Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 67/13
POSTANOWIENIE
Dnia 30 października 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z wniosku H. Z.
o założenie księgi wieczystej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 30 października 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w P.
z dnia 31 października 2012 r.
uchyla zaskarżone postanowienie i postanowienie Sądu
Rejonowego w P. z dnia 8 czerwca 2012 r., sygn. […] i przekazuje
sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w P.,
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 19 kwietnia 2012 r. referendarz sądowy w Sądzie
Rejonowym w P. oddalił wniosek H. Z. o założenie księgi wieczystej dla działki
gruntu oznaczonej nr 46/2 o powierzchni 2,61 ha położonej w N. gm. S. i dokonanie
na jego rzecz wpisu prawa własności. W wyniku skargi na to orzeczenie
referendarza, Sąd Rejonowy w P. postanowieniem z dnia 8 czerwca 2012 r. oddalił
wniosek. Apelacja wnioskodawcy od postanowienia Sądu Rejonowego została
oddalona postanowieniem Sądu Okręgowego w P. z dnia 31 października 2012 r.
Sąd ten zaaprobował ocenę prawną Sądu pierwszej instancji, że nie doszło do
skutecznego nabycia własności nieruchomości przez wnioskodawcę.
Wnioskodawca opisaną nieruchomość kupił od M. O., syna A. i E., umową zawartą
w formie aktu notarialnego w dniu 16 kwietnia 2012 r. W umowie wskazano, że M.
O. własność nieruchomości nabył od rodziców, na podstawie sporządzonej przed
Naczelnikiem Gminy w S. w dniu 11 listopada 1980 r. umowy przekazania
własności i posiadania gospodarstwa rolnego. Rodzice M. O. byli właścicielami
nieruchomości na podstawie aktu własności ziemi wydanego w trybie przepisów
ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw
rolnych. Analiza umowy z dnia 11 listopada 1980 r. wskazywała, że oświadczenie
o przeniesieniu własności złożył wyłącznie A. O., który nie legitymował się
pełnomocnictwem udzielonym przez żonę. Stąd też ważność umowy, zgodnie z art.
37 k.r.o. (w brzmieniu obowiązującym w dacie zawarcia umowy), zależała od jej
potwierdzenia przez drugiego małżonka. E. O. złożyła podpis pod tą umową,
jednakże w umowie brak jest wyraźnego jej oświadczenia woli o przekazaniu
gospodarstwa. Nie było zatem podstaw do uznania, że wyraziła taką wolę w sposób
wywołujący skutki prawne.
W skardze kasacyjnej wnioskodawca, w ramach podstawy naruszenia prawa
materialnego, zarzucił naruszenie art. 56, 60, 63 § 1, 65, i art. 78 § 1 zd.1 k.c.,
a w ramach podstawy naruszenia przepisów prawa procesowego – naruszenie art.
328 § 2 k.p.c. Zarzucając powyższe, skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego
postanowienia i dokonania wpisów zgodnie z wnioskami zawartymi w § 9 aktu
3
notarialnego umowy sprzedaży ewentualnie uchylenia zaskarżonego postanowienia
i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z treścią art. 6268
§ 2 k.p.c., zakres badania sądu rozpoznającego
wniosek o wpis do księgi wieczystej jest ograniczony do badania treści wniosku,
treści i formy dołączonych do wniosku dokumentów. Jest więc jasne, że przed
sądem wieczystoksięgowym nie mogłoby się toczyć postępowanie dowodowe,
powołany przepis wyklucza bowiem przeprowadzanie przez ten sąd jakichkolwiek
własnych dowodów i dokonywania na ich podstawie własnych ustaleń. Nie oznacza
to jednak, że w ramach ustawowej kompetencji sąd wieczystoksięgowy pozbawiony
jest możliwości wyjaśnienia znaczenia oświadczeń woli wyrażonych
w dokumentach stanowiących podstawę wpisu, skoro w obowiązku badania treści
takich dokumentów mieści się również konieczność oceny skuteczności materialnej
dokonanej czynności. Tak rozumiany zakres kognicji nakazuje więc przyjąć, że sąd
wieczystoksięgowy dokonuje również wykładni oświadczeń woli mających stanowić
podstawę wpisu i czyni to zgodnie ze wskazaniami zawartymi w art. 65 k.c.
Odmienne zapatrywanie prowadziłoby do ograniczenia roli sądu w tym
postępowaniu wyłącznie do ewidencjowania czynności i zdarzeń prawnych, gdy
tymczasem funkcja ksiąg wieczystych wyznaczana jest przez prawne gwarancje
prawidłowości dokonywanych wpisów i wynikające z ustawy skutki tych wpisów.
Z dokumentów mających stanowić podstawę wpisu wynikało,
że małżonkowie M. i E. O. byli właścicielami gospodarstwa rolnego obejmującego
również opisaną na wstępie działkę gruntu nr 46/2, na podstawie aktu własności
ziemi wydanego na podstawie ustawy z dnia 26 października 1971 r. o
uregulowaniu własności gospodarstw rolnych. W dniu 11 listopada 1980 r.
małżonkowie O. oraz ich syn M.O. stawili się przed Naczelnikiem Gminy w S. celem
zawarcia umowy przekazania własności i posiadania gospodarstwa rolnego w
trybie przepisów ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym
rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz.140). Cel stawiennictwa wymienionych osób
w tym dniu przed Naczelnikiem Gminy wynika wprost z treści umowy. Z kolei
literalne brzmienie czwartego akapitu na stronie drugiej umowy wskazuje, że
4
oświadczenie woli o przeniesieniu własności i posiadania gospodarstwa rolnego na
syna złożył A. O., co Sądy obu instancji doprowadziło do konkluzji, iż tylko on złożył
oświadczenie woli, dokonując w ten sposób czynności przekraczającej zwykły
zarząd majątkiem wspólnym, przy braku zgody współmałżonka. Skarżący trafnie
wskazuje, że poza rozważaniami sądu, mimo obowiązku rozpoznania apelacji w jej
granicach, pozostały te jej zarzuty, w których skarżący wskazywał, że udział E. O.
w czynności prawnej i jej podpis pod umową nie mogą być potraktowane jako
pozbawione doniosłości prawnej. Sądy istotnie nietrafnie ograniczyły się wyłącznie
do ścisłego odtworzenia treści jednego akapitu umowy przekazania pozostawiając
poza oceną nie tylko dalsze jej części, ale nadto okoliczności sprawy. Wykładnia
oświadczeń woli powoływanych jako podstawa wpisu w księdze wieczystej powinna
być zgodna z dyrektywami zawartymi w art. 65 k.c. (por. orzeczenia Sądu
Najwyższego z dnia 4 kwietnia 2012 r., I CSK 359/11, OSNC 2012, nr 9, poz.111, z
dnia 12 kwietnia 2013 r. IV CSK 515/12, nie publ.). Tak więc wykładnia oświadczeń
woli stron umowy zawartej w formie pisemnej powinna być ustalana zarówno na
podstawie tekstu dokumentu, przy zastosowaniu językowych reguł znaczeniowych,
jak i przy uwzględnieniu ich kontekstu i związków treściowych zachodzących
pomiędzy poszczególnymi postanowieniami. Należy mieć również na uwadze
okoliczności, w jakich oświadczenie woli zostało złożone, a także cel oświadczenia
woli wskazany w tekście lub zrekonstruowany na podstawie zawartych w nim
postanowień (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 6 lutego 2013 r., V CSK
162/12, nie publ., z dnia 16 stycznia 2013 r., II CSK 302/12, nie publ., z dnia
26 lipca 2012 r., II CSK 9/12, nie publ.). Wykładnia umów w pierwszym rzędzie
powinna więc uwzględniać rzeczywistą wolę stron zawierających umowę i taki sens
wyraża art. 65 § 2 k.c. Odwołanie się do teksu nie może stanowić wyłącznej
podstawy ustalenia sensu złożonych przez strony oświadczeń woli. W świetle art.
65 § 2 k.c. wykładnia umowy wymaga więc analizy zgodnego zamiaru stron i celu
umowy, należy jej dokonywać z uwzględnieniem całego kontekstu badanych
oświadczeń w aspekcie treści, jak i okoliczności, w których zostały one złożone.
Wymaga to zbadania nie tylko konkretnego postanowienia umowy, ale analizy jej
całości; innymi słowy, wskazane jest przyjmowanie takiego sensu oświadczenia
woli, które uwzględnia logikę całego tekstu.
5
Z umowy przekazania gospodarstwa istotnie wynika, że to ojciec M. O., A.
O., złożył oświadczenie, iż przenosi na syna własność i posiadanie gospodarstwa
rolnego, jednakże poprzestanie na tym fragmencie umowy naruszało powołane
wyżej zasady wykładni. W czynności uczestniczyła przecież matka M. O. E. O.,
właścicielka, wraz z mężem, przekazywanego gospodarstwa rolnego, co jasno
wynika z treści umowy. E. O. stawiła się przez Naczelnikiem Gminy i jako
uczestnicząca w czynności została wymieniona w części wstępnej umowy. Sądy
pominęły zatem, że jej stawiennictwo było celowe, wyznaczane sensem zawieranej
w tym dniu umowy. Pominęły nadto, że E. O. podpisała się pod umową w miejscu
przeznaczonym na podpis rolnika, a więc osoby przekazującej gospodarstwo rolne
następcy.
Jeżeli nawet przyjąć, że E. O. nie złożyła oświadczenia woli o przekazaniu
gospodarstwa, a oświadczenie takie złożył wyłącznie A. O., co uzasadniałoby
kwalifikację dokonanej przez niego czynności prawnej jako przekraczającej zwykły
zarząd majątkiem wspólnym (art. 37 k.r.o. w brzmieniu tego przepisu
obowiązującym w dacie czynności), to Sądy pominęły, że udział właścicielki
gospodarstwa w tej czynności i jej podpis pod umową wprost mogą być
kwalifikowane jako zgoda na dokonanie czynności. Dla umowy przekazania
własności i posiadania gospodarstwa ustawa z 27 października 1977 r. wymagała
formy szczególnej, to jest formy pisemnej, przed naczelnikiem gminy.
Stawiennictwo zatem E. O. przed Naczelnikiem Gminy w S. i złożenie podpisu pod
mającym formę pisemną dokumentem umowy (art. 78 § 1 k.c.), spełnia wymóg
zachowania formy dla wyrażenia zgody dla dokonanie czynności przekraczającej
zarząd majątkiem wspólnym jakim było przekazanie gospodarstwa następcy.
Zważywszy, że powyższego Sądy obu instancji nie miały na uwadze, tak
zaskarżone postanowienie jak i postanowienie Sądu pierwszej instancji nie mogły
się ostać.
Z przedstawionych zatem powodów Sąd Najwyższy, na podstawie art.
39815
§ 1 i art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c. orzekł jak w sentencji.
6