IV KK 173/13
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Izby:
-
Jednostka obsługująca sprawę:
-
Forma orzeczenia:
-
Typ składu:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Informacje o źródle orzeczenia:
- Link do źródła orzeczenia
-
Data publikacji:12-12-2013
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:
Pełny tekst orzeczenia
Sygn. akt IV KK 173/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 30 września 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Barbara Skoczkowska (przewodniczący)
SSN Kazimierz Klugiewicz
SSN Włodzimierz Wróbel (sprawozdawca)
Protokolant Jolanta Grabowska
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Jerzego Engelkinga
w sprawie J. B.
skazanego z art. 258 § 3 k.k. i in.
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 30 września 2013 r.,
kasacji, wniesionej przez obrońcę
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 28 czerwca 2012 r.,
zmieniającego wyrok Sądu Okręgowego w R.
z dnia 23 grudnia 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania w postępowaniu
odwoławczym.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem Sądu Okręgowego w R. z dnia 23 grudnia 2011 r. J. B., obywatel
Czech, został uznany winnym szeregu czynów z art. 258 § 3 k.k., art. 56 § 1 k.k.s. i
art. 62 § 1 i 2 k.k.s. i art. 6 § 2 k.k.s i art. 7 § 1 k.k.s. w zw. z art. 37 § 1 pkt 1 i 5
k.k.s., art. 299 § 5 k.k. w zw. z art. 12 k.k. w zw. z art. 65 § 1 k.k. i wymierzono mu
karę łączną 5 lat pozbawienia wolności. Następnie, wyrokiem Sądu Apelacyjnego z
dnia 28 czerwca 2012 r. kara łączna została J. B. obniżona do lat 4.
Od tego prawomocnego rozstrzygnięcia kasację na korzyść J. B. wniósł jego
obrońca, zarzucając wyrokowi Sądu Apelacyjnego rażące naruszenie przepisów
postępowania, które to naruszenie mogło, zdaniem skarżącego, mieć istotny wpływ
na treść orzeczenia, a mianowicie obrazę przepisów:
1) art. 72 § 1 i § 2 k.p.k. przez zaniechanie wezwania na rozprawę apelacyjną
tłumacza języka czeskiego celem zapewnienia niewładającemu w
wystarczającym stopniu językiem polskim J. B. tłumaczenia przebiegu
rozprawy;
2) art. 453 § 2 k.p.k. przez zaniechanie odczytania pism J. B. przedłożonych na
rozprawie apelacyjnej zawierających oświadczenia, wyjaśnienia i wnioski;
3) art. 458 k.p.k. w zw. z 389 § 2 k.p.k. przez zaniechanie zwrócenia się do
oskarżonego o wypowiedzenie się, co do treści przedłożonych na rozprawie
apelacyjnej pism stanowiących załącznik do protokołu;
4) art. 458 k.p.k. w zw. z 93 § 1 k.p.k. przez niewydanie rozstrzygnięcia co do
dowodów zgłoszonych przez oskarżonego w pismach przedłożonych na
rozprawie apelacyjnej, w szczególności w piśmie zatytułowanym „Dowody
potwierdzające niewinne mojej osoby”;
5) art. 452 §2 k.p.k. w zw. z 458 k.p.k. w zw. z art. 170 § 1 pkt a) k.p.k. przez
nieuwzględnienie wniosku o dopuszczenie dowodu z zeznań świadka D. G.,
którego zeznania mogły mieć istotny wpływ na treść rozstrzygnięcia, w
sytuacji, gdy po pierwsze nie istniały przesłanki do nieuwzględnienia takiego
dowodu, po wtóre, wydane zostało niewłaściwe postanowienie, albowiem
Sąd powinien wydać postanowienie o oddaleniu wniosku dowodowego, a nie
o jego nieuwzględnieniu, po trzecie zaś, jeśli Sąd uznał, iż przeprowadzenie
wnioskowanego dowodu będzie stanowiło przeprowadzenie postępowania
3
dowodowego, co do istoty sprawy, powinien uchylić wyrok i przekazać
sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji,
6) art. 72 § 3 k.p.k. przez zaniechanie doręczenia oskarżonemu wyroku ll
instancji, a także jego uzasadnienia i pouczeń w języku czeskim, co ma
znaczenie m.in. dla prawidłowego zrozumienia motywów jakimi kierował się
Sąd i jest istotne dla podjęcia obrony na dalszym etapie postępowania,
7) art. 448 § 2 k.p.k. przez niedoręczenie oskarżonemu J. B. apelacji innych
stron od wyroku Sądu I instancji, a w szczególności apelacji oskarżonego A.
K., która w dużej części obciążała oskarżonego B.,
8) art. 433 § 1 k.p.k. w zw. z art. 337 § 1 k.p.k. w zw. z art.119 k.p.k. w zw. z
art.120 k.p.k. w zw. z art. 72 § 3 k.p.k. przez nieuchylenie wyroku Sądu l
instancji w sytuacji, gdy ten dopuścił się obrazy przepisów art. 337 § 1 k.p.k.
w zw. z art. 119 k.p.k. w zw. z art. 120 k.p.k. w zw. z art. 72 § 3 k.p.k.,
polegającej na niezwróceniu aktu oskarżenia oskarżycielowi w celu
uzupełnienia braków formalnych tzn. przedłożenia aktu oskarżenia
przetłumaczonego na język czeski;
9) art. 433 § 1 k.p.k. w zw. z art. 345 § 1 k.p.k. w zw. z art. 72 § 3 k.p.k. w zw.
z art. 71 § 3 k.p.k. przez nieuchylenie wyroku Sądu I instancji w sytuacji, gdy
ten dopuścił się obrazy przepisów art. 345 § 1 k.p.k. w zw. z art. 72 § 3 k.p.k.
w zw. z art. 71 § 3 k.p.k. polegającej na niezwróceniu sprawy prokuratorowi
w celu uzupełnienia śledztwa, tj. doręczenia podejrzanemu B. postanowień o
postawieniu, uzupełnieniu i zmianie zarzutów przetłumaczonych na język
czeski;
10) art. 433 § 1 k.p.k. w zw. z art. 345 § 1 k.p.k. w zw. z art.204 § 2 i § 3 k.p.k. w
zw. z art. 193 § 1 k.p.k. w zw. z art. 195 k.p.k. w zw. z art. 72 § 1 i § 2 k.p.k.
przez nieuchylenie wyroku Sądu l instancji w sytuacji, gdy ten dopuścił się
obrazy przepisów art. 345 § 1 k.p.k. w zw. z art.204 § 2 i § 3 k.p.k. w zw. z
art.193 § 1 k.p.k. w zw. z art. 195 k.p.k., polegającej na niezwróceniu sprawy
prokuratorowi w celu uzupełnienia śledztwa tj. zlecenia tłumaczenia
dokumentów z języka czeskiego na polski i odwrotnie osobie mającej ku
temu odpowiednie kwalifikacje, albowiem osoba sporządzająca tłumaczenia
była tłumaczem przysięgłym języka rosyjskiego i ukraińskiego i, jak sama
4
przyznała, język czeski zna jedynie z kursu (nie wiadomo na jakim poziomie i
z jakim wynikiem ukończonego), jednocześnie swojej znajomości języka
czeskiego nie udokumentowała jakimikolwiek certyfikatami, dyplomami,
dowodami zdania egzaminów państwowych bądź zewnętrznych, co w
oczywisty sposób dyskwalifikuje tłumaczenia dokonane przez taką osobę w
szczególności w sprawie, w której wymagana była bardzo dobra znajomość
języka, w tym specjalistycznego języka prawniczego;
11)art. 433 §1 k.p.k. w zw. z art. 345 § 1 k.p.k. w zw. z art. 204 § 2 k.p.k. przez
nieuchylenie wyroku Sądu I instancji w sytuacji, gdy ten dopuścił się obrazy
przepisów art. 345 § 1 k.p.k. w zw. z 204 § 2 k.p.k. polegającej na
niezwróceniu sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia śledztwa tj.
przedłożenia podejrzanemu B. stosownych pouczeń w języku czeskim,
albowiem do zrozumienia tych pouczeń, które zawierają wiele instytucji
procedury opisanych językiem prawniczym, nie wystarczy komunikatywna,
podstawowa znajomość języka polskiego, zaś pouczenia te mają ogromne
znaczenie dla podjęcia dalszej obrony w sprawie;
12)art. 433 § 1 k.p.k. w zw. z art. 204 § 1 pkt 2 k.p.k. przez nieuchylenie wyroku
Sądu I instancji wydanego z oczywistym naruszeniem przepisu art. 204 § 1
pkt 2 k.p.k. polegającym na zaniechaniu przywołania tłumacza języka
słowackiego do tłumaczenia zeznań niewładającego językiem polskim
świadka D. M. na rozprawie w dniu 29.11.2011 r.;
13)art. 433 § 1 k.p.k. w zw. z art. 391 § 1 k.p.k. przez nieuchylenie wyroku Sądu
I instancji w sytuacji, gdy ten dopuścił się obrazy przepisu art. 391 § 1 k.p.k.
polegającej na skorzystaniu z unormowanej we wskazanym przepisie
instytucji odczytania protokołów zeznań świadka wbrew warunkom
ustanowionym przez powołany przepis tj. udostępnienie świadkowi B. K. na
rozprawie w dniu 21.12.2011 r. do przeczytania i zapoznania się protokołu
złożonych uprzednio przez nią zeznań,
14)art. 433 § 1 k.p.k. w zw. z art. 72 § 3 k.p.k. przez nieuchylenie wyroku Sądu l
instancji mimo braku jego doręczenia oskarżonemu J. B. przetłumaczonego
na język czeski;
5
15)art. 433 § 2 k.p.k. i 457 § 3 k.p.k. w zw. z art. 7 k.p.k. przez zaakceptowanie
w toku kontroli instancyjnej naruszenia zasady swobodnej oceny dowodów i
niedokładne rozważenie podniesionego w apelacji zarzutu naruszenia w/w
zasady, w zakresie oceny dowodów;
16)art 433 § 2 k.p.k. i 457 § 3 k.p.k. w zw. z art. 410 k.p.k. przez
zaakceptowanie w toku kontroli instancyjnej naruszenia przez Sąd I instancji
przepisu art. 410 k.p.k., polegającego na:
- pominięciu okoliczności przemawiających na korzyść oskarżonego i
świadczących o prawdziwości jego wyjaśnień, a w szczególności protokołu
rozprawy przed Sądem Okręgowym w C. w sprawie o sygn. akt ll K …/07,
gdzie na rozprawie w dniu 2.12.2008 r. (ujawnione jako dowód w sprawie, k.
5191 i n.) A. K. zeznawał o nieznajomości polskiego prawa i urzędów przez
B., jak też zeznań świadka T. S., który również zeznał, iż B. zupełnie nie znał
polskiego prawodawstwa, co świadczy o niemożności wykorzystania
polskich przepisów podatkowych przez J. B. celem oszukania służb
finansowych,
- dopuszczeniu jako dowodu w sprawie (przez ujawnienie na rozprawie)
notatki urzędowej z 15.11.2010 r. (k.8060) sporządzonej na podstawie
analizy połączeń telefonicznych, która nie stanowiła dowodu w sprawie.
Podnosząc powyższe zarzuty, skarżący wniósł o uchylenie wyroków Sądów
obu instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu w R.
Prokurator w odpowiedzi na kasację obrońcy przychylił się do kasacji i wniósł
o uznanie jej za zasadną.
Sąd Najwyższy zważył co następuje.
Kasacja jest zasadna, co spowodowało uchylenie wyroku Sądu
Apelacyjnego z dnia 28 czerwca 2012 r. i przekazanie temu Sądowi sprawy do
ponownego rozpoznania w postępowaniu apelacyjnym.
Kasacja obrońcy J. B. zawiera 17 rozbudowanych zarzutów, które można
podzielić na dwie grupy. Pierwsza obejmuje zarzuty dotyczące naruszenia szeroko
pojętego prawa do obrony związanego z brakiem obecności tłumacza języka
czeskiego na rozprawie apelacyjnej, brakiem doręczenia skazanemu szeregu pism
6
przetłumaczonych na język czeski w oparciu o art. 72 § 3 k.p.k., a także wątpliwymi
(zdaniem skarżącego) kwalifikacjami zawodowymi powołanej w postępowaniu
przed Sądem I instancji tłumaczki. Druga grupa obejmuje zarzuty naruszenia
procedury związane m.in. z niewydaniem rozstrzygnięcia co do dowodów
zgłoszonych przez oskarżonego w pismach przedłożonych na rozprawie
apelacyjnej oraz zaakceptowaniem w toku kontroli instancyjnej naruszenia zasady
swobodnej oceny dowodów i niedokładnym rozważeniem podniesionego w apelacji
zarzutu naruszenia tej zasady.
W ocenie Sądu Najwyższego dla uchylenia zaskarżonego wyroku
wystarczyło uwzględnienie zarzutów sformułowanych w pkt 1 - 4 kasacji.
W pozostałym zakresie rozpoznanie postawionych zarzutów uznać należałoby za
przedwczesne, gdyż opisane w nich ewentualne błędy proceduralne stanowią
niejako pochodną zarzutów uznanych za zasadne, których uwzględnienie
spowodowało uchylenie wyroku (art. 518 w zw. z art. 436 k.p.k.).
Nie budzi w niniejszej sprawie najmniejszych wątpliwości, że J.B. jest
obcokrajowcem, obywatelem Czech i jego językiem ojczystym jest język czeski.
Skazany na początku postępowania jurysdykcyjnego przed Sądem Okręgowym w
R. osobiście wniósł o ustanowienie tłumacza języka czeskiego, gdyż wskazał, iż nie
włada językiem polskim na tyle, by rozumieć specyficzną, prawniczą terminologię.
Nie budzi także wątpliwości, że tłumacz taki został ustanowiony, a Sąd Okręgowy
uznał kompetencje tej osoby.
Analiza akt sprawy prowadzi także do wniosku, że na żadnym etapie
postępowania sądowego przed Sądem Okręgowym w R., czy też w okresie
międzyinstancyjnym, ani obrońca J. B., ani sam oskarżony - nie kwestionowali
kompetencji powołanej tłumaczki (jakości tłumaczenia symultanicznego, bądź
pisemnego), ani nie żądali powtórzenia określonych czynności, z uwagi na deficyty
tłumaczenia, z udziałem ewentualnie innego tłumacza. Podobnie, na rozprawie
apelacyjnej, J. B., będąc świadomym możliwości zażądania obecności tłumacza –
nie uczynił tego. Podobną bierność w tym zakresie zachował jego obrońca. Zatem
pierwsza grupa zarzutów postawionych w kasacji stanowi zupełne novum i pojawia
się po raz pierwszy dopiero w tym nadzwyczajnym środku odwoławczym.
7
Prawo do obrony jako fundament procesu karnego w demokratycznym
państwie prawa realizowane jest przez szereg instytucji przewidzianych w ustawie
procesowej. Obok zapewnienia pomocy adwokata osobie niewładającej językiem
urzędowym sądu w stopniu wystarczającym dla prowadzenia racjonalnej obrony,
także ustanowienie tłumacza, który w trakcie czynności procesowych służyłby
pomocą językową oskarżonemu, stanowi przejaw zapewnienia stronie procesu
możliwości prowadzenia własnej obrony w sposób analogiczny do osoby, która w
pełni włada językiem polskim. Realizacja prawa do obrony zależy jednak nie tylko
od mechanizmów systemowych, tj. norm generalno-abstrakcyjnych przewidujących
określone instytucje prawa procesowego, ale także (a może przede wszystkim) od
aktywności samej strony i jej koncepcji prowadzenia własnej obrony. To od
oskarżonego zależy, czy w ogóle skorzysta z oferowanych mu przez ustawodawcę
w k.p.k., a in concreto w postępowaniu przed sądem, ułatwień, a jeżeli tak - to w
jakim stopniu. Chociażby zakres i intensywność współpracy z obrońcą jest
suwerenną decyzją oskarżonego i ani ów obrońca, ani sąd nie mogą przecież
zmusić strony do intensywniejszej ochrony jej własnych praw. To od oskarżonego
zależy, w jakim stopniu będzie współdziałał z obrońcą i brał udział w
przygotowywaniu linii obrony. Sąd Najwyższy w tej perspektywie podkreślał już
m.in., że fakt obecności na rozprawie oskarżonego, który nie żąda powtórzenia
czynności procesowej lub nie kwestionuje sposobu prowadzenia obrony przez
swojego obrońcę nie może stanowić następnie zarzutu naruszenia jego prawa do
obrony, chyba że ewentualne zaniedbania adwokata byłyby dla sądu oczywiste i
racjonalnie można wnioskować, że strona procesu nie mogła ich wykryć i
zasygnalizować ich wystąpienia (tak m.in. w wyroku z dnia 30 stycznia 2013 r.
sygn. akt III KK 130/12, niepubl.).
Podobnie, zdaniem Sądu Najwyższego należy rozumieć prawo do
korzystania z pomocy tłumacza. Wskazać należy, że ustawodawca nie przewidział
żadnych sformalizowanych kryteriów oceny stopnia władania językiem polskim
podsądnego. Wydaje się, że w tym zakresie inicjatywa należy w dużej mierze do
oskarżonego, który sam najlepiej potrafi zdiagnozować własny stopień rozumienia
danego języka. Zresztą okoliczność ta jako stricte osobista nie poddaje się łatwo (o
ile w ogóle) intersubiektywnej weryfikacji. Dlatego też zapewne niezwykle rzadkie
8
są przypadki, w których sąd mógłby odmówić ustanowienia tłumacza argumentując,
że w jego opinii oskarżony wystarczająco włada językiem polskim, bądź odwrotnie
– wbrew zapewnieniom strony uznać, że nie rozumie on języka w stopniu
dostatecznym. Oznacza to, że pewne aspekty praktycznej realizacji prawa do
obrony mają charakter względny i skorzystanie z przewidzianych prawem
procesowym instytucji zależą od woli oskarżonego. Sam fakt ustanowienia
tłumacza w postępowaniu pierwszoinstancyjnym nie musi automatycznie
przesądzać konieczności jego obecności w dalszych stadiach procesu. To bowiem
od strony i jej obrońcy zależy sposób realizacji prawa do obrony.
Sprawne i rzetelne przeprowadzenie postępowania karnego wymaga
lojalności od wszystkich stron procesu. W pewnych przypadkach zamierzona
pasywność uczestników postępowania nie może następnie otwierać im możliwości
postawienia zarzutu błędu w ustaleniach faktycznych, bądź błędu proceduralnego w
przedmiocie naruszenia prawa do obrony wywołanych tym właśnie brakiem
aktywności. Brak skorzystania z instrumentów gwarantujących prawo do obrony, z
uwagi na np. przyjętą linię obrony (spotykana w praktyce taktyka tzw. „gry na
przedawnienie”) lub brak zainteresowania wynikiem procesu, nie może następnie
skutkować uchyleniem orzeczenia z tych właśnie względów (o konsekwencjach
dobrowolnego braku stawiennictwa na rozprawie oraz braku zainteresowania
treścią zapadłego orzeczenia por. postanowienia SN z dnia: 21 października 2004
r., sygn. akt II KZ 36/04, LEX nr 137478, 8 czerwca 2004 r., sygn. akt II KZ 23/04,
LEX nr 121652, 22 lipca 2004 r., III KZ 22/04, LEX nr 137711).
Na tyle, na ile oskarżony ma realne władztwo nad procesem, jego pasywne
zachowanie, o ile nie wynika z błędnego pouczenia, bądź rażącego
niedoinformowania – uznać należy za akceptację tak prowadzonego i
zakończonego postępowania. Nie stanowi ono w takim ujęciu błędu stanowiącego
podstawę zaskarżenia.
W niniejszej sprawie, pomimo zasygnalizowanych wątpliwości co do
lojalności procesowej J. B. i jego ówczesnego obrońcy (autor kasacji wszak
twierdzi, że w rozmowie z nim J.B. wskazywał na mankamenty tłumaczenia i
kwestionował kompetencje tłumacza; jednak tego rodzaju opinia nie została przez
niego w toku postępowania przed sądem I instancji, a więc w czasie, gdy z
9
największym powodzeniem można byłoby tym domniemanym mankamentom
zaradzić, wyrażona) - kwestia braku ustanowienia na potrzeby rozprawy
apelacyjnej tłumacza języka czeskiego miała jednak inny wymiar. Pomimo
pasywności oskarżonego w tym zakresie, przedłożył on na rozprawie apelacyjnej
pismo zawierające stanowisko procesowe w sprawie oraz wnioski dowodowe
(szczegółowo opisane w zarzutach 2-4 kasacji). Sąd Najwyższy uznał, że pismo to
wskazuje jednak na niezamierzoną pasywność J. B. podczas rozprawy apelacyjnej
i stanowi dowód tego, że w sposób przez siebie niezawiniony nie mógł odnaleźć się
w procedurze regulującej przebieg rozprawy apelacyjnej, zwłaszcza w zakresie
udzielania głosów stronom i odczytywania pism procesowych. Z pisma tego wynika
niezbicie, że oskarżony miał zamiar aktywnie uczestniczyć w rozprawie apelacyjnej,
zabierając głos i przedkładając wnioski dowodowe. W tym miejscu poza analizą
pozostają ewentualne zaniedbania obrońcy J. B., które nie mogą jednak
powodować negatywnych dla oskarżonego konsekwencji. Sąd Odwoławczy mając
wiedzę o tym, że w toku rozprawy przed Sądem I instancji od początku
oskarżonemu towarzyszył tłumacz języka czeskiego oraz dostrzegając
nieporadność podsądnego (na co powinna wskazywać także treść pisma, o jakim
mowa wyżej) powinien przynajmniej zwrócić się do niego i jego obrońcy, czy ze
względu na stopień władania przez oskarżonego językiem polskim konieczny
będzie tłumacz. To zaniechanie Sądu, w kontekście analizy przebiegu
postępowania w I i II instancji, stanowi rażące naruszenie art. 72 § 1 i 2 k.p.k.
mające istotny wpływ na treść orzeczenia. Dopiero umożliwienie przedstawienia
osobiście swoich racji J. B. sprawiłoby, że postępowanie odwoławcze byłoby
kompletne i Sąd Apelacyjny, zgodnie z dyspozycją art. 410 k.p.k. mógł rozstrzygnąć
sprawę w oparciu o wszelkie dostępne argumenty (te pisemne, jak i ustne). Sąd
Najwyższy wielokrotnie wypowiadał się w tej materii, podkreślając, że prawo do
korzystania z tłumacza spełnia rolę gwarancyjną oraz stanowi realizację
minimalnych standardów demokratycznego systemu prawnego (por. m.in. wyrok
SN z dnia 22 marca 2007 r., V KK 190/06, OSNwSK 2007/1/692, wyrok SN z dnia 3
kwietnia 2003 r., III KKN 143/01, LEX nr 78914).
W ponownym postępowaniu Sąd Apelacyjny zobowiązany będzie do rozważenia
potrzeby powołania tłumacza języka czeskiego posiadającego odpowiednie
10
kompetencje w celu zapewnienia oskarżonemu możliwości swobodnego i
komunikatywnego wypowiedzenia się podczas przysługującego mu prawa do
zabrania głosu (art. 406 k.p.k.).
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 30 września 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Barbara Skoczkowska (przewodniczący)
SSN Kazimierz Klugiewicz
SSN Włodzimierz Wróbel (sprawozdawca)
Protokolant Jolanta Grabowska
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Jerzego Engelkinga
w sprawie J. B.
skazanego z art. 258 § 3 k.k. i in.
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 30 września 2013 r.,
kasacji, wniesionej przez obrońcę
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 28 czerwca 2012 r.,
zmieniającego wyrok Sądu Okręgowego w R.
z dnia 23 grudnia 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania w postępowaniu
odwoławczym.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem Sądu Okręgowego w R. z dnia 23 grudnia 2011 r. J. B., obywatel
Czech, został uznany winnym szeregu czynów z art. 258 § 3 k.k., art. 56 § 1 k.k.s. i
art. 62 § 1 i 2 k.k.s. i art. 6 § 2 k.k.s i art. 7 § 1 k.k.s. w zw. z art. 37 § 1 pkt 1 i 5
k.k.s., art. 299 § 5 k.k. w zw. z art. 12 k.k. w zw. z art. 65 § 1 k.k. i wymierzono mu
karę łączną 5 lat pozbawienia wolności. Następnie, wyrokiem Sądu Apelacyjnego z
dnia 28 czerwca 2012 r. kara łączna została J. B. obniżona do lat 4.
Od tego prawomocnego rozstrzygnięcia kasację na korzyść J. B. wniósł jego
obrońca, zarzucając wyrokowi Sądu Apelacyjnego rażące naruszenie przepisów
postępowania, które to naruszenie mogło, zdaniem skarżącego, mieć istotny wpływ
na treść orzeczenia, a mianowicie obrazę przepisów:
1) art. 72 § 1 i § 2 k.p.k. przez zaniechanie wezwania na rozprawę apelacyjną
tłumacza języka czeskiego celem zapewnienia niewładającemu w
wystarczającym stopniu językiem polskim J. B. tłumaczenia przebiegu
rozprawy;
2) art. 453 § 2 k.p.k. przez zaniechanie odczytania pism J. B. przedłożonych na
rozprawie apelacyjnej zawierających oświadczenia, wyjaśnienia i wnioski;
3) art. 458 k.p.k. w zw. z 389 § 2 k.p.k. przez zaniechanie zwrócenia się do
oskarżonego o wypowiedzenie się, co do treści przedłożonych na rozprawie
apelacyjnej pism stanowiących załącznik do protokołu;
4) art. 458 k.p.k. w zw. z 93 § 1 k.p.k. przez niewydanie rozstrzygnięcia co do
dowodów zgłoszonych przez oskarżonego w pismach przedłożonych na
rozprawie apelacyjnej, w szczególności w piśmie zatytułowanym „Dowody
potwierdzające niewinne mojej osoby”;
5) art. 452 §2 k.p.k. w zw. z 458 k.p.k. w zw. z art. 170 § 1 pkt a) k.p.k. przez
nieuwzględnienie wniosku o dopuszczenie dowodu z zeznań świadka D. G.,
którego zeznania mogły mieć istotny wpływ na treść rozstrzygnięcia, w
sytuacji, gdy po pierwsze nie istniały przesłanki do nieuwzględnienia takiego
dowodu, po wtóre, wydane zostało niewłaściwe postanowienie, albowiem
Sąd powinien wydać postanowienie o oddaleniu wniosku dowodowego, a nie
o jego nieuwzględnieniu, po trzecie zaś, jeśli Sąd uznał, iż przeprowadzenie
wnioskowanego dowodu będzie stanowiło przeprowadzenie postępowania
3
dowodowego, co do istoty sprawy, powinien uchylić wyrok i przekazać
sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji,
6) art. 72 § 3 k.p.k. przez zaniechanie doręczenia oskarżonemu wyroku ll
instancji, a także jego uzasadnienia i pouczeń w języku czeskim, co ma
znaczenie m.in. dla prawidłowego zrozumienia motywów jakimi kierował się
Sąd i jest istotne dla podjęcia obrony na dalszym etapie postępowania,
7) art. 448 § 2 k.p.k. przez niedoręczenie oskarżonemu J. B. apelacji innych
stron od wyroku Sądu I instancji, a w szczególności apelacji oskarżonego A.
K., która w dużej części obciążała oskarżonego B.,
8) art. 433 § 1 k.p.k. w zw. z art. 337 § 1 k.p.k. w zw. z art.119 k.p.k. w zw. z
art.120 k.p.k. w zw. z art. 72 § 3 k.p.k. przez nieuchylenie wyroku Sądu l
instancji w sytuacji, gdy ten dopuścił się obrazy przepisów art. 337 § 1 k.p.k.
w zw. z art. 119 k.p.k. w zw. z art. 120 k.p.k. w zw. z art. 72 § 3 k.p.k.,
polegającej na niezwróceniu aktu oskarżenia oskarżycielowi w celu
uzupełnienia braków formalnych tzn. przedłożenia aktu oskarżenia
przetłumaczonego na język czeski;
9) art. 433 § 1 k.p.k. w zw. z art. 345 § 1 k.p.k. w zw. z art. 72 § 3 k.p.k. w zw.
z art. 71 § 3 k.p.k. przez nieuchylenie wyroku Sądu I instancji w sytuacji, gdy
ten dopuścił się obrazy przepisów art. 345 § 1 k.p.k. w zw. z art. 72 § 3 k.p.k.
w zw. z art. 71 § 3 k.p.k. polegającej na niezwróceniu sprawy prokuratorowi
w celu uzupełnienia śledztwa, tj. doręczenia podejrzanemu B. postanowień o
postawieniu, uzupełnieniu i zmianie zarzutów przetłumaczonych na język
czeski;
10) art. 433 § 1 k.p.k. w zw. z art. 345 § 1 k.p.k. w zw. z art.204 § 2 i § 3 k.p.k. w
zw. z art. 193 § 1 k.p.k. w zw. z art. 195 k.p.k. w zw. z art. 72 § 1 i § 2 k.p.k.
przez nieuchylenie wyroku Sądu l instancji w sytuacji, gdy ten dopuścił się
obrazy przepisów art. 345 § 1 k.p.k. w zw. z art.204 § 2 i § 3 k.p.k. w zw. z
art.193 § 1 k.p.k. w zw. z art. 195 k.p.k., polegającej na niezwróceniu sprawy
prokuratorowi w celu uzupełnienia śledztwa tj. zlecenia tłumaczenia
dokumentów z języka czeskiego na polski i odwrotnie osobie mającej ku
temu odpowiednie kwalifikacje, albowiem osoba sporządzająca tłumaczenia
była tłumaczem przysięgłym języka rosyjskiego i ukraińskiego i, jak sama
4
przyznała, język czeski zna jedynie z kursu (nie wiadomo na jakim poziomie i
z jakim wynikiem ukończonego), jednocześnie swojej znajomości języka
czeskiego nie udokumentowała jakimikolwiek certyfikatami, dyplomami,
dowodami zdania egzaminów państwowych bądź zewnętrznych, co w
oczywisty sposób dyskwalifikuje tłumaczenia dokonane przez taką osobę w
szczególności w sprawie, w której wymagana była bardzo dobra znajomość
języka, w tym specjalistycznego języka prawniczego;
11)art. 433 §1 k.p.k. w zw. z art. 345 § 1 k.p.k. w zw. z art. 204 § 2 k.p.k. przez
nieuchylenie wyroku Sądu I instancji w sytuacji, gdy ten dopuścił się obrazy
przepisów art. 345 § 1 k.p.k. w zw. z 204 § 2 k.p.k. polegającej na
niezwróceniu sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia śledztwa tj.
przedłożenia podejrzanemu B. stosownych pouczeń w języku czeskim,
albowiem do zrozumienia tych pouczeń, które zawierają wiele instytucji
procedury opisanych językiem prawniczym, nie wystarczy komunikatywna,
podstawowa znajomość języka polskiego, zaś pouczenia te mają ogromne
znaczenie dla podjęcia dalszej obrony w sprawie;
12)art. 433 § 1 k.p.k. w zw. z art. 204 § 1 pkt 2 k.p.k. przez nieuchylenie wyroku
Sądu I instancji wydanego z oczywistym naruszeniem przepisu art. 204 § 1
pkt 2 k.p.k. polegającym na zaniechaniu przywołania tłumacza języka
słowackiego do tłumaczenia zeznań niewładającego językiem polskim
świadka D. M. na rozprawie w dniu 29.11.2011 r.;
13)art. 433 § 1 k.p.k. w zw. z art. 391 § 1 k.p.k. przez nieuchylenie wyroku Sądu
I instancji w sytuacji, gdy ten dopuścił się obrazy przepisu art. 391 § 1 k.p.k.
polegającej na skorzystaniu z unormowanej we wskazanym przepisie
instytucji odczytania protokołów zeznań świadka wbrew warunkom
ustanowionym przez powołany przepis tj. udostępnienie świadkowi B. K. na
rozprawie w dniu 21.12.2011 r. do przeczytania i zapoznania się protokołu
złożonych uprzednio przez nią zeznań,
14)art. 433 § 1 k.p.k. w zw. z art. 72 § 3 k.p.k. przez nieuchylenie wyroku Sądu l
instancji mimo braku jego doręczenia oskarżonemu J. B. przetłumaczonego
na język czeski;
5
15)art. 433 § 2 k.p.k. i 457 § 3 k.p.k. w zw. z art. 7 k.p.k. przez zaakceptowanie
w toku kontroli instancyjnej naruszenia zasady swobodnej oceny dowodów i
niedokładne rozważenie podniesionego w apelacji zarzutu naruszenia w/w
zasady, w zakresie oceny dowodów;
16)art 433 § 2 k.p.k. i 457 § 3 k.p.k. w zw. z art. 410 k.p.k. przez
zaakceptowanie w toku kontroli instancyjnej naruszenia przez Sąd I instancji
przepisu art. 410 k.p.k., polegającego na:
- pominięciu okoliczności przemawiających na korzyść oskarżonego i
świadczących o prawdziwości jego wyjaśnień, a w szczególności protokołu
rozprawy przed Sądem Okręgowym w C. w sprawie o sygn. akt ll K …/07,
gdzie na rozprawie w dniu 2.12.2008 r. (ujawnione jako dowód w sprawie, k.
5191 i n.) A. K. zeznawał o nieznajomości polskiego prawa i urzędów przez
B., jak też zeznań świadka T. S., który również zeznał, iż B. zupełnie nie znał
polskiego prawodawstwa, co świadczy o niemożności wykorzystania
polskich przepisów podatkowych przez J. B. celem oszukania służb
finansowych,
- dopuszczeniu jako dowodu w sprawie (przez ujawnienie na rozprawie)
notatki urzędowej z 15.11.2010 r. (k.8060) sporządzonej na podstawie
analizy połączeń telefonicznych, która nie stanowiła dowodu w sprawie.
Podnosząc powyższe zarzuty, skarżący wniósł o uchylenie wyroków Sądów
obu instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu w R.
Prokurator w odpowiedzi na kasację obrońcy przychylił się do kasacji i wniósł
o uznanie jej za zasadną.
Sąd Najwyższy zważył co następuje.
Kasacja jest zasadna, co spowodowało uchylenie wyroku Sądu
Apelacyjnego z dnia 28 czerwca 2012 r. i przekazanie temu Sądowi sprawy do
ponownego rozpoznania w postępowaniu apelacyjnym.
Kasacja obrońcy J. B. zawiera 17 rozbudowanych zarzutów, które można
podzielić na dwie grupy. Pierwsza obejmuje zarzuty dotyczące naruszenia szeroko
pojętego prawa do obrony związanego z brakiem obecności tłumacza języka
czeskiego na rozprawie apelacyjnej, brakiem doręczenia skazanemu szeregu pism
6
przetłumaczonych na język czeski w oparciu o art. 72 § 3 k.p.k., a także wątpliwymi
(zdaniem skarżącego) kwalifikacjami zawodowymi powołanej w postępowaniu
przed Sądem I instancji tłumaczki. Druga grupa obejmuje zarzuty naruszenia
procedury związane m.in. z niewydaniem rozstrzygnięcia co do dowodów
zgłoszonych przez oskarżonego w pismach przedłożonych na rozprawie
apelacyjnej oraz zaakceptowaniem w toku kontroli instancyjnej naruszenia zasady
swobodnej oceny dowodów i niedokładnym rozważeniem podniesionego w apelacji
zarzutu naruszenia tej zasady.
W ocenie Sądu Najwyższego dla uchylenia zaskarżonego wyroku
wystarczyło uwzględnienie zarzutów sformułowanych w pkt 1 - 4 kasacji.
W pozostałym zakresie rozpoznanie postawionych zarzutów uznać należałoby za
przedwczesne, gdyż opisane w nich ewentualne błędy proceduralne stanowią
niejako pochodną zarzutów uznanych za zasadne, których uwzględnienie
spowodowało uchylenie wyroku (art. 518 w zw. z art. 436 k.p.k.).
Nie budzi w niniejszej sprawie najmniejszych wątpliwości, że J.B. jest
obcokrajowcem, obywatelem Czech i jego językiem ojczystym jest język czeski.
Skazany na początku postępowania jurysdykcyjnego przed Sądem Okręgowym w
R. osobiście wniósł o ustanowienie tłumacza języka czeskiego, gdyż wskazał, iż nie
włada językiem polskim na tyle, by rozumieć specyficzną, prawniczą terminologię.
Nie budzi także wątpliwości, że tłumacz taki został ustanowiony, a Sąd Okręgowy
uznał kompetencje tej osoby.
Analiza akt sprawy prowadzi także do wniosku, że na żadnym etapie
postępowania sądowego przed Sądem Okręgowym w R., czy też w okresie
międzyinstancyjnym, ani obrońca J. B., ani sam oskarżony - nie kwestionowali
kompetencji powołanej tłumaczki (jakości tłumaczenia symultanicznego, bądź
pisemnego), ani nie żądali powtórzenia określonych czynności, z uwagi na deficyty
tłumaczenia, z udziałem ewentualnie innego tłumacza. Podobnie, na rozprawie
apelacyjnej, J. B., będąc świadomym możliwości zażądania obecności tłumacza –
nie uczynił tego. Podobną bierność w tym zakresie zachował jego obrońca. Zatem
pierwsza grupa zarzutów postawionych w kasacji stanowi zupełne novum i pojawia
się po raz pierwszy dopiero w tym nadzwyczajnym środku odwoławczym.
7
Prawo do obrony jako fundament procesu karnego w demokratycznym
państwie prawa realizowane jest przez szereg instytucji przewidzianych w ustawie
procesowej. Obok zapewnienia pomocy adwokata osobie niewładającej językiem
urzędowym sądu w stopniu wystarczającym dla prowadzenia racjonalnej obrony,
także ustanowienie tłumacza, który w trakcie czynności procesowych służyłby
pomocą językową oskarżonemu, stanowi przejaw zapewnienia stronie procesu
możliwości prowadzenia własnej obrony w sposób analogiczny do osoby, która w
pełni włada językiem polskim. Realizacja prawa do obrony zależy jednak nie tylko
od mechanizmów systemowych, tj. norm generalno-abstrakcyjnych przewidujących
określone instytucje prawa procesowego, ale także (a może przede wszystkim) od
aktywności samej strony i jej koncepcji prowadzenia własnej obrony. To od
oskarżonego zależy, czy w ogóle skorzysta z oferowanych mu przez ustawodawcę
w k.p.k., a in concreto w postępowaniu przed sądem, ułatwień, a jeżeli tak - to w
jakim stopniu. Chociażby zakres i intensywność współpracy z obrońcą jest
suwerenną decyzją oskarżonego i ani ów obrońca, ani sąd nie mogą przecież
zmusić strony do intensywniejszej ochrony jej własnych praw. To od oskarżonego
zależy, w jakim stopniu będzie współdziałał z obrońcą i brał udział w
przygotowywaniu linii obrony. Sąd Najwyższy w tej perspektywie podkreślał już
m.in., że fakt obecności na rozprawie oskarżonego, który nie żąda powtórzenia
czynności procesowej lub nie kwestionuje sposobu prowadzenia obrony przez
swojego obrońcę nie może stanowić następnie zarzutu naruszenia jego prawa do
obrony, chyba że ewentualne zaniedbania adwokata byłyby dla sądu oczywiste i
racjonalnie można wnioskować, że strona procesu nie mogła ich wykryć i
zasygnalizować ich wystąpienia (tak m.in. w wyroku z dnia 30 stycznia 2013 r.
sygn. akt III KK 130/12, niepubl.).
Podobnie, zdaniem Sądu Najwyższego należy rozumieć prawo do
korzystania z pomocy tłumacza. Wskazać należy, że ustawodawca nie przewidział
żadnych sformalizowanych kryteriów oceny stopnia władania językiem polskim
podsądnego. Wydaje się, że w tym zakresie inicjatywa należy w dużej mierze do
oskarżonego, który sam najlepiej potrafi zdiagnozować własny stopień rozumienia
danego języka. Zresztą okoliczność ta jako stricte osobista nie poddaje się łatwo (o
ile w ogóle) intersubiektywnej weryfikacji. Dlatego też zapewne niezwykle rzadkie
8
są przypadki, w których sąd mógłby odmówić ustanowienia tłumacza argumentując,
że w jego opinii oskarżony wystarczająco włada językiem polskim, bądź odwrotnie
– wbrew zapewnieniom strony uznać, że nie rozumie on języka w stopniu
dostatecznym. Oznacza to, że pewne aspekty praktycznej realizacji prawa do
obrony mają charakter względny i skorzystanie z przewidzianych prawem
procesowym instytucji zależą od woli oskarżonego. Sam fakt ustanowienia
tłumacza w postępowaniu pierwszoinstancyjnym nie musi automatycznie
przesądzać konieczności jego obecności w dalszych stadiach procesu. To bowiem
od strony i jej obrońcy zależy sposób realizacji prawa do obrony.
Sprawne i rzetelne przeprowadzenie postępowania karnego wymaga
lojalności od wszystkich stron procesu. W pewnych przypadkach zamierzona
pasywność uczestników postępowania nie może następnie otwierać im możliwości
postawienia zarzutu błędu w ustaleniach faktycznych, bądź błędu proceduralnego w
przedmiocie naruszenia prawa do obrony wywołanych tym właśnie brakiem
aktywności. Brak skorzystania z instrumentów gwarantujących prawo do obrony, z
uwagi na np. przyjętą linię obrony (spotykana w praktyce taktyka tzw. „gry na
przedawnienie”) lub brak zainteresowania wynikiem procesu, nie może następnie
skutkować uchyleniem orzeczenia z tych właśnie względów (o konsekwencjach
dobrowolnego braku stawiennictwa na rozprawie oraz braku zainteresowania
treścią zapadłego orzeczenia por. postanowienia SN z dnia: 21 października 2004
r., sygn. akt II KZ 36/04, LEX nr 137478, 8 czerwca 2004 r., sygn. akt II KZ 23/04,
LEX nr 121652, 22 lipca 2004 r., III KZ 22/04, LEX nr 137711).
Na tyle, na ile oskarżony ma realne władztwo nad procesem, jego pasywne
zachowanie, o ile nie wynika z błędnego pouczenia, bądź rażącego
niedoinformowania – uznać należy za akceptację tak prowadzonego i
zakończonego postępowania. Nie stanowi ono w takim ujęciu błędu stanowiącego
podstawę zaskarżenia.
W niniejszej sprawie, pomimo zasygnalizowanych wątpliwości co do
lojalności procesowej J. B. i jego ówczesnego obrońcy (autor kasacji wszak
twierdzi, że w rozmowie z nim J.B. wskazywał na mankamenty tłumaczenia i
kwestionował kompetencje tłumacza; jednak tego rodzaju opinia nie została przez
niego w toku postępowania przed sądem I instancji, a więc w czasie, gdy z
9
największym powodzeniem można byłoby tym domniemanym mankamentom
zaradzić, wyrażona) - kwestia braku ustanowienia na potrzeby rozprawy
apelacyjnej tłumacza języka czeskiego miała jednak inny wymiar. Pomimo
pasywności oskarżonego w tym zakresie, przedłożył on na rozprawie apelacyjnej
pismo zawierające stanowisko procesowe w sprawie oraz wnioski dowodowe
(szczegółowo opisane w zarzutach 2-4 kasacji). Sąd Najwyższy uznał, że pismo to
wskazuje jednak na niezamierzoną pasywność J. B. podczas rozprawy apelacyjnej
i stanowi dowód tego, że w sposób przez siebie niezawiniony nie mógł odnaleźć się
w procedurze regulującej przebieg rozprawy apelacyjnej, zwłaszcza w zakresie
udzielania głosów stronom i odczytywania pism procesowych. Z pisma tego wynika
niezbicie, że oskarżony miał zamiar aktywnie uczestniczyć w rozprawie apelacyjnej,
zabierając głos i przedkładając wnioski dowodowe. W tym miejscu poza analizą
pozostają ewentualne zaniedbania obrońcy J. B., które nie mogą jednak
powodować negatywnych dla oskarżonego konsekwencji. Sąd Odwoławczy mając
wiedzę o tym, że w toku rozprawy przed Sądem I instancji od początku
oskarżonemu towarzyszył tłumacz języka czeskiego oraz dostrzegając
nieporadność podsądnego (na co powinna wskazywać także treść pisma, o jakim
mowa wyżej) powinien przynajmniej zwrócić się do niego i jego obrońcy, czy ze
względu na stopień władania przez oskarżonego językiem polskim konieczny
będzie tłumacz. To zaniechanie Sądu, w kontekście analizy przebiegu
postępowania w I i II instancji, stanowi rażące naruszenie art. 72 § 1 i 2 k.p.k.
mające istotny wpływ na treść orzeczenia. Dopiero umożliwienie przedstawienia
osobiście swoich racji J. B. sprawiłoby, że postępowanie odwoławcze byłoby
kompletne i Sąd Apelacyjny, zgodnie z dyspozycją art. 410 k.p.k. mógł rozstrzygnąć
sprawę w oparciu o wszelkie dostępne argumenty (te pisemne, jak i ustne). Sąd
Najwyższy wielokrotnie wypowiadał się w tej materii, podkreślając, że prawo do
korzystania z tłumacza spełnia rolę gwarancyjną oraz stanowi realizację
minimalnych standardów demokratycznego systemu prawnego (por. m.in. wyrok
SN z dnia 22 marca 2007 r., V KK 190/06, OSNwSK 2007/1/692, wyrok SN z dnia 3
kwietnia 2003 r., III KKN 143/01, LEX nr 78914).
W ponownym postępowaniu Sąd Apelacyjny zobowiązany będzie do rozważenia
potrzeby powołania tłumacza języka czeskiego posiadającego odpowiednie
10
kompetencje w celu zapewnienia oskarżonemu możliwości swobodnego i
komunikatywnego wypowiedzenia się podczas przysługującego mu prawa do
zabrania głosu (art. 406 k.p.k.).