własnego stanowiska ani temu, żeby rozstrzygnąć rozpoznawaną sprawę zamiast
sądu właściwego (zob. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 2005 r.,
III CZP 14/05, niepubl., z dnia 29 października 2009 r., III CZP 74/09, niepubl,;
z dnia 27 listopada 2003 r., III CZP 78/03, niepubl. i z dnia 11 maja 2010 r., II PZP
4/10, niepubl.).
Jednakże waga przedstawionego problemu oraz praktyczne znaczenie jego
rozstrzygnięcia skłaniają do bliższej analizy porównawczej wzmiankowanych
przepisów na tle rozpoznawanej sprawy, uwzględniając także brak dotychczas
stanowiska Sądu Najwyższego w tej kwestii. W niniejszej sprawie zostało ustalone,
że spadkodawca miał w chwili sporządzania testamentu zdolność testowania
określoną w art. 944 § 1 k.c., to znaczy miał pełną zdolność do czynności prawnych
ze względu na posiadanie odpowiedniego wieku i nie był ubezwłasnowolniony
(art. 12 i 15 k.c.). Z kolei, wiadome jest, że na zdolność testowania nie ma wpływu
stan psychiczny (choroba psychiczna) testatora, gdyż takiej przesłanki negatywnej
testowania przepisy nie wymieniają. Stan taki może jedynie stanowić o wadzie
oświadczenia woli testatora w warunkach prawnych, o których mowa w art. 945 § 1
k.c. (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 kwietnia 1976 r., III CRN
25/76, OSPiKA 1977, nr 4, poz. 76). Sformułowanie jednak zarzutu o braku
świadomości lub swobody w podjęciu decyzji i oświadczeniu woli jest ograniczone
5
maksymalnie dziesięcioletnim okresem jaki upłynął od otwarcia spadku (art. 945 § 2
k.c.).
W niniejszej sprawie termin ten już minął. Gdyby testament własnoręczny,
o który toczy się spór był opatrzony datą, tak jak tego wymaga art. 949 § 1 k.c., to
problem zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu według art. 949 § 2
k.c. w ogóle by nie powstał. Przepis ten dotyczy bowiem sytuacji uznawanej za
wyjątek od sankcji bezwzględnej nieważności testamentu nie mającego daty jego
sporządzenia i tylko wtedy, gdy dla ratowania woli testatora przewidziane zostało
sanowanie braku daty, przez niewystępowanie żadnych wątpliwości co do
zdolności testowania, treści testamentu lub wzajemnego stosunku kilku
testamentów (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 1975 r., I CR
860/74, nie publ.; uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
23 października 1992 r., III CZP 90/92, OSNCP 1993, nr 1-2, poz. 4).
W obowiązującym prawie złagodzone zostały zatem warunki prawne występujące
pod rządem prawa spadkowego z 1946 r., według którego w testamencie musiała
być data, albo jej oznaczenie dawało się ustalić za pomocą dowolnych środków
dowodowych, przy czym w ich braku testament był nieważny, bez względu na
jakiekolwiek inne wątpliwości, których sąd w ogóle nie miał podstawy badać.
Tym bardziej to przekonuje w kwestii oddzielenia zdolności testowania od
zdolności spadkodawcy od sporządzenia testamentu. Jedynie dokonując wykładni
językowej i potocznie rozumiejąc sformułowanie użyte w art. 949 § 2 k.c. można
przez zdolność testowania rozumieć ogół czynności faktycznych i prawnych
prowadzących do oświadczenia ostatniej woli. Kontrargumentem jest jednakże
dostrzeżenie, że z podobnym sformułowaniem spotkamy się w art. 944 § 1 k.c.,
w którym jest mowa o możliwości sporządzenia testamentu wyłącznie przez osobę
mającą pełną zdolność do czynności prawnych (zdolność testowania). Rozumując
a contrario należy stwierdzić, że brak pełnej zdolności do czynności prawnych
spadkodawcy powoduje, iż testament sporządzony przez niego jest dotknięty
sankcją bezwzględnej nieważności. Jednocześnie brak jest terminów
ograniczających podnoszenie zarzutu nieważności testamentu z tego właśnie
powodu i ograniczających uwzględnienie tej okoliczności z urzędu przez sąd na
zasadach właściwych dla sankcji bezwzględnej nieważności czynności prawnej.
6
Dokonując wszakże poprawnej wykładni należy uznać za rozłączny zakres
zastosowania art. 949 § 2 i art. 945 § 1 i 2 k.c. Zdolność testowania, to według art.
949 § 2 k.c. ocena formalna stwierdzenia pełnej zdolności spadkodawcy do
czynności prawnych. Ze względu na to, że prawo polskie nie zna naturalnej
niezdolności do czynności prawnych, bez znaczenie jest dla spełnienia przesłanek
z art. 944 k.c. stopień świadomości i swobody decyzji testatora oświadczającego
swoją ostatnią wolę. Ma on natomiast znaczenie dla oceny wadliwości lub
niewadliwości złożonego oświadczenia woli, do czego z kolei jest obojętne
posiadanie przez testatora pełnej zdolności do czynności prawnych. Jej brak
powoduje bezwzględną nieważność czynności prawnej bez względu na
występowanie wady oświadczenia woli skutkującej również bezwzględną
nieważnością tej czynności. Z treści art. 945 § 2 k.c., odwołującego się do § 1 tego
artykułu wyraźnie wynika, że chodzi o okoliczności wymienione w tym przepisie,
a wśród nich nie ma zdolności testowania.
Zastosowanie więc art. 945 § 2 k.c. w odniesieniu do przesłanek, o których
stanowi art. 949 § 2 wydaje się całkowicie wyłączone. Gdyby było inaczej, to po
upływie terminów, o których mowa w art. 945 § 2 k.c. nie byłoby możliwości
kwestionowania ważności testamentu holograficznego niezawierającego daty
sporządzenia, ze względu na niezdolność spadkodawcy do sporządzenia
testamentu. Dojście do takich wniosków w drodze wykładni przepisu szczególnego,
jakim jest art. 949 § 2 k.c. nie może być aprobowane. Przepis ten stanowi wyjątek
od reguły, zgodnie z którą brak daty w testamencie własnoręcznym powoduje
bezwzględną nieważność tego oświadczenia woli. Skoro jest przepisem
szczególnym, to wymaga ścisłej wykładni. Wprowadzenie drogą wykładni terminów
zawartych w art. 945 § 2 k.c. do normy prawnej wynikającej z takiego przepisu
prowadziłoby w sposób nieuprawniony do wykładni rozszerzającej. Jest tak dlatego,
że po upływie tych terminów nie można by kwestionować ważności pozbawionego
daty testamentu holograficznego, ze względu na niezdolność spadkodawcy do
sporządzenia takiego testamentu. Z kolei, ograniczenie terminem możliwości
badania braku zdolności testowania w wypadku testamentu własnoręcznego nie
posiadającego daty byłoby niezgodne z ratio legis wyjątku od zasady, jaki stanowi
art. 949 § 2 k.c. Niedochowanie w testamencie własnoręcznym obowiązku
7
umieszczenia w nim daty nie powoduje bezwzględnej nieważności testamentu tylko
wtedy, gdy nie budzi wątpliwości, między innymi, że spadkodawca w chwili
testowania miał zdolność do czynności prawnych i mógł dokonać tej czynności
prawnej. Taką funkcję pełni też obowiązek opatrzenia testamentu datą, gdyż
pozwala na ocenę zdolności testowania na chwilę oświadczania ostatniej woli.
Gdyby natomiast ograniczyć czasowo możliwość zakwestionowania tego, że
testator nie miał zdolności do sporządzenia testamentu, to w przeciwieństwie do
celu, dla jakiego jest art. 949 § 2 k.c. skutkowałoby to utrzymaniem w mocy
testamentów sporządzonych przez osoby nie mające zdolności testowania, jeśli
tylko ważność takich testamentów nie zostałaby podważona w ustawowo
określonym czasie, tj. w terminach wskazanych w art. 945 § 2 k.c.
Z tego płynie argument o zastosowaniu art. 945 § 2 k.c. tylko do takich
jednostronnych czynności prawnych, jakimi są testamenty, jeżeli spadkodawca
w chwili sporządzenia testamentu miał zdolność testowania. Jeżeli jej nie miał, to
nie mógł sporządzić dokumentu, który de iure byłby testamentem, a wtedy terminy
określone w art. 945 § 2 nie mają w ogóle zastosowania, bo testament i tak jest
bezwzględnie nieważny. Taką nieważnością skutkuje również wystąpienie
okoliczności, o której mowa w art. 945 § 1 k.c., a upływ terminu, żeby powołać się
na wadę oświadczenia woli, o czym stanowi art. 945 § 2 k.c. powoduje, że choć
testament pozostaje nieważny, to nie można tego dowodzić i traktować go należy
jak ważny i wywołujący skutki prawne. Z wywodów tych zatem wynika, że art. 945
oraz art. 949 w związku z art. 958 k.c., czyli z przepisem sankcjonującym
nieważność testamentu sporządzonego z naruszeniem ustawy, stanowią
samodzielne i niezależne od siebie podstawy stwierdzenia bezwzględnej
nieważności testamentu. To uzasadnia rozstrzygnięcie przedstawionego
zagadnienia prawnego w sposób sformułowany w podjętej uchwale.