Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 218/13
POSTANOWIENIE
Dnia 20 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Anna Kozłowska
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z wniosku L. C.
przy uczestnictwie Z. C.
o podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 20 listopada 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 23 października 2012 r.,
oddala skargę; nakazuje wypłacić adw. P. S. z Kasy Sądu
Okręgowego w K. kwotę 5400 (pięć tysięcy czterysta) zł,
podwyższoną o stawkę VAT, tytułem nieopłaconej pomocy
prawnej udzielonej z urzędu.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w K. postanowieniem z dnia 23 października 2012 r., na
skutek apelacji wniesionej przez uczestnika postępowania Z. C. od postanowienia
Sądu Rejonowego w J. z dnia 30 maja 2012 r., zmienił zaskarżone postanowienie
w ten sposób, że ustalił, iż gospodarstwo rolne położone w H. wchodzi w skład
majątku wspólnego L. C. i Z. C.
Swoje rozstrzygnięcie oparł na następujących ustaleniach faktycznych:
L. i Z. C. w dniu 26 października 1976 r., zawarli związek małżeński i
pozostawali w ustroju wspólności ustawowej.
Umową w formie dożywocia, zawartą w formie aktu notarialnego w dniu
26 października 1994 r., rodzice wnioskodawczyni – J. i F. P. w celu uzyskania
przez J. P. prawa do świadczeń emerytalnych z tytułu ubezpieczenia społecznego
rolników, przenieśli prawo własności gospodarstwa rolnego położonego w H. o
łącznej powierzchni 4,66 ha wraz z zabudowaniami na rzecz L. C., która w zamian
za przeniesienie na jej rzecz własności powyższego gospodarstwa zobowiązała się
zapewnić rodzicom dożywotnie utrzymanie i ustanowiła na ich rzecz dożywotnią
służebność zamieszkania.
Po przekazaniu gospodarstwa rolnego matka wnioskodawczni otrzymała
pełną rentę rolniczą, natomiast ojciec - dodatek z tytułu przekazania gospodarstwa
do otrzymywanego już świadczenia emerytalno - rentowego. Wnioskodawczyni
opiekowała się rodzicami do czasu ich śmierci.
W księdze wieczystej prowadzonej przez Sąd Rejonowy w J. za numerem
42501/0, prawo własności wchodzących w skład przekazanego gospodarstwa
rolnego działek ewidencyjnych zostało ujawnione na rzecz L. C.
Do czasu wyjazdu Z. C. do USA w 2000 r., strony razem pracowały w
gospodarstwie rolnym, które uczestnik traktował jako wspólne.
Małżeństwo L. C. i Z. C. zostało rozwiązane przez rozwód wyrokiem Sądu
Okręgowego w K. z dnia 29 czerwca 2011 r.
3
Postanowieniem wstępnym z dnia 30 maja 2012 r. Sąd Rejonowy ustalił,
że gospodarstwo rolne położone w H. nie wchodzi w skład majątku wspólnego L. C.
i Z. C.
W ocenie Sądu umowę zawartą w trybie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r.
o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (Dz. U.
Nr 40, poz. 268), na podstawie której rodzice L. C. przekazali jej położone w H.
gospodarstwo rolne cechuje nieodpłatność, która powoduje przysporzenie tylko na
rzecz tego z małżonków, z którym została zawarta. Z tego względu, w ocenie Sądu,
umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy winna być w stosunkach
między stronami tej umowy traktowana jako umowa darowizny, a w razie
pozostawania następcy w ustroju majątkowej wspólności ustawowej małżeńskiej,
przedmiot umowy stanowi jego majątek odrębny.
Zdaniem Sądu, zastrzeżone w umowie prawo rodziców wnioskodawczyni do
dożywotniego zamieszkania i utrzymania miało charakter alimentacyjny i nie
zmieniało jej nieodpłatnego charakteru przekazania gospodarstwa rolnego.
Na skutek apelacji wniesionej przez uczestnika postępowania, sąd drugiej
instancji zmienił zaskarżone postanowienie ustalając, że gospodarstwo rolne
będące przedmiotem sprawy stanowi majątek wspólny L. C. i Z. C.
W uzasadnieniu stwierdził, że fakt nadania przez kontrahentów umowie
przeniesienia własności gospodarstwa rolnego cech umowy dożywocia nie można
traktować jako nieodpłatnego przekazania gospodarstwa rolnego następcy w trybie
art. 84 i 85 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. na równi z darowizną uregulowaną
w art. 888 k.c. W konsekwencji Sąd uznał, że umowa dożywocia nie została objęta
hipotezą przepisu art. 33 pkt 2 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym w dniu zawarcia
umowy, a zatem objęte tą umową gospodarstwo rolne weszło na zasadach
ogólnych do majątku wspólnego małżonków.
Od powyższego orzeczenia Sądu Okręgowego w K. skargę kasacyjną
wywiodła wnioskodawczyni, opierając ją na obu podstawach.
W ramach prawa materialnego zarzuciła, naruszenie:
4
1. art. 33 pkt 2 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym w dniu zawarcia umowy
dożywocia zawartej w formie aktu notarialnego z dnia 26 października 1994 r.
przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie;
2. art. 908 § 1 i § 2 k.c. przez przyjęcie, iż gospodarstwo rolne przekazane
tylko wnioskodawczyni przez jej rodziców aktem notarialnym z dnia
26 października 1994 r. nie zostało przekazane nieodpłatnie i wchodzi do
majątku wspólnego L. C. i Z.C.;
3. art. 88 § 1 ustawy z dnia 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników
(Dz. U. z 1993 r., Nr 71, poz. 342) w brzmieniu obowiązującym w dniu
zawarcia umowy dożywocia przez błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie skutkujące pominięciem istotnych przepisów tej ustawy
powołanej przez sąd II instancji w uzasadnieniu zaskarżonego
postanowienia.
W ramach naruszenia przepisów postępowania zarzuciła naruszenie art. 328 § 2
k.p. c. w zw. z art. 391 § 1 k. p. c. polegające na nierozważeniu i nie
ustosunkowaniu się przez Sąd II instancji do wszystkich istotnych okoliczności
sprawy, a w szczególności utrwalonego orzecznictwa Sądu Najwyższego
powstałego na tle ustawy z dnia 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu społecznym
rolników (Dz. U. z 1993 r., Nr 71, poz. 342), co w konsekwencji uniemożliwia
dokonanie oceny i prawidłowej kontroli wywodu zawartego w uzasadnieniu
zaskarżonego postanowienia.
W konkluzji wniosła o uchylenie w całości zaskarżonego postanowienia oraz
orzeczenie co do istoty sprawy przez zmianę zaskarżonego postanowienia
i ustalenie, że przedmiotowe gospodarstwo rolne wchodzi w skład majątku
odrębnego L. C., ewentualnie uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w K., w
każdym przypadku zasądzenie kosztów postępowania według norm przepisanych.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną uczestnik postępowania wniósł o jej
oddalenie i zasądzenie kosztów postępowania według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników
(Dz. U. 1993, Nr 71, poz. 342), dalej - „u.s.r.” przyjmuje jako zasadę, że przesłanką
wypłaty rolnikowi należnej emerytury lub renty jest wyzbycie się przez niego
własności i posiadania gospodarstwa rolnego. Przeniesienie własności
gospodarstwa może nastąpić na podstawie uregulowanych w kodeksie cywilnym
umów darowizny lub dożywocia, albo na podstawie odrębnego typu umowy
nazwanej, określonej w art. 84 i 85 u.s.r. jako umowa z następcą i umowa w celu
wykonania umowy z następcą (umowa przekazania gospodarstwa rolnego
następcy). Skarżąca, odwołując się do dorobku judykatury, koncentruje się na
wykazaniu, że umowa przekazania ma wiele cech, które zbliżają ją do umowy
darowizny. Uszło jednak jej uwagi, że umowa notarialna z dnia 26 października
1994 r., która stanowiła podstawę do wypłaty świadczeń emerytalnych jej rodzicom,
jest - zarówno z jednoznacznej nazwy, jak i z treści - umową o dożywocie.
W skardze kasacyjnej nie sformułowano zarzutu naruszenia art. 65 k.c., który
mógłby być próbą odmiennego jurydycznie zinterpretowania oświadczeń woli
stron tej umowy. Umowa dożywocia jest zaś umową odpłatną, i choćby z tego
powodu nie może być uznana za formę darowizny. W tym stanie rzeczy, jak
trafnie przyjął Sąd Odwoławczy, nie było uzasadnienia prawnego w treści art. 33
pkt 2 k. r. i o. do wyłączenia gospodarstwa stanowiącego przedmiot tej umowy
z majątku dorobkowego (wspólnego) wnioskodawczyni i uczestnika postępowania.
Dlatego skarga podlegała oddaleniu, jako niezasadna (art. 39814
k.p.c.).