Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 24/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 września 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (przewodniczący)
SSN Józef Iwulski
SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku B. R.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o wypłatę wstrzymanej emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 4 września 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 31 maja 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny - Wydział III Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
wyrokiem z dnia 31 maja 2012 r. oddalił apelację ubezpieczonej B. R. od wyroku
Sądu Okręgowego Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 9 grudnia 2011
2
r., oddalającego jej odwołanie od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia
29 września 2011 r., którą zawieszono wypłatę jej świadczenia emerytalnego.
W sprawie tej ustalono, że decyzją organu rentowego z dnia 8 kwietnia
2009 r. ubezpieczona, ur. 22 marca 1951 r., nabyła prawo do emerytury począwszy
od 1 marca 2009 r. Świadczenie to było przeliczane, ale następnie jego wypłatę
zawieszono zaskarżoną decyzją, bo od dnia nabycia prawa do emerytury
wnioskodawczyni pozostawała w zatrudnieniu z Wielobranżową Spółdzielnią Pracy
w M. i nie rozwiązała tego stosunku pracy. Dopiero decyzją z dnia 1 marca 2011 r.
organ rentowy wznowił wypłatę emerytury. W styczniu 2011 r. organ ten
poinformował osoby pobierające emerytury o warunkach dalszego pobierania
emerytury wobec wejścia w życie ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. o zmianie
ustawy o finansach publicznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 257, poz.
1726, zwanej dalej nowelizacją z dnia 16 grudnia 2010 r.), w szczególności o tym,
że począwszy od 1 października 2011 r. prawo do emerytury przyznanej przed 1
stycznia 2011 r. ulegnie zawieszeniu bez względu na wysokość przychodu
uzyskiwanego przez emeryta z tytułu zatrudnienia kontynuowanego bez
uprzedniego rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą, na rzecz którego
wykonywał pracę bezpośrednio przed dniem nabycia prawa do emerytury. Zasada
ta dotyczyła także emerytów, którzy ukończyli wiek 60 lat dla kobiet i 65 lat dla
mężczyzn. Prowadziło to do wstrzymania od 1 października 2011 r. wypłaty
emerytur z FUS i emerytur kapitałowych, pobieranych przez osoby, które nie
rozwiązały stosunku pracy zawartego przed dniem nabycia prawa do emerytury.
Wstrzymana zostanie również wypłata okresowej emerytury kapitałowej,
wypłacanej z innym niż emerytura świadczeniem, do którego prawo ustalił Oddział
ZUS, albo inny organ emerytalny lub rentowy. W przypadku rozwiązania stosunku
pracy po 30 września 2011 r. wypłata emerytury zostanie podjęta w określonych
terminach. Następnie decyzją z dnia 29 września 2011 r. organ rentowy wstrzymał
wypłatę emerytury wnioskodawczyni od 1 października 2011 r. z uwagi na
kontynuowanie zatrudnienia w Wielobranżowej Spółdzielni Pracy w M., z którą
nigdy nie rozwiązała stosunku pracy.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy oddalił odwołanie
wnioskodawczyni, wskazując, że z dniem 1 stycznia 2011 r. (na podstawie art. 6
3
nowelizacji z dnia 16 grudnia 2010 r.) wszedł w życie art. 103a ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm., zwanej dalej ustawą emerytalną),
zgodnie z którym wypłata emerytury w przypadku osiągania przychodów została
ponownie uzależniona od rozwiązania stosunku pracy. W ocenie Sądu
Okręgowego, pobierając przyznane świadczenie i kontynuując zatrudnienie u
dotychczasowego pracodawcy, na rzecz którego wykonywała zatrudnienie
bezpośrednio przed nabyciem prawa do emerytury, wnioskodawczyni wyczerpała
dyspozycję znowelizowanego art. 103a ustawy emerytalnej, dlatego organ rentowy
zasadnie wstrzymał jej wypłatę emerytury. Sąd Okręgowy zwrócił uwagę, że
wstrzymanie wypłaty emerytury nie oznacza całkowitego pozbawienia
wnioskodawczyni prawa do jej pobierania, ponieważ w razie przedłożenia organowi
rentowemu świadectwa pracy lub zaświadczenia dokumentującego rozwiązanie
stosunku pracy z dotychczasowym pracodawcą, będzie ona mogła ubiegać się o
przywrócenie wypłaty tego świadczenia.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację wnioskodawczyni podzielając ustalenia
faktyczne i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji. Wejście w życie art. 28
nowelizacji z dnia 16 grudnia 2010 r., zgodnie z którym począwszy od 1
października 2011 r. prawo do emerytury przyznanej przed 1 stycznia 2011 r. ulega
zawieszeniu bez względu na wysokość przychodu uzyskiwanego przez emeryta z
tytułu zatrudnienia kontynuowanego bez uprzedniego rozwiązania stosunku pracy z
pracodawcą, na rzecz którego wykonywał je bezpośrednio przed dniem nabycia
prawa do emerytury, ustalonym w decyzji organu rentowego, uzasadniało
zawieszenie prawa do pobieranego świadczenia emerytalnego. Zawieszenie jego
wypłaty z uwagi na kontynuację przez wnioskodawczynię zatrudnienia nastąpiło
zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa i nie było podstaw do uwzględnienia
zarzutów apelacji. Sąd Apelacyjny uznał, że konstytucyjnie chronione prawo
wnioskodawczyni do emerytury nabyte 1 marca 2009 r. nie zostało naruszone w
wyniku spornej nowelizacji przepisów. Jak wielokrotnie wyjaśniał Trybunał
Konstytucyjny, dyrektywy rozwoju prawa ubezpieczeń społecznych nie wykluczają
bowiem zmian regulacji prawnych przewidzianych we wcześniejszych ustawach,
pod warunkiem zachowania istoty tych uprawnień, przy czym nie zawsze te zmiany
4
muszą być korzystne dla adresatów zmienionych przepisów prawa.
Wnioskodawczyni będzie miała prawo do pobierania emerytury w przypadku
rozwiązania stosunku pracy z obecnym pracodawcą.
Jednocześnie Sąd Apelacyjny wskazał, że zarzucana w apelacji sprzeczność
zaskarżonej decyzji z Konstytucją RP „nie może być usuwana przez sąd
powszechny samodzielnie z uwagi na to, że zgodnie z art. 178 ust. 1 Konstytucji
RP sędziowie podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom”. Chociaż zgodnie z art.
193 Konstytucji RP każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu
pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi
umowami międzynarodowymi lub ustawą, to w rozpoznawanej sprawie taka
konieczność nie zachodzi, ponieważ w Trybunale Konstytucyjnym toczy się już
postępowanie zainicjowane przez grupę senatorów o zbadanie zgodności art. 6
nowelizacji z dnia 16 grudnia 2010 r. z art. 2, art. 21 i art. 64 Konstytucji RP oraz
art. 1 deklaracji Protokołu dodatkowego nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw
Człowieka w zakresie, w jakim z powodu uzyskania przez emeryta przychodu z
tytułu zatrudnienia kontynuowanego po nabyciu prawa do emerytury bez
uprzedniego rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą następuje zawieszenie
prawa do emerytury także wobec emerytów, którzy nabyli prawo do emerytury na
mocy wcześniejszych przepisów. Sprawę tę Trybunał rozpozna w dniu 10 lipca
2012 r., dlatego „kierowanie kolejnego pytania do Trybunału Konstytucyjnego w tej
kwestii jest niecelowe, a z drugiej strony nie pozbawia wnioskodawczyni, gdy
zapadnie dla niej i dla innych ubezpieczonych korzystny wyrok Trybunału, prawa do
wznowienia postępowania w myśl art. 4011
k.p.c.”
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie art. 177 § 1 pkt
1 k.p.c. w związku z art. 3 i art. 20 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale
Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) przez „niezawieszenie
postępowania z urzędu, choć rozstrzygnięcie sprawy zależało od wyniku innego
toczącego się postępowania cywilnego i odpowiedzi na pytanie prawne”. Skarżąca
zarzuciła także naruszenie art. 103a ustawy o emerytalnej w związku z art. 28
nowelizacji z dnia 16 grudnia 2010 r. przez ich niewłaściwe zastosowanie, „choć
norma prawna wynikająca z wykładni art. 103a ustawy w związku z art. 28 ustawy
zmieniającej o treści, iż następuje zawieszenie ubezpieczonemu prawa do
5
emerytury z powodu uzyskiwania przez ubezpieczonego przychodu z tytułu
zatrudnienia kontynuowanego po nabyciu prawa do emerytury u pracodawcy, u
którego ubezpieczony był zatrudniony i pozostawał w stosunku pracy bezpośrednio
przed spełnieniem przesłanek nabycia prawa do emerytury również w przypadku
nabycia prawa do emerytury na podstawie wcześniejszych przepisów po uchyleniu
art. 103 ust. 2a ustawy, a także przepisy, które pozwalają na rekonstrukcję takiej
normy prawnej, są w tym zakresie niezgodne z art. 2, art. 21, art. 32 ust. 1 i art. 64
Konstytucji RP i art. 1 deklaracji protokołu dodatkowego nr 1 do Europejskiej
Konwencji Praw Człowieka, a zatem prawo materialne i przepisy te nie mogły być
zastosowane”.
Okolicznością uzasadniającą przyjęcie skargi do rozpoznania jest
występowanie w sprawie istotnego zagadnienia prawnego, którym jest „właśnie
ocena, czy kwestionowana regulacja łamie zasady prawa ubezpieczeniowego,
zasadę ochrony praw nabytych i zaufania jednostki do Państwa, zasadę pewności
prawa i zasadę równości”.
Zdaniem skarżącej, art. 177 k.p.c., nie pozostawiał kwestii zawieszenia
postępowania do dowolnego uznania Sądu drugiej instancji, skoro w Trybunale
Konstytucyjnym toczy się postępowanie, w którym zapadły wyrok będzie miał
znaczenie również w rozpoznawanej sprawie „i nie ma potrzeby inicjowania
nowego poprzez zadanie pytania prawnego (…), to obowiązkiem sądu II instancji
było właśnie zawieszenie postępowania z urzędu”. Zdaniem skarżącej, „nie jest
wystarczające powołanie się przez Sąd II instancji, iż w razie korzystnego wyniku
postępowania przez TK będzie mogła złożyć wniosek o wznowienie postępowania”.
Argumentacja taka wydaje się chybiona, gdyż nie zabezpiecza interesów
wnioskodawcy. Gdyby bowiem Trybunał Konstytucyjny odroczył wejście w życie
wyroku i utratę mocy kwestionowanych przepisów, to wznowienie byłoby
niedopuszczalne. Ponadto Sąd Najwyższy w wyroku z 20 kwietnia 2011 r., I CSK
410/10, przyjął, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego, odraczający w czasie utratę
mocy obowiązującej przepisu uznanego za niezgodny z Konstytucją, nie stanowi
podstawy wznowienia postępowania przewidzianej w art. 4011
k.p.c., chyba że w
jego sentencji orzeczono o indywidualnej korzyści dla osoby, która wniosła skargę
konstytucyjną. W ocenie skarżącej, „sytuację osoby, która wnosiła o zadanie
6
pytania prawnego TK i podnosiła w toku całego postępowania zarzut
niekonstytucyjności, ale jej wniosek o zadanie pytania nie został uwzględniony z
powołaniem się na zawisłe już przed TK wcześniej postępowanie należy traktować
tak samo jak orzeczenie o indywidualnej korzyści dla osoby, która wniosła skargę
konstytucyjną”. W przeciwnym wypadku skarżąca mogłaby znaleźć się w
„absurdalnej sytuacji”, w której odmówiono skierowania pytania prawnego,
wskazując na możliwość potencjalnego wznowienia postępowania, gdyby „TK
stwierdził niezgodność z Konstytucją, a następnie okazałoby się, iż wznowienie
postępowania jednak nie jest możliwe”. Przeciwdziałać takiej sytuacji może
„właśnie korzystanie z instytucji zawieszenia postępowania aczkolwiek z
zastrzeżeniem, iż nawet wyrok TK odraczający w czasie utratę mocy obowiązującej
danego przepisu nie stanowi przeszkody do uwzględnienia niekonstytucyjności
danego przepisu w sprawie, która przed wyrokiem TK została zawieszona, a strona
w tej sprawie podnosiła zarzuty niekonstytucyjności i jej wniosek o zadanie pytania
prawnego nie został uwzględniony z tego powodu, iż już wcześniej przed TK
zawisła sprawa w tym przedmiocie”.
W konsekwencji skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku w
całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu
oraz o zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego, w tym kosztów zastępstwa
prawnego wnioskodawczyni przez pełnomocnika będącego adwokatem, a także
kosztów opłaty sądowej od skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Po wydaniu zaskarżonego wyroku Trybunał Konstytucyjny orzeczeniem z
dnia 13 listopada 2012 r., K 2/12 (Dz. U. z 2012 r. poz. 1285) uznał, że art. 28
ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o finansach publicznych oraz
niektórych innych ustaw w związku z art. 103a ustawy o emeryturach i rentach, w
zakresie, w jakim znajduje zastosowanie do osób, które nabyły prawo do emerytury
przed 1 stycznia 2011 r., bez konieczności rozwiązania stosunku pracy, jest
niezgodny z zasadą ochrony zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez
nie prawa wynikającą z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Wobec takiego
7
orzeczenia Sąd Najwyższy nie odnosił się do zarzutu naruszenia art. 177 k.p.c.,
który istotnie uzasadniał zawieszenie postępowania w przypadku ustalonej wiedzy
o toczącym się postępowaniu w zakresie kontestowanej zgodności z Konstytucją
spornego w sprawie art. 103a ustawy emerytalnej.
W utrwalonej judykaturze przyjmuje się, że skutkiem uznania za
niekonstytucyjne wymienionych przepisów w określonym zakresie jest obowiązek
zapewnienia przez wszystkie sądy, które orzekły na podstawie niekonstytucyjnych
przepisów prawa, stanu zgodnego z Konstytucją w zakresie wiążąco
rozstrzygniętym wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 18 maja 2010 r., III UK 2/10, OSNP 2011r. nr 21-22, poz. 278).
Skoro uznane za niezgodne z Konstytucją przepisy prawa naruszały ustawę
zasadniczą już od dnia ich wejścia w życie (ex tunc), przeto nie mogą być legalną
podstawą orzekania przez sądy powszechne i Sąd Najwyższy.
Powyższe wymagało uchylenia na podstawie art. 190 ust. 1 Konstytucji RP w
związku z art. 316 i art. 39815
k.p.c. zaskarżonego wyroku, który został oparty na
niezgodnym ex tunc z art. 2 Konstytucji RP - przepisie art. 103a ustawy o
emeryturach i rentach - w jego niekonstytucyjnym zakresie, o którym mowa w
powołanym wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 listopada 2012 r., K 2/12,
bez zbędnego i naruszającego zasady ekonomii procesowej odesłania sprawy na
drogę wniesienia skargi o wznowienie postępowania na podstawie art. 4011
k.p.c.