Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 96/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 października 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Romualda Spyt (przewodniczący)
SSN Zbigniew Myszka
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku B. G.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o zasiłek chorobowy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 3 października 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 15 listopada 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 20 czerwca 2012 r. Sąd Rejonowy zmienił decyzję Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 31 stycznia 2012 r. i przyznał B. G. prawo do
zasiłku chorobowego za okres od 20 maja 2011 r. do 27 maja 2011 r. oraz od 17
2
czerwca 2011 r. do 14 września 2011 r. od podstawy wymiaru 5.000 zł. Podstawę
rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia.
Wnioskodawczyni od kilkunastu lat prowadzi pozarolniczą działalność
gospodarczą w zakresie usług rehabilitacyjnych. W okresie od 1 maja 2008 r. do 30
kwietnia 2011 r. była zatrudniona na podstawie umowy o pracę w Centrum Chorób
Serca „M.” w wymiarze pełnego etatu i jednocześnie prowadziła działalność
gospodarczą. W tym okresie z tytułu prowadzonej działalności wnioskodawczyni
opłacała składki na ubezpieczenie zdrowotne, a pracodawca uiszczał składki na
obowiązkowe ubezpieczenia społeczne z tytułu jej zatrudnienia. W związku ze
zmianami organizacyjnymi pracodawcy, od 1 maja 2011 r. wnioskodawczyni
wykonuje na jego rzecz usługi w ramach prowadzonej przez siebie działalności
gospodarczej. Ze wskazaną datą wnioskodawczyni zgłosiła się do dobrowolnego
ubezpieczenia chorobowego z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej,
opłacając składki na ubezpieczenia społeczne od zadeklarowanej jako podstawa
wymiaru składek kwoty 5.000 zł. Zaskarżoną decyzją organ rentowy odmówił
wnioskodawczyni prawa do zasiłku chorobowego za wskazane w niej okresy od
podstawy wymiaru w kwocie 5.000 zł i przyznał jej prawo do tego zasiłku od
podstawy w kwocie 2.015,40 zł.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy, powołując się na art. 49
pkt 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (jednolity tekst: Dz. U.
z 2010 r. Nr 77, poz. 512 ze zm., dalej: „ustawa zasiłkowa”), uznał, że jego literalne
brzmienie wskazuje, iż podstawę wymiaru zasiłku dla osób prowadzących
działalność gospodarczą stanowi najniższa podstawa wymiaru składek na
ubezpieczenie chorobowe tylko wówczas, gdy niezdolność do pracy powstała w
pierwszym miesiącu kalendarzowym ubezpieczenia chorobowego. Tymczasem
powódka była ubezpieczona wcześniej jako osoba prowadząca działalność
gospodarczą, a od 1 maja 2008 r. do 30 kwietnia 2011 r. jako pracownik. Zatem
powstanie niezdolności do pracy w maju 2011 r., po zmianie tytułu ubezpieczenia
chorobowego, nie może być rozumiane jako niezdolność do pracy powstała w
pierwszym miesiącu kalendarzowym tego ubezpieczenia. Nie można przyjąć, że
3
wskazany przepis różnicuje ubezpieczenie chorobowe obowiązkowe od
dobrowolnego, skoro takie zróżnicowanie z niego nie wynika.
W uwzględnieniu apelacji organu rentowego, wyrokiem z dnia 15 listopada
2012 r. Sąd Okręgowy zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że
oddalił odwołanie wnioskodawczyni.
Sąd drugiej instancji wskazał, że spór dotyczył „zasad obliczania podstawy
wymiaru zasiłku macierzyńskiego, którego ryzyko ziściło się w pierwszym miesiącu
podlegania dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu, a więc prawidłowego
zastosowania art. 49 ustawy zasiłkowej”. W myśl pkt 1 tego przepisu, jeżeli
niezdolność do pracy powstała w pierwszym miesiącu kalendarzowym
ubezpieczenia chorobowego, podstawę wymiaru zasiłku stanowi najniższa
podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe, po odliczeniach, o
których mowa w art. 3 pkt 4 - dla ubezpieczonych, dla których określono najniższą
podstawę wymiaru składek. W ocenie Sądu odwoławczego, art. 49 pkt 1 ustawy
zasiłkowej należy interpretować ściśle. Rozróżnienie ubezpieczenia chorobowego
dobrowolnego i obowiązkowego wynika z okoliczności, że powołany przepis
znajduje się w rozdziale 9 ustawy, zatytułowanym „Zasady ustalania podstawy
wymiaru zasiłków przysługujących ubezpieczonym niebędącym pracownikami”.
Dotyczy on zatem wyłącznie dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego, a okresy
obowiązkowego ubezpieczenia z tytułu wykonywania zatrudnienia na podstawie
umowy pracę, poprzedzające okres dobrowolnego ubezpieczenia, nie stanowią o
wyłączeniu zastosowania art. 49 ustawy zasiłkowej. Skoro maj 2011 r. był dla
wnioskodawczyni pierwszym miesiącem jej dobrowolnego ubezpieczenia
chorobowego, przepis ten znajduje do niej zastosowanie. Sąd drugiej instancji
powołał się w tym zakresie na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 września 2012 r.,
II UK 36/12, w którym wyrażono pogląd, że podstawę wymiaru zasiłku
macierzyńskiego, do którego prawo powstało w pierwszym miesiącu
kalendarzowym niepoprzedzonego innym ubezpieczeniem dobrowolnego
ubezpieczenia chorobowego z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej,
określa art. 49 pkt 1 ustawy zasiłkowej jako najniższą podstawę wymiaru składek
na to ubezpieczenie po odliczeniach, o których mowa w art. 3 pkt 4 tej ustawy, bez
względu na wysokość kwoty zadeklarowanej na podstawie art. 18 ust. 8 lub 18a ust.
4
1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm., dalej: „ustawa
systemowa”). W ocenie Sądu Okręgowego, jest to zatem wyjątek od zasady, że
świadczenia z dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego wyliczane są od kwoty
zadeklarowanej.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku wnioskodawczyni zarzuciła:
I. naruszenie przepisów postępowania, a mianowicie: 1) art. 328 § 2 w związku z
art. 391 § 1 k.p.c., przez wadliwe uzasadnienie orzeczenia nieuwzględniające
wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 maja 2012 r., P 12/10; 2) art. 386 § 1
k.p.c., przez uwzględnienie apelacji mimo jej bezzasadności; 3) art. 386 § 2 k.p.c.,
przez wydanie orzeczenia i nieuwzględnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z
dnia 24 maja 2012 r., P 12/10; 4) art. 385 k.p.c., przez jego niezastosowanie mimo
bezzasadności apelacji; II. naruszenie prawa materialnego, tj.: 1) art. 32 ust. 1 w
związku z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, przez jego niezastosowanie;
2) art. 48 ustawy zasiłkowej, przez błędną wykładnię i nieuwzględnienie wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 maja 2012 r., P 12/10, stwierdzającego
niezgodność przepisu z Konstytucją RP; 3) art. 49 pkt 1 ustawy zasiłkowej, przez
błędną wykładnię i uznanie, że wnioskodawczyni nie podlegała wcześniej
ubezpieczeniu chorobowemu, od którego zależała wysokość świadczenia; 4) art. 52
w związku z art. 36 ust. 2 ustawy zasiłkowej, przez błędną wykładnię i
nieuwzględnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 maja 2012 r.,
P 12/10, stwierdzającego niezgodność przepisu z Konstytucją RP; 5) art. 3 pkt 1
ustawy zasiłkowej, przez jego niezastosowanie i nieuznanie, że tytuł ubezpieczenia
chorobowego odnosi się zarówno do osób zatrudnionych, jak i osób prowadzących
działalność gospodarczą.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżąca wniosła o uchylenie i zmianę
zaskarżonego wyroku, ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi
drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
5
Skarga kasacyjna jest usprawiedliwiona, aczkolwiek nie wszystkie
podniesione w niej zarzuty mogą być uznane za trafne.
W pierwszej kolejności niezasadne są zarzuty obrazy przepisów
postępowania. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się jednolicie, że
uzasadnienie wyroku wyjaśnia przyczyny, dla jakich orzeczenie zostało wydane i
jest sporządzane już po wydaniu wyroku. Zatem wynik sprawy z reguły nie zależy
od tego, jak napisane zostało uzasadnienie i czy zawiera ono wszystkie wymagane
elementy. W konsekwencji kasacyjny zarzut naruszenia art. 328 § 2 w związku z art.
391 § 1 k.p.c. może być usprawiedliwiony tylko w tych wyjątkowych okolicznościach,
w których treść uzasadnienia orzeczenia sądu drugiej instancji uniemożliwia
całkowicie dokonanie oceny toku wywodu, który doprowadził do wydania
orzeczenia lub w przypadku zastosowania prawa materialnego do niedostatecznie
jasno ustalonego stanu faktycznego, a więc w przypadku, gdy rażące naruszenie
zasad sporządzenia uzasadnienia przez sąd drugiej instancji powoduje niemożność
kontroli kasacyjnej orzeczenia (por. np. wyrok z dnia 18 października 2011 r., II UK
51/11, LEX nr 1110977 i przywołane w nim orzeczenia). Takich wadliwości
uzasadnieniu zaskarżonego wyroku skarżąca nie zarzuca, natomiast
nieuwzględnienie przez Sąd drugiej instancji wyroku Trybunału Konstytucyjnego nie
leży w płaszczyźnie art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. Z kolei art. 385 oraz
art. 386 § 1 k.p.c. nie może stanowić samodzielnej podstawy skargi kasacyjnej. Sąd
Najwyższy przyjmuje, że przytoczone przepisy, jako adresowane do sądu drugiej
instancji, przesądzają o tym, w jaki sposób ma on rozstrzygnąć sprawę, jeżeli
stwierdzi, że apelacja jest bezzasadna, bądź że powinna być uwzględniona. O ich
naruszeniu można zatem mówić wtedy, gdy sąd odwoławczy stwierdzi, że apelacja
jest niezasadna, a ją uwzględni lub gdy uzna apelację za zasadną i jej nie
uwzględni. Sąd drugiej instancji nie narusza natomiast wskazanych przepisów,
jeżeli uwzględni apelację na podstawie oceny, że jest ona zasadna, niezależnie od
twierdzenia strony że była ona bezzasadna. Ocena zasadności lub bezzasadności
apelacji w istocie wiąże się z prawidłowym zastosowaniem innych przepisów
postępowania lub prawa materialnego przez sąd drugiej instancji w danej sprawie.
Zarzuty obrazy wymienionych przepisów nie mogą być zatem skuteczne, jeżeli nie
zostały jednocześnie (w związku z nimi) podniesione naruszenia innych przepisów
6
postępowania lub prawa materialnego prowadzące do wniosku, że sąd drugiej
instancji błędnie ocenił zasadność lub niezasadność apelacji (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 2 marca 2011 r., II PK 202/10, LEX nr 817516 oraz
postanowienie tego Sądu z dnia 21 lutego 2013 r., IV CSK 385/12, LEX nr 1311809
i powołane w nich orzeczenia). Natomiast art. 386 § 2 k.p.c. statuuje obowiązek
sądu odwoławczego uchylenia wyroku sądu pierwszej instancji wówczas, gdy
stwierdzi on takie wady orzeczenia lub postępowania pierwszoinstancyjnego,
których nie może sam usunąć. Podstawy nieważności postępowania, o których
stanowi art. 386 § 2 k.p.c. wymienione zostały w art. 379 k.p.c. i nie należy do nich
„wydanie orzeczenia i nieuwzględnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego”.
Niezasadny jest również, powołany w ramach podstawy naruszenia prawa
materialnego, zarzut obrazy art. 3 pkt 1 ustawy zasiłkowej, Sąd drugiej instancji nie
uznał bowiem, że prowadzenie działalności gospodarczej nie jest tytułem
ubezpieczenia chorobowego, ale trafnie przyjął, że prowadzenie takiej działalności
stanowi tytuł ubezpieczenia chorobowego na zasadach dobrowolności, odrębny od
tytułu zatrudnienia pracowniczego, rodzącego obowiązek takiego ubezpieczenia.
Bezzasadny jest wreszcie zarzut naruszenia art. 52 w związku z art. 36 ust. 2
ustawy zasiłkowej, gdyż został on sformułowany w oderwaniu od stanu faktycznego
sprawy. Po pierwsze - art. 52 ustawy zasiłkowej odnosi się do świadczenia
rehabilitacyjnego, zasiłku macierzyńskiego i zasiłku opiekuńczego, zaś przedmiot
postępowania w sprawie, w której wniesiona została rozpoznawana skarga
kasacyjna, stanowi wysokość należnego skarżącej zasiłku chorobowego, a po
drugie - art. 36 ust. 2 ustawy zasiłkowej odnosi się do sytuacji, w której niezdolność
do pracy powstała przed upływem 12 miesięcy ubezpieczenia chorobowego
(aktualnego), ale po upływie pełnego miesiąca takiego ubezpieczenia. Tymczasem
z poczynionych w sprawie ustaleń, którymi Sąd Najwyższy jest związany z mocy art.
39813
§ 2 k.p.c. wynika, że niezdolność skarżącej do pracy powstała przed upływem
pełnego miesiąca ubezpieczenia chorobowego z tytułu prowadzenia działalności
gospodarczej. Wypływająca z art. 36 ust. 2 w związku z art. 48 ust. 2 ustawy
zasiłkowej reguła ustalania wysokości zasiłku chorobowego nie znajduje zatem w
przypadku skarżącej zastosowania.
7
Zasadne są natomiast pozostałe zarzuty obrazy prawa materialnego. Rację
ma skarżąca wywodząc, że pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w wyroku z
dnia 6 września 2012 r., II UK 36/12 (LEX nr 1218196), do którego odwołał się Sąd
drugiej instancji przy rozstrzyganiu sprawy, odnosi się do stanu faktycznego, w
którym prawo do zasiłku macierzyńskiego powstało w pierwszym miesiącu
kalendarzowym dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego, niepoprzedzonego
innym ubezpieczeniem chorobowym (podobnie Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28
sierpnia 2012 r., II UK 34/12, OSNP 2013, nr 15-16, poz. 184). Tymczasem, jak
wynika z ustaleń poczynionych w sprawie, w której wniesiona została
rozpoznawania skarga kasacyjna, bezpośrednio przed objęciem skarżącej
dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym z tytuł prowadzenia działalności
gospodarczej podlegała ona obowiązkowi ubezpieczenia chorobowego z tytułu
pozostawania w stosunku pracy.
Przepis art. 4 ust. 1 ustawy zasiłkowej ustanawia okresy wyczekiwania
poprzedzającego nabycie prawa do zasiłku chorobowego (30 dni dla pracowników i
90 dni dla osób ubezpieczonych dobrowolnie), jednakże z mocy ust. 2 tego artykułu
do okresów ubezpieczenia chorobowego z danego tytułu wlicza się poprzednie
okresy ubezpieczenia chorobowego (zarówno obowiązkowego jak i dobrowolnego),
jeżeli przerwa pomiędzy nimi nie przekroczyła 30 dni lub była spowodowana
urlopem wychowawczym, urlopem bezpłatnym albo odbywaniem czynnej służby
wojskowej przez żołnierza niezawodowego. W takiej sytuacji, w przypadku
powstania niezdolności do pracy w pierwszym miesiącu kalendarzowym aktualnego
ubezpieczenia chorobowego, sposób ustalania wysokości zasiłku chorobowego
został zróżnicowany w zależności od tego, czy ubezpieczony podlega temu
ubezpieczeniu obowiązkowo z tytułu pozostawania w stosunku pracy, czy też został
nim objęty na zasadach dobrowolności z tytułu prowadzenia działalności
gospodarczej. Do tej pierwszej sytuacji zastosowanie znajduje zasada wynikająca z
art. 37 ust. 1 ustawy, zgodnie z którą podstawę wymiaru zasiłku chorobowego
stanowi wynagrodzenie, które ubezpieczony będący pracownikiem osiągnąłby,
gdyby pracował pełny miesiąc kalendarzowy. Przepis art. 48 ust. 2 (podobnie jak
art. 52) ustawy zasiłkowej nie odsyła do odpowiedniego stosowania tej zasady w
stosunku do osób niebędących pracownikami. Dla tych ubezpieczonych reguły
8
ustalania wysokości zasiłku chorobowego ustanawia art. 49. Przepis ten w
odniesieniu do osób, dla których ustalono najniższą podstawę wymiaru składek (w
tym osób prowadzących działalność gospodarczą), nakazuje ustalać podstawę
wymiaru zasiłku chorobowego od tej właśnie najniższej podstawy wymiaru składek
na ubezpieczenie chorobowe, po odliczeniach, o których mowa w art. 3 pkt 4
ustawy.
To zróżnicowanie sytuacji ubezpieczonych będących pracownikami oraz
ubezpieczonych dobrowolnie zakwestionował Trybunał Konstytucyjny w wyroku z
dnia 24 maja 2012 r., P 12/10 (OTK-A 2012, nr 5, poz. 52) w odniesieniu do tych
osób prowadzących działalność gospodarczą, których dobrowolne ubezpieczenie
chorobowe z tytułu prowadzenia takiej działalności poprzedzone było -
bezpośrednio, albo z krótką przerwą - ubezpieczeniem chorobowym z innego tytułu,
w szczególności z tytułu pozostawania w stosunku pracy. Trybunał Konstytucyjny
orzekł, że art. 48 ust. 2 i art. 52 ustawy zasiłkowej w zakresie, w jakim nie
przewidują odpowiedniego stosowania art. 37 ust. 1 tej ustawy przy ustalaniu
podstawy wymiaru zasiłków chorobowego i macierzyńskiego należnych
ubezpieczonemu, dobrowolnie podlegającemu ubezpieczeniu chorobowemu z
tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, którego niezdolność do
pracy powstała przed upływem pełnego miesiąca kalendarzowego ubezpieczenia
chorobowego z tego tytułu, w sytuacji gdy było ono poprzedzone ubezpieczeniem
chorobowym z innego tytułu, są niezgodne z art. 32 ust. 1 w związku z wynikającą z
art. 2 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej zasadą sprawiedliwości społecznej. W
motywach tego wyroku Trybunał stwierdził, że zmiana tytułu ubezpieczenia
chorobowego nie przerywa jego biegu, a osoba rzetelnie uiszczająca składki
pozostaje ubezpieczona niezależnie od tytułu, z jakiego te składki odprowadza. Z
punktu widzenia prawa do zasiłku chorobowego w określonej wysokości, istotne
jest podleganie ubezpieczeniu chorobowemu oraz ponoszenie ciężaru
ekonomicznego składek na nie (ich terminowe opłacanie przez osobę prowadzącą
działalność gospodarczą albo potrącanie z wynagrodzenia pracownika) przez
określony czas. Niedopuszczalne jest natomiast różnicowanie wysokości zasiłków
należnych ubezpieczonym, wynikające tylko ze zmiany tytułu ubezpieczenia. W
konsekwencji niedopuszczalna jest sytuacja, w której obywatel zmieniający tytuł
9
ubezpieczenia, w razie niezdolności do pracy z powodu choroby przed upływem
pełnego miesiąca kalendarzowego ubezpieczenia chorobowego z nowego tytułu,
otrzymuje świadczenie rażąco niższe od świadczenia, na które uczciwie
„zapracował” potrąconymi z jego wynagrodzenia składkami za poprzedni okres
(okresy) ubezpieczenia, znajdując się w sytuacji gorszej nie tylko od pracownika,
który podlegał ubezpieczeniu chorobowemu krócej niż miesiąc, ale nawet od byłego
pracownika, który w pewnych okolicznościach ma prawo do zasiłku również po
ustaniu ubezpieczenia. Jednocześnie Trybunał Konstytucyjny zajął stanowisko, że
zaskarżone przepisy, w zakresie objętym wyrokiem, tracą domniemanie
konstytucyjności i powinny być stosowane przez organy państwa, w szczególności
przez sądy, w sposób zgodny z Konstytucją.
Powyższy wyrok Trybunału Konstytucyjnego został ogłoszony w Dzienniku
Ustaw z dnia 1 czerwca 2012 r., a zatem wynikający z niego stan prawny powinien
być uwzględniony przez Sąd drugiej instancji (art. 190 Konstytucji RP) przy
dokonywaniu wykładni art. 49 pkt 1 ustawy zasiłkowej. Stwierdzenie przez Trybunał
niekonstytucyjności art. 48 ust. 2 tej ustawy w zakresie określonym w wyroku z dnia
24 maja 2012 r., P 12/10, nakazywało dokonanie wykładni art. 49 pkt 1 tej ustawy,
zgodnie z którą przepis ten reguluje ustalanie wysokości zasiłku chorobowego dla
osób przystępujących do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego z tytułu
prowadzenia działalności gospodarczej po raz pierwszy. Jego zakresem nie są
natomiast objęte osoby, których dobrowolne ubezpieczenie chorobowe z tytułu
takiej działalności było poprzedzone - bezpośrednio lub z przerwą nie dłuższą niż
określona w art. 4 ust. 2 ustawy - ubezpieczeniem chorobowym z innego tytułu.
Ubocznie należy zwrócić uwagę, że - celem dostosowania systemu prawa do
wyroku Trybunału Konstytucyjnego - ustawą z dnia 21 czerwca 2013 r. o zmianie
ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby
i macierzyństwa (Dz. U. z 2013 r., poz. 996) dokonano zmiany art. 49 ustawy
zasiłkowej. Ustawa zmieniająca wejdzie w życie z dniem 1 grudnia 2013 r.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji wyroku na podstawie art. 39815
§
1 k.p.c.
10