Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III PZP 2/13
UCHWAŁA
Dnia 5 czerwca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Jaśkowski (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło
SSN Krzysztof Staryk (sprawozdawca)
Protokolant Halina Kurek
w sprawie z powództwa J. D.
przeciwko Zakładom Chemicznym "P." Spółce Akcyjnej w P.
o dopuszczenie do pracy,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 5 czerwca 2013 r.,
zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem Sądu Okręgowego - Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w S.
z dnia 18 marca 2013 r.,
"Czy sprawa, w której rozpoznaje się żądanie o dopuszczenie do
pracy, przy braku równoczesnego żądania ustalenia istnienia
stosunku pracy, winna być rozpoznana w składzie jednego sędziego
zgodnie z treścią przepisu art. 47 § 1 k.p.c.?"
podjął uchwałę:
powództwo pracownika o dopuszczenie do pracy,
dochodzone przeciwko pracodawcy negującemu istnienie
stosunku pracy, sąd rozpoznaje w składzie określonym w art. 47
§ 2 k.p.c.
2
UZASADNIENIE
Sformułowane w sentencji postanowienia Sądu Okręgowego – Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 18 marca 2013 r. zagadnienie prawne wyłoniło
się przy rozpoznawaniu apelacji strony pozwanej – w sprawie z powództwa J. D.
przeciwko Zakładom Chemicznym P. S.A.– od wyroku wydanego w składzie
jednego sędziego i dwóch ławników Sądu Rejonowego z dnia 17 lipca 2012 r.,
mocą którego Sąd Rejonowy nakazał pozwanemu pracodawcy dopuścić powoda
do pracy na poprzednich warunkach.
W sprawie tej powód domagał się w pozwie: 1) ustalenia, że umowy o pracę
na czas określony z okresu od 1 grudnia 2008 r. do 31 grudnia 2011 r.
przekształciły się w umowę o pracę na czas nieokreślony, 2) nakazania
przywrócenia go na dotychczasowe stanowisko pracy i wypłatę wynagrodzenia za
czas pozostawania bez pracy. W odpowiedzi na wezwanie Sądu nadesłał w dniu
14 lutego 2012 r. pismo procesowe, w którym zmodyfikował punkt drugi pozwu,
wnosząc o dopuszczenie go do pracy. Po zakończeniu posiedzenia wyjaśniającego
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 22 lutego 2012 r. umorzył postępowanie „w
zakresie roszczenia o ustalenie” uznając, że powód cofnął pozew w zakresie
ustalenia, że umowy o pracę na czas określony przekształciły się w umowę o pracę
na czas nieokreślony (mimo, że nie wynika to z pisma powoda, ani z protokołu
posiedzenia wyjaśniającego). Uzasadnienie wyroku Sądu Rejonowego z dnia 17
lipca 2012 r. wskazuje, iż dopuszczenie powoda do pracy wynikało z konstatacji, że
zawarcie terminowej umowy o pracę z naruszeniem art. 13 ustawy z dnia 1 lipca
2009 r. o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla pracowników i
przedsiębiorców – jest równoznaczne z zawarciem umowy o pracę na czas
nieokreślony.
Apelację od tego wyroku wywiódł pozwany, zarzucając m. in. nieważność
postępowania ze względu na naruszenie art. 47 § 2 k.p.c. przez wydanie wyroku w
„składzie ławniczym”, zamiast orzeczenia w składzie jednoosobowym.
Rozpoznając apelację strony pozwanej od wskazanego wyżej wyroku Sądu
Rejonowego, Sąd Okręgowy powziął poważne wątpliwości co do przedstawionego
na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia
3
zagadnienia prawnego o treści określonej w postanowieniu z dnia 18 marca 2013 r.
W uzasadnieniu wskazał, że zgodnie z art. 47 § 1 k.p.c. zasadę stanowi orzekanie
w pierwszej instancji w składzie jednoosobowym, chyba że przepis szczególny
stanowi inaczej. Przy zastosowaniu ścisłej (zawężającej) wykładni przepisu art. 47
§ 2 pkt 1 k.p.c. należałoby przyjąć, że przedmiotowa sprawa nie podlega
rozpoznaniu w składzie ławniczym, gdyż roszczenie o dopuszczenie do pracy nie
zostało wymienione w tym przepisie. Z drugiej strony, mając na uwadze uwagi
podniesione w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 20 marca 2009 r., I
PZP 8/08 – OSNP 2009/17-18/219, Sąd Okręgowy wskazał, że sprawy określone
w przepisie art. 47 § 2 pkt 1 k.p.c. stanowią większość spraw rozpoznawanych
przez sądy pracy, a zatem w sprawach z zakresu prawa pracy „faktyczną” zasadą
odnoszącą się do składu sądu jest skład „ławniczy”. W tym kontekście podniósł, że
najczęściej spotykaną w prawie pracy w orzecznictwie sądów formą restytucji
stosunku pracy jest roszczenie o przywrócenie do pracy lub właśnie dopuszczenie
do pracy. Drugie z wymienionych roszczeń stosowane jest w przypadku, gdy
pracodawca nie składa pracownikowi oświadczenia o rozwiązaniu stosunku pracy,
lecz dochodzi do wniosku, że uległ on rozwiązaniu. Zarówno roszczenie o
przywrócenie do pracy, jak roszczenie o dopuszczenie do pracy mają podobny cel
– powrót pracownika do pracy, jaką wykonywał u pozwanego pracodawcy.
Przesłanką dopuszczenia do pracy jest ustalenie jego istnienia, co prowadzi do
wniosku, że powództwo o dopuszczenie do pracy niesie równy ciężar gatunkowy z
powództwem o przywrócenie do pracy i powinno być rozpoznane w analogicznym
trybie jak sprawa o przywrócenie do pracy. Roszczenie o dopuszczenie do pracy
mogło zostać pominięte przez ustawodawcę w treści art. 47 § 2 pkt 1 k.p.c. z tej
przyczyny, że nie zostało wprost wyartykułowane w Kodeksie pracy. Niekiedy
jednak, jak zauważa Sąd Okręgowy, roszczenie o dopuszczenie do pracy
kierowane jest przy braku wątpliwości co do istnienia stosunku pracy, a jedynie
sporu co do treści stosunku pracy (dopuszczenie do pracy określonego rodzaju),
czy sporu co do przesłanek wykonywania umówionej pracy (badania lekarskie).
Ponadto zdarzają się sytuacje, w których przesłanką dochodzenia określonego
roszczenia (np. o wynagrodzenie) pozostaje uprzednie ustalenie, że strony łączył
stosunek pracy. W konsekwencji skład sądu w sprawie o dopuszczenie do pracy –
4
w sytuacji braku równoczesnego żądania ustalenia istnienia stosunku pracy –
miałby zależeć w głównej mierze od stanowiska procesowego pozwanego, czego
nie można zaakceptować. Z drugiej jednak strony wszystkie roszczenia w prawie
pracy wiążą się z ustaleniem istnienia, że strony łączył lub łączy stosunek pracy
(np. o ekwiwalent za niewykorzystany urlop). W przypadku, gdy roszczenia tego
rodzaju stanowią samoistną podstawę powództwa, rozpoznawane są w składzie
jednego sędziego, pomimo tego, że ich zasadność uzależniona jest od dokonania
przez Sąd ustaleń faktycznych w zakresie istnienia, nawiązania, czy wygaśnięcia
stosunku pracy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
dotyczy wykładni art. 47 § 1 i 2 k.p.c. w aspekcie zgodnego z ustawą składu sądu
rozpoznającego sprawę o dopuszczenie do pracy, w kontekście jednej z przesłanek
nieważności postępowania przewidzianej w art. 379 pkt 4 k.p.c. (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 25 czerwca 2009 r., I UK 32/09, LEX nr 518060).
Począwszy od 28 lipca 2007 r. w sposób istotny zmodyfikowano treść art. 47
k.p.c., nadając § 1 tego artykułu następującą treść: w pierwszej instancji sąd
rozpoznaje sprawy w składzie jednego sędziego, chyba że przepis szczególny
stanowi inaczej. Przepis ten, wprowadzony ustawą z dnia 15 marca 2007 r. o
zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy – Kodeks postępowania
karnego oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 112, poz. 766),
zmodyfikował również rozpoznanie spraw z zakresu prawa pracy, które przed
wejściem w życie cytowanej ustawy podlegały rozpoznaniu przez sąd w składzie
jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników. § 2 art. 47 zawarł
normę, że w pierwszej instancji sąd w składzie jednego sędziego jako
przewodniczącego i dwóch ławników rozpoznaje sprawy z zakresu prawa pracy o
ustalenie istnienia, nawiązanie lub wygaśnięcie stosunku pracy, o uznanie
bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy, o przywrócenie do pracy i
przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy oraz łącznie z nimi
dochodzone roszczenia i o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub
5
naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy, a także
sprawy dotyczące naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu i o
roszczenia z tym związane, jak również – o odszkodowanie lub zadośćuczynienie w
wyniku stosowania mobbingu.
Ponieważ sprawy wymienione w art. 47 § 2 k.p.c. stanowią około połowy
spraw rozpoznawanych przez sądy pracy, dlatego odnośnie do trybu ich
rozpoznawania nie byłoby zasadne określanie tych spraw jako wyjątku od reguły
składu jednoosobowego. Skoro sprawy, dla których przepisy procesowe przewidują
sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników,
stanowią przy tym sprawy o najbardziej istotnym znaczeniu dla stron stosunku
pracy, można przyjąć, że w sprawach z zakresu prawa pracy funkcjonują dwie
równorzędne zasady, odnoszące się do składu sądu. Sprawy pracownicze
wymienione w art. 47 § 2 k.p. rozpoznawane są przez skład sądu z udziałem
ławników, natomiast pozostałe sprawy pracownicze rozpoznaje sąd w składzie
jednoosobowym. Prowadzi to do konkluzji, że przy interpretacji art. 47 § 2 k.p.c. nie
powinno się stosować wykładni zawężającej, mogącej mieć zastosowanie do
wyjątków od reguły.
Pytanie Sądu Okręgowego zmierza do ustalenia, czy sprawy o
dopuszczenie do pracy rozpoznaje sąd w składzie jednego sędziego jako
przewodniczącego i dwóch ławników.
Roszczenia o dopuszczenie do pracy, w sytuacji negowania przez
pracodawcę istnienia stosunku pracy, nie zostało zawarte w Kodeksie pracy, ale
zostało ukształtowane w judykaturze. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10 września
1997 r., w sprawie I PKN 233/97, wyraził pogląd, że podstawą roszczenia o
dopuszczenie do pracy może być art. 22 § 1 k.p., nakładający na pracodawcę
obowiązek zatrudniania pracownika, co oznacza obowiązek faktycznego
umożliwienia wykonywania przez niego pracy, czyli dopuszczenia do pracy (OSNP
1998/12/355, M.Prawn. 1998/8/319). Również w wyroku z dnia 4 października
2000 r., I PKN 65/00 Sąd Najwyższy zaakceptował takie powództwo, stwierdzając,
że roszczenie o dopuszczenie do pracy nie może być uznane za sprzeczne z
zasadami współżycia społecznego lub z jego społeczno-gospodarczym
przeznaczeniem z uwagi na to, że pracownik przed siedmiu laty osiągnął wiek
6
emerytalny, gdyż oznaczałoby to naruszenie zakazu dyskryminacji ze względu na
wiek (OSNP 2002/9/212). Sąd Najwyższy uznał, że pracownik, który pozostaje w
stosunku pracy, a tylko pracodawca mylnie uważa, że stosunek ten wyekspirował,
ma roszczenie o dopuszczenie do pracy, wynikające z art. 22 § 1 k.p.
Zwrócić jednak należy uwagę, że desygnat „dopuszczenie do pracy” odnosi
się do wielu różnych sytuacji. Przykładowo można wskazać na wyrok z dnia 9
grudnia 1977 r., III PRN 49/77, w którym Sąd Najwyższy zajął stanowisko, że
dopuszczenie do pracy pracownika dotkniętego schorzeniem samoistnym, które w
danym dniu czyniło go niezdolnym do pracy, stanowi przyczynę zewnętrzną w
rozumieniu art. 2 ust. 1 ustawy z 23 stycznia 1968 r. o świadczeniach pieniężnych
przysługujących w razie wypadku przy pracy (OSP 1979/3/48). Sąd Apelacyjny w
Warszawie w wyroku z dnia 15 grudnia 1999 r., III APa 27/99, wyraził pogląd, że
udzielenie pracownikowi urlopu bezpłatnego na czas trwania kadencji powoduje, że
w przypadku jej skrócenia pracownikowi przysługuje roszczenie o dopuszczenie do
pracy, a w razie odmowy zatrudnienia, roszczenie o wynagrodzenie za cały czas
niewykonywania pracy (OSA 2000/5/19).
Kodeks pracy jedynie w art. 2373
§ 1 i 2 zawiera sformułowanie
„dopuszczenie do pracy” – stanowiąc, że „nie wolno dopuścić pracownika do pracy,
do której wykonywania nie posiada on wymaganych kwalifikacji lub potrzebnych
umiejętności, a także dostatecznej znajomości przepisów oraz zasad
bezpieczeństwa i higieny pracy. Pracodawca jest obowiązany zapewnić
przeszkolenie pracownika w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy przed
dopuszczeniem go do pracy oraz prowadzenie okresowych szkoleń w tym
zakresie. Szkolenie pracownika przed dopuszczeniem do pracy nie jest wymagane
w przypadku podjęcia przez niego pracy na tym samym stanowisku pracy, które
zajmował u danego pracodawcy bezpośrednio przed nawiązaniem z tym
pracodawcą kolejnej umowy o pracę”. Przepisy te dotyczą faktycznego
dopuszczenia do wykonywania obowiązków pracowniczych - w sytuacji, gdy nie
jest kwestionowane zawarcie oraz istnienie stosunku pracy. Sprawa taka nie była
jednak przedmiotem rozpoznania przed Sądem Okręgowym, na kanwie której
zostało przedstawione zagadnienie prawne.
7
Pojęcie „dopuszczenie do pracy” znaleźć też można w szeregu innych aktów
prawnych np. w Konwencji (nr 123) dotyczącej najniższego wieku dopuszczenia do
pracy pod ziemią w kopalniach – umowie międzynarodowej sporządzonej w
Genewie 22 czerwca 1965 r. (Dz.U. 1970 nr 8 poz. 62), w Konwencji (nr 138)
dotyczącej najniższego wieku dopuszczenia do zatrudnienia, sporządzonej w
Genewie 26 czerwca 1973 r. (Dz.U. 1978 nr 12 poz. 53), w artykule 7 Europejskiej
Karty Społecznej sporządzonej w Turynie dnia 18 października 1961 r. (Dz.U. z
1999 r. Nr 8, poz. 67), stanowiącym m.in., iż w celu zapewnienia skutecznego
wykonywania prawa dzieci i młodocianych do ochrony, Umawiające się Strony
zobowiązują się ustalić, że wiek piętnastu lat będzie minimalnym wiekiem
dopuszczenia do zatrudnienia, z zastrzeżeniem wyjątków wobec dzieci
zatrudnionych przy określonych, lekkich pracach, nieszkodliwych dla ich zdrowia,
moralności lub kształcenia.
Mając na względzie wieloznaczność desygnatu „dopuszczenie do pracy”
oraz dążąc do udzielenia Sądowi pytającemu użytecznej odpowiedzi Sąd
Najwyższy uznał, że należy odpowiedź na zagadnienie prawne ograniczyć do
sytuacji, gdy roszczenie o dopuszczenie do pracy związane jest z negowaniem
przez pozwanego pracodawcy istnienia stosunku pracy. Sytuacja taka wystąpiła
bowiem w niniejszej sprawie. Poza podstawą prawną wskazaną przez Sąd
pierwszej instancji, podobne sprawy mogą dotyczyć spraw związanych z
subsumpcją art. 251
k.p. Przypomnieć też należy, iż gdy wśród roszczeń z zakresu
prawa pracy, dochodzonych w jednym postępowaniu znajduje się choć jedno
roszczenie, do rozpoznania którego w pierwszej instancji właściwy jest sąd w
składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników, sąd w takim
samym składzie właściwy jest także do rozpoznania pozostałych roszczeń - nawet
w sytuacji, gdyby do rozpatrzenia tych ostatnich właściwym byłby sąd w składzie
jednego sędziego (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 2009 r., II PZP
14/08 – OSNP 2009/17-18/218; a także uchwałę z dnia 20 marca 2009 r., I PZP
8/08, OSNP 2009/17-18/219).
Konsekwencją nie zawarcia wprost w Kodeksie pracy roszczenia o
dopuszczenie do pracy, w sytuacji kwestionowania istnienia stosunku pracy, może
być występowanie przez pracowników z roszczeniami o przywrócenie do pracy.
8
Wydanie świadectwa pracy potraktowane zostaje jako decyzja pracodawcy o
rozwiązaniu stosunku pracy, pomimo np. przekształcenia ex lege umowy
terminowej w umowę o pracę na czas nieokreślony. Z uwagi na ochronny charakter
prawa pracy, rozpoznanie w składzie ławniczym sprawy o przywrócenie do pracy,
którą sąd potraktuje jako de facto sprawę o dopuszczenie do pracy, nie powinno
prowadzić do negatywnych skutków dla pracownika oraz do konkluzji rozpoznania
takiej sprawy w niewłaściwym składzie. Również Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
21 września 2011 r. w sprawie II PK 36/115 nie stwierdził nieważności
postępowania w sytuacji rozpoznania w „składzie ławniczym” roszczenia o
dopuszczenie do pracy (wadliwie rozpoznanej jako powództwo o przywrócenie do
pracy), uznając, że niewłaściwe - w świetle przepisów Kodeksu pracy -
sformułowanie przez powoda roszczenia w przedmiocie zgłoszenia powrotu do
wykonywania obowiązków służbowych (zgłoszenie w pozwie żądania „o
przywrócenie do pracy” zamiast „o dopuszczenie do pracy”) i uwzględnienie
takiego żądania nie może prowadzić do odmowy udzielenia jej ochrony prawnej w
sytuacji, gdy to pozwany pracodawca w sposób ewidentny naruszył regulacje
wspólnotowe dotyczące zasad terminowego zatrudniania pracowników.
Podkreślić należy, iż istotą analizowanej sprawy o dopuszczenie do pracy
jest ustalenie istnienia stosunku pracy. Umorzenie przez Sąd pierwszej instancji
sprawy o ustalenie istnienia stosunku pracy (nota bene bez wyraźnego wniosku
powoda), mogłoby zostać uznane za nienaruszające art. 469 k.p.c. oraz art. 203 §
4 k.p.c. jedynie przy konstatacji, iż roszczenie o dopuszczenie do pracy implikuje
obligatoryjną ocenę takiego roszczenia i w tym aspekcie je pochłania.
Ponieważ immanentną częścią procesu o dopuszczenie do pracy jest
ustalenie istnienia stosunku pracy, konsekwencją którego staje się uwzględnienie
powództwa - należy uznać, powództwo takie jest wprost wymienione w art. 47 § 2
pkt 1 k.p. Ponadto podzielając, akceptowany w judykaturze pogląd, że podstawą
prawną takiego roszczenia może być art. 22 § 1 k.p. celowe jest przypomnienie
treści tego przepisu, który in extenso stanowi, że przez nawiązanie stosunku pracy
pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz
pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez
pracodawcę, a pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem.
9
„Nawiązanie stosunku pracy” wymienione jest expressis verbis w § 2 art. 47 k.p.c.,
precyzującym, że w pierwszej instancji sąd w składzie jednego sędziego jako
przewodniczącego i dwóch ławników rozpoznaje m.in. sprawy o ustalenie istnienia
oraz nawiązanie stosunku pracy. Wykładnia językowa przemawia więc za
konstatacją, że sprawy o dopuszczenie do pracy rozpoznaje w pierwszej instancji
sąd w składzie jednego sędziego i dwóch ławników.
Art. 47 § 2 pkt 1 k.p. obejmuje sprawy dotyczące nie tylko nawiązania
stosunku pracy, ale także przywrócenia do pracy, wygaśnięcia stosunku pracy i
roszczenia z nimi związane. Przepis ten wymienia także przywrócenie
dotychczasowych warunków pracy, a więc nie tylko sprawy, których przedmiotem
stało się zakończenie stosunku pracy, ale także te, w których doszło jedynie do
zmiany warunków zatrudnienia (wypowiedzenia zmieniającego). Ponieważ kwestia
dopuszczenia do pracy jest bardzo zbliżona do powództwa o przywrócenie do
pracy i należy do spraw bardziej istotnych dla stosunku pracy niż przywrócenie
dotychczasowych warunków zatrudnienia, również wykładnia funkcjonalna
przemawia za rozpoznaniem takich spraw w „składzie ławniczym”.
Uzasadnienie rządowego projektu nowelizacji omawianych przepisów z
2007 r., zaakceptowane przez Sejm, wskazuje, iż celem pozostawienia
rozpoznania w składzie z udziałem ławników kategorii spraw wymienionych w art.
47 § 2 pkt 1 k.p. był zamiar ich rozpoznania przez osoby z dużym doświadczeniem
zawodowym i życiowym, z uwzględnieniem również „sprawiedliwości społecznej”
(Sejm RP V kadencji, nr druku: 639). W tym kontekście składem sędziowskim z
udziałem ławników objęte są sprawy o największej doniosłości społecznej, a więc
związane z istnieniem, funkcjonowaniem stosunku pracy, jako najważniejszego
źródła przychodów i podstawy egzystencji społeczeństwa. Wykładnia historyczna,
autentyczna oraz aksjologiczna również uzasadniają rozpoznanie spraw o
dopuszczenie do pracy w składzie sędziowskim z udziałem ławników.
Mając powyższe argumenty na względzie Sąd Najwyższy orzekł jak w
sentencji uchwały.