Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV KK 159/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 30 września 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Barbara Skoczkowska (przewodniczący)
SSN Kazimierz Klugiewicz (sprawozdawca)
SSN Włodzimierz Wróbel
Protokolant Jolanta Grabowska
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Jerzego Engelkinga
w sprawie z wniosku W. M.
o odszkodowanie i zadośćuczynienie
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 30 września 2013 r.,
kasacji, wniesionej przez pełnomocnika wnioskodawcy
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 22 stycznia 2013 r., zmieniającego wyrok Sądu Okręgowego w R.
z dnia 14 sierpnia 2008 r.,
I. uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania w postępowaniu
odwoławczym;
II. zarządza zwrot wnioskodawcy opłaty od kasacji w kwocie
750 (siedemset pięćdziesiąt) złotych.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 14 sierpnia 2008 roku, Sąd Okręgowy w R.:
I. zasądził od Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w R. – na rzecz W. M.
kwotę 24.060 zł (dwadzieścia cztery tysiące sześćdziesiąt złotych), wraz z
ustawowymi odsetkami od daty prawomocności wyroku, tytułem
odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia za doznaną
krzywdę wynikłych z niesłusznego pozbawienia wolności wnioskodawcy od
16 września 1985 r. do 6 marca 1986 r.,
II. w pozostałej części wniosek oddalił,
III. kosztami postępowania obciążył Skarb Państwa.
Apelację od tego wyroku, w części oddalającej wniosek ponad kwotę 24.060
zł oraz odmowy zasądzenia na rzecz wnioskodawcy taryfowych kosztów
zastępstwa procesowego, wniósł pełnomocnik wnioskodawcy W. M. zarzucając
obrazę przepisów prawa materialnego poprzez błędną interpretację przepisu art. 8
ust. 1 pkt 1a ustawy z dnia 23 lutego 1991 roku o uznaniu za nieważne orzeczeń
wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego
bytu Państwa Polskiego, a nadto błąd w ustaleniach faktycznych poprzez błędne
uznanie, że wnioskodawca poniósł szkodę w wysokości zasądzonej, podczas gdy
faktyczna szkoda poniesiona przez niego znacznie przekracza kwotę 25.000 zł,
która mocą ustawy stanowi górną granicę żądania.
Ponadto, pełnomocnik wnioskodawcy zaskarżonemu wyrokowi postawił
zarzut błędnej interpretacji art. 13 ww. ustawy poprzez nieprawidłowe uznanie, że
koszty pełnomocnika reprezentującego wnioskodawcę w sprawie nie wchodzą w
koszty zastępstwa procesowego.
Powołując się na powyższe zarzuty pełnomocnik wnioskodawcy W. M.
wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i zasądzenie na rzecz wnioskodawcy kwoty
25.000 zł oraz taryfowych kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu przed
Sądami I i II instancji.
Wyrokiem z dnia 30 października 2008 roku, Sąd Apelacyjny zmienił
zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądził od Skarbu Państwa – Sądu
Okręgowego w R. na rzecz W. M. dalszą kwotę 940 zł z ustawowymi odsetkami od
dnia 30 października 2008 roku, uchylił punkt II zaskarżonego wyroku, a w
3
pozostałej części zaskarżony wyrok utrzymał w mocy i kosztami postępowania
odwoławczego obciążył Skarb Państwa.
Wyrokiem z dnia 5 grudnia 2012 r., Sąd Najwyższy wznowił postępowanie w
sprawie z wniosku W. M. o odszkodowanie i zadośćuczynienie; uchylił wyrok Sądu
Apelacyjnego z dnia 30 października 2008 r. i sprawę przekazał temu sądowi do
ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.
Ponownie rozpoznając apelację pełnomocnika wnioskodawcy Sąd
Apelacyjny wyrokiem z dnia 22 stycznia 2013 roku, zmienił zaskarżony wyrok w pkt
I w ten sposób, że zasądził od Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego – na rzecz W.
M. dalszą kwotę 21.800 zł (dwadzieścia jeden tysięcy osiemset złotych) z
ustawowymi odsetkami od dnia 22 stycznia 2013 r., utrzymał zaskarżony wyrok w
mocy w pozostałej części i obciążył Skarb Państwa kosztami postępowania
odwoławczego.
Kasację od tego orzeczenia wniósł pełnomocnik wnioskodawcy W. M.,
zarzucając rażące naruszenie przepisów, które miało wpływ na zaskarżone
orzeczenie tj.:
1) obrazę przepisów postępowania karnego, a mianowicie:
- art. 410 k.p.k. poprzez wydanie orzeczenia w przedmiotowej sprawie z
pominięciem zasadniczych jej okoliczności. Organy orzekające pomimo, że
ustaliły stan faktyczny zgodnie z dowodami przedstawionymi przez
wnioskodawcę to jednakże nie wzięły tych okoliczności pod uwagę przy
ustalaniu wysokości odszkodowania, a przede wszystkim zadośćuczynienia za
doznaną przez W. M. krzywdę;
2) obrazę przepisów prawa materialnego, a mianowicie:
- art. 444 w zw. z art. 445 k.c. poprzez błędną wykładnię tych przepisów i w
rezultacie przyznanie wnioskodawcy za wszystkie szkody oraz krzywdy jedynie
części kompensaty, podczas gdy organ orzekający obowiązany był do
przyznania wszelkich wynikłych z tytułu spowodowanej szkody oraz krzywdy
kosztów;
- art. 445 k.c. poprzez brak przyznania jakiegokolwiek zadośćuczynienia za
uszczerbek na zdrowiu i rozstrój zdrowia spowodowany pobytem wnioskodawcy
4
w więzieniu, podczas gdy bezspornie utrata zdrowia jest najdolegliwszą krzywdą,
której doznał W. M.;
- art. 361 k.c. w zw. z art. 444 k.c. oraz art. 445 k.c. w zw. z art. 8 pkt 1 ustawy z
dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób
represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa
Polskiego przez nieuwzględnienie przy obliczaniu należnego wnioskodawcy
odszkodowania wysokości szkody, jaką poniósł on w wyniku utraty
wynagrodzenia oraz przez nieuwzględnienie wszystkich okoliczności sprawy
mających znaczenie dla określenia wysokości przyznanego wnioskodawcy
zadośćuczynienia i w rezultacie przyznanie tego świadczenia w zbyt niskiej
wysokości nieuwzględniającej m.in. rozstroju zdrowia.
Podnosząc powyższe zarzuty, pełnomocnik wnioskodawcy wniósł o
uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania, a także o zasądzenie na rzecz wnioskodawcy zwrotu
kosztów procesu według norm przepisanych.
W pisemnej odpowiedzi na kasację Prokurator Prokuratury Apelacyjnej
wniósł o jej oddalenie, jako oczywiście bezzasadnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja pełnomocnika wnioskodawcy W. M. okazała się zasadna i
skutkowała koniecznością uchylenia zaskarżonego orzeczenia Sądu Apelacyjnego i
przekazania sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania w postępowaniu
odwoławczym.
Przed przystąpieniem do wyłożenia powodów rozstrzygnięcia Sądu
Najwyższego w niniejszej sprawie zauważyć należy, iż w judykaturze właściwie
jednolicie wskazuje się, że zarzut niewłaściwego ustalenia kwoty zadośćuczynienia
może być uznany za zasadny tylko wtedy, gdy sposób jej ustalenia narusza zasady
określania rozmiaru tego świadczenia, czyli gdy przyznana kwota ma charakter
symboliczny (zob. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 20 grudnia 2006 r., IV
KK 291/06, LEX nr 324705; z dnia 8 listopada 2007 r., II KK 197/07, LEX nr
476527). Mieć należy równocześnie na względzie, że stosownie do art. 445 § 2 w
zw. z § 1 k.c. zadośćuczynienie to ma być "odpowiednie". Nie chodzi zatem o to,
czy in concreto jest ono jedynie symboliczne, lecz o to, czy jest odpowiednie, a
5
więc naprawiające w miarę możliwości krzywdę wyrządzoną osobie niesłusznie
pozbawionej wolności. Przy ustalaniu zatem przez sądy, w ramach swobodnego
uznania, wysokości zadośćuczynienia za krzywdę wyrządzoną niesłusznym
pozbawieniem wolności należy brać pod uwagę wszystkie ustalone w sprawie
okoliczności rzutujące na określenie rozmiaru krzywdy wyrządzonej osobie
pozbawionej wolności (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2011
r., IV KK 137/11, OSNKW 2011, nr 11, poz. 105).
W tym kontekście analiza wywiedzionej przez pełnomocnika wnioskodawcy
kasacji wskazuje, iż w istocie zarzuty tego nadzwyczajnego środka odwoławczego
sprowadzają się do dwóch kwestii: braku zasądzenia odpowiedniego
zadośćuczynienia za rozstrój zdrowia wnioskodawcy W. M. oraz braku zasądzenia
odpowiedniego odszkodowania za utratę zarobków.
Odnosząc się do pierwszej z podniesionych przez autora kasacji kwestii
wskazać należy, iż argumentacja w tym zakresie jest w znacznej części zasadna,
choć nie sposób obecnie jednoznacznie zaakceptować stanowiska pełnomocnika,
że Sąd ad quem dokonując oceny rozmiaru krzywdy wnioskodawcy niewłaściwie i
dowolnie oszacował jej skalę. Pominięcie jednak w rozważaniach Sądu
Apelacyjnego – w ramach przyznanego zadośćuczynienia – rozmiaru krzywdy
związanej z pogorszeniem stanu zdrowia W. M. w okresie odbywania wyroku, a
przede wszystkim wpływu rozstroju zdrowia na podnoszony długotrwały i
wykraczający poza czas odosobnienia rozstrój zdrowia psychicznego, czyni
zasadnym ten zarzut kasacyjny. Zauważyć bowiem należy, że już we wniesionej
apelacji pełnomocnik wnioskodawcy kwestionował stanowisko Sądu a quo, że
częściowa rekompensata kosztów leczenia jest równoznaczna z
zadośćuczynieniem i odszkodowaniem za uszczerbek i rozstrój zdrowia, w tym
psychicznego, jaki powstał na skutek aresztowania i uwięzienia wnioskodawcy.
Stosowna argumentacja w tym względzie została ponadto zawarta w piśmie
procesowym wnioskodawcy, skierowanym do Sądu Apelacyjnego po wznowieniu
postępowania w niniejszej sprawie (k. 125–129). Pomimo tego, Sąd Odwoławczy
nie przychylił się do sugestii wnioskodawcy i jego pełnomocnika, aby rozpatrzyć
kwestię rozstroju zdrowia W. M. w odniesieniu do skutków tego rozstroju.
6
W swoich zeznaniach – które Sąd meriti uznał za wiarygodne –
wnioskodawca wskazał zaś m.in., że brak szybkiego leczenia i warunki w celi
spowodowały, że dolegliwości i skutki nabytych schorzeń odczuwa do teraz, a
„pobyt w więzieniu, a wcześniej w areszcie był traumatycznym przeżyciem
mającym wpływ na stan psychiczny” (k. 59v). Do akt sprawy załączono ponadto
dokumenty, w których sygnalizowano nie tylko fakt długotrwałego leczenia
wnioskodawcy, ale i związek zaistniałych u niego dolegliwości z pobytem w
więzieniu (zob. notatka funkcjonariusza Zakładu Karnego w Z., k. 17; dokumentacja
medyczna z Poradni Zdrowia Psychicznego, k. 30–35). Nieodniesienie się w żaden
sposób do tej kwestii przez Sąd Odwoławczy czyni zaś niemożliwym poczynienie
uwag w zakresie „odpowiedniości” orzeczonego zadośćuczynienia w rozumieniu art.
445 § 1 w zw. z § 2 k.c.
Zasadny okazał się także zarzut dotyczący nieodniesienia się przez Sąd
Odwoławczy do podnoszonego w apelacji zaniżania odszkodowania przez Sąd
Okręgowy, który przyjął, że kwota miesięcznego wynagrodzenia W. M. w
pierwszym roku pracy w wysokości 1.442.43 zł miesięcznie „oscylowała” w
granicach ówczesnego przeciętnego wynagrodzenia ogólnego za pracę, które
wynosiło wówczas 1.029.637 zł (obwieszczenie Prezesa GUS z dnia 8 lutego 1991
r., MP Nr 5, poz. 35). Jak trafnie wskazuje pełnomocnik wnioskodawcy różnica
pomiędzy wymienionymi kwotami wynosi około 40 % kwoty przeciętnego
wynagrodzenia w 1990 roku, a zatem trudno uznać, iż kwota miesięcznego
wynagrodzenia wnioskodawcy „oscylowała” w granicach „ówczesnego przeciętnego
wynagrodzenia ogólnego za pracę”. Kontrola tego zarzutu – dość wyraźnie
podniesionego w środku odwoławczym od orzeczenia Sądu I instancji – ograniczyła
się do odniesienia kwoty zasądzonego odszkodowania do kwoty przeciętnego
wynagrodzenia w trzecim kwartale 2012 roku i ustalenia jej na kwotę 9 600 zł. Sąd
Apelacyjny bezkrytycznie pominął jednocześnie konsekwentnie wskazywaną przez
wnioskodawcę i jego pełnomocnika 40 % różnicę pomiędzy uzyskanym przez
wnioskodawcę wynagrodzeniem, a przeciętnym wynagrodzeniem ogólnym za
pracę w 1990 roku, w żaden sposób nie odnosząc się do tego zagadnienia w
pisemnych motywach swojego orzeczenia. W tej części Sąd Odwoławczy nie
zbadał także zarzutów apelacji w kwestii pomniejszenia wynagrodzenia
7
wnioskodawcy o składkę na ubezpieczenie społeczne, a także podnoszonych przez
pełnomocnika wnioskodawcy sprzeczności w tym zakresie w pisemnych motywach
wyroku Sądu Okręgowego. Na s. 4 apelacji, co zresztą ustalił także i Sąd I instancji,
wyraźnie bowiem podniesiono, że pobierane w 1989 roku wynagrodzenia za pracę
były wolne od potrąceń m.in. z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne.
Potrącenie to zostało jednak uwzględnione przy ustalaniu kwoty odszkodowania z
tytułu utraconych zarobków. Brak chociażby szczątkowego odniesienia się do tego
zarzutu przez Sąd Odwoławczy nie pozwala na poczynienie bardziej
szczegółowych wywodów w tym zakresie.
Uznając – z powyższych względów – zasadność wywiedzionej przez
pełnomocnika wnioskodawcy skargi kasacyjnej, jedynie na marginesie wskazać
należy, iż zmieniając wyrok Sądu Okręgowego z dnia 14 sierpnia 2008 roku, Sąd
Apelacyjny zasądził na rzecz W. M. dalszą kwotę 21.800 zł. Z pisemnych motywów
orzeczenia Sądu ad quem wynika natomiast, że na tą kwotę złożyło się:
podwyższenie kwoty odszkodowania z tytułu poniesionych przez wnioskodawcę
kosztów leczenia do kwoty 5000 zł (o 1 000 zł w stosunku do wyroku Sądu
Okręgowego), z tytułu wartości utraconych przedmiotów, których przepadek
orzeczono do kwoty 600 zł (o 100 zł w stosunku do wyroku Sądu Okręgowego),
podwyższenie kwoty utraconych zarobków przez wnioskodawcę o 9 600 zł oraz
przyznanie wnioskodawcy tytułem zadośćuczynienia dalszej kwoty 12.040 zł.
Zsumowanie tych wartości daje łącznie kwotę 22.740 zł, a zatem o 940 zł wyższą w
stosunku do kwoty 21.800 zł, która jak wynika z sentencji wyroku Sądu
Apelacyjnego z dnia 22 stycznia 2013 roku, została zasądzona na rzecz
wnioskodawcy W. M. Różnica ta, jak się wydaje, wynika z orzeczenia Sądu
Apelacyjnego z dnia 30 października 2008 roku, który rozpoznając apelację
pełnomocnika wnioskodawcy od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 14 sierpnia 2008
roku, zasądził na rzecz W. M. dalszą kwotę 940 zł. Rzecz jednak w tym, że
wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 2012 roku, sygn. akt IV KO 67/12,
powołany wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 30 października 2008 roku został
uchylony, co spowodowało także uchylenie rozstrzygnięcia o zasądzeniu na rzecz
wnioskodawcy dalszej kwoty 940 zł. Uzasadnienie zaskarżonego kasacją
8
orzeczenia Sądu Apelacyjnego nie zawiera natomiast jakiegokolwiek odniesienia
się do tej kwestii.
Podobnie, w pisemnych motywach zaskarżonego kasacją orzeczenia Sądu
Apelacyjnego pominięto kwestię odmowy zasądzenia od Skarbu Państwa na rzecz
wnioskodawcy kosztów poniesionych z tytułu ustanowienia pełnomocnika z wyboru,
pomimo wskazania tego zarzutu w apelacji. W tej mierze wskazać należy na
zmianę reguł ponoszenia kosztów procesu, będącą konsekwencją wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26 lipca 2006 r. (SK 21/04, Dz.U. Nr 141, poz.
1013), stwierdzającego niezgodność art. 632 pkt 2 k.p.k. z art. 2, art. 32 ust. 1 i art.
42 ust. 2 Konstytucji RP, tj. w zakresie ograniczającym możliwość przyznania
osobie uniewinnionej w sprawie z oskarżenia publicznego zwrotu kosztów obrony z
wyboru jedynie do „uzasadnionych wypadków”, co w efekcie doprowadziło do
dostosowania brzmienia art. 632 pkt 2 k.p.k. do sentencji orzeczenia Trybunału
(zob. ustawa z dnia 7 marca 2007 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania
karnego, Dz.U. Nr 80, poz. 539).
Przed orzeczeniem Trybunału prezentowano pogląd, że osobom
dochodzącym odszkodowania na podstawie ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o
uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za
działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego nie przysługuje zwrot
kosztów z tytułu ustanowienia pełnomocnika z wyboru (zob. uchwała SN z dnia 20
listopada 1991 r., I KZP 30/91, OSNKW 1992, nr 3–4, poz. 23).
Obecnie, po zmianie art. 632 pkt 2 k.p.k., koszty obrońcy ustanowionego z
wyboru w przypadku uniewinnienia w sprawach z oskarżenia publicznego ponosi
Skarb Państwa. Analogicznie, uznanie zasadności roszczenia osoby
represjonowanej za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego,
będące równoznaczne ze stwierdzeniem niezgodnego z prawem działania organu
państwa i zrównujące w skutkach z uniewinnieniem, wywołuje także
materialnoprawne skutki w zakresie kosztów, konsekwencją których jest obowiązek
zwrotu przez Skarb Państwa wydatków zastępstwa adwokackiego z tytułu
ustanowienia pełnomocnika z wyboru (zob. wyrok SN z dnia 27 października 2011
r., IV KK 138/11, OSNwSK 2011, nr 1, poz. 1190; wyrok SA w Białymstoku z dnia
29 maja 2008 r., II AKa 78/08, KZS 2008, nr 11, poz. 86).
9
Mając to wszystko na względzie, Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i
przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w
postępowaniu odwoławczym, w toku którego Sąd ten powinien ponownie rozważyć
zarzuty zawarte w apelacji pełnomocnika wnioskodawcy, z uwzględnieniem
powyższych wskazań Sądu Najwyższego. Z uwagi na charakter wydanego
orzeczenia Sąd Najwyższy, stosownie do treści art. 527 § 4 k.p.k., zarządził zwrot
na rzecz wnioskodawcy uiszczonej przez niego opłaty od kasacji.