Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 130/13
POSTANOWIENIE
Dnia 22 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Katarzyna Tyczka- Rote (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku R. G.
przy uczestnictwie Pierwszego O. Funduszu "P. E."
Spółki Akcyjnej z siedzibą w O. oraz "U. D. S."
Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w S.
o wpis prawa pierwokupu oraz hipoteki ,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 22 listopada 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w S.
z dnia 17 października 2012 r.
uchyla zaskarżone postanowienie w części oddalającej
zażalenie oraz orzekającej o kosztach postępowania (punkty
1 i 3) i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w S. do ponownego rozpoznania oraz
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 5 czerwca 2012 r. Sąd Rejonowy w S. odrzucił
wniosek R. G. o wpis prawa pierwokupu oraz hipoteki do księgi wieczystej KW nr
81199/4, uznając, że wystąpiła przesłanka z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. Sąd Okręgowy
w S. postanowieniem z dnia 17 października 2012 r. oddalił zażalenie
wnioskodawcy na to postanowienie.
Ustalona przez Sądy chronologia wydarzeń była następująca:
1) W dniu 5 sierpnia 2011 r. do Sądu wpłynął wniosek U. D. S. sp. z o.o. w S. o
dokonanie w księdze wieczystej KW nr 81199/4 wpisu prawa pierwokupu i
hipoteki do kwoty 12.452.601,27 USD na rzecz wnioskodawcy R. G.,
zawarty w § 6 notarialnego oświadczenia o ustanowieniu hipoteki,
oświadczenia o poddaniu się egzekucji na podstawie art. 777 § 1 pkt 5 i 6
k.p.c. oraz o ustanowieniu prawa pierwokupu, sporządzonych w dniu
4 sierpnia 2011 r.
2) Trzy dni później (8 sierpnia 2011 r.) U. D. S. sp. z o.o. w S. cofnęła ten
wniosek.
3) Kolejnego dnia (9 sierpnia 2011 r.) o wpis tych samych praw wystąpił
wnioskodawca R. G., jego wniosek stanowi przedmiot rozpoznania w
niniejszej sprawie.
4) Dzień później – 10 sierpnia 2011 r. - złożony został wniosek „Pierwszego O.
Funduszu P. E." Spółki Akcyjnej w O. i „U. D. S." spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w S. o wpis w dziale II księgi wieczystej prawa
wieczystego użytkowania gruntu oraz własności budynków na rzecz
„Pierwszego O. Funduszu P. E." Spółki Akcyjnej w O. w oparciu o notarialną
umowę przeniesienia tych praw z dnia 9 sierpnia 2011 r.
Postępowanie wywołane cofniętym wnioskiem U. D. S. (pkt 1 i 2) zostało
umorzone najpierw postanowieniem referendarza z dnia 21 września 2011 r., a
następnie postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 4 listopada 2011 r., które R.
G. zaskarżył zażaleniem, zarzucając nieprawidłową reprezentację U. D.S. przy
3
składaniu oświadczenia o cofnięciu wniosku przez T. D. Sąd Okręgowy zawiesił
postępowanie zażaleniowe w tej sprawie postanowieniem z dnia 26 stycznia 2012
r. na podstawie art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., do czasu
prawomocnego rozstrzygnięcia dwóch spraw (…219/11 i …245/11) toczących się
przed Sądem Okręgowym, dotyczących stwierdzenia nieważności uchwał o
odwołaniu z zarządu U. D. S. H. M. i powołaniu do zarządu T. D.
Na podstawie wniosku z dnia 10 sierpnia 2011 r. (pkt 4) referendarz
dokonał wpisu nowego użytkownika wieczystego i właściciela budynków w dniu
24 listopada 2011 r. Na to orzeczenie wpłynęła skarga, którą Sąd Rejonowy
odrzucił postanowieniem z dnia 6 czerwca 2012 r. Postanowienie o odrzuceniu
skargi zostało zaskarżone zażaleniem. Postępowanie dotyczące wniosku z dnia
10 sierpnia 2011 r. o wpis w dziale II księgi wieczystej Sąd uwzględnił jedynie
określając krąg uczestników niniejszego postępowania, wciągając do niego także
„Pierwszy O. Fundusz P. E." Spółka Akcyjna w O., którego prawo może być
obciążone wpisem dokonanym na podstawie rozpatrywanego wniosku R. G.
W dniu 5 czerwca 2012 r. Sąd Rejonowy w S. odrzucił wniosek
wnioskodawcy (pkt 3) wyjaśniając, że jest on tożsamy z wnioskiem złożonym
wcześniej przez U. D. S. (pkt 1), w sprawie którego nadal toczy się postępowanie,
aktualnie zawieszone na etapie rozpatrywania zażalenia. Wnioskodawca R. G.
zażalił się na to postanowienie, wskazując na niejednoznaczny stan prawny, w
jakim nastąpiło odrzucenie. Zdaniem skarżącego, gdyby ostatecznie doszło do
umorzenia postępowania z wniosku U. D. S., z uwagi na które odrzucony został
jego wniosek, to skutkiem umorzenia – ze względu na postanowienie art. 203 § 2
k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. – wcześniejszy wniosek nie wywołałby żadnych
skutków i należałoby go traktować jako niebyły. Tym samym usunięte zostałyby
przyczyny uzasadniające odrzucenie wniosku skarżącego. Dlatego postępowanie
z jego wniosku należałoby zawiesić, oczekując na ostateczne rozstrzygniecie
o wniosku U. D. S., zaś odrzucenie tego wniosku było błędne.
Sąd Okręgowy, oddalając zażalenie oraz wniosek o zawieszenie
postępowania stwierdził, że zarówno strony, jak i przedmiot obydwu wniosków oraz
podstawa faktyczna żądań były identyczne, co przesądzało o spełnieniu przesłanki
4
z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. Istnienie podstawy do odrzucenia wniosku powodowało,
zdaniem Sądu, że nie było potrzeby zawieszenia postępowania do czasu
prawomocnego zakończenia sprawy o wpis, która stanowiła podstawę odrzucenia,
ponieważ na etapie badania przesłanek z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. sąd nie ma
obowiązku przeprowadzania analizy, jakie ewentualnie orzeczenie może zapaść
w sprawie, która jest już w toku i od niego uzależniać decyzji, czy wniosek
w kolejnej sprawie między tymi samymi stronami, o to samo roszczenie powinien
być odrzucony. Zdaniem Sądu Okręgowego, badanie przesłanek z art. 199 k.p.c.
ma charakter formalny, a art. 199 § 1 pkt 2 tego przepisu ma na celu
uniemożliwienie, aby w jednej sprawie zapadło więcej niż jedno orzeczenie.
Wnioskodawca R. G. wniósł skargę kasacyjną od postanowienia Sądu
Okręgowego. Oparł ją na podstawie naruszenia przepisów postępowania
wskazując na uchybienie przez Sąd drugiej instancji art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. w zw. z
art. 203 § 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. zw. z art. 397 § 2 k.p.c. w zw. z art. 385
k.p.c. oraz naruszenie art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c. w zw. z art. 380 k.p.c. jak również
naruszenie art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c. Skarżący zarzucił także naruszenie art. 45 ust. 1
Konstytucji RP i at. 6 ust. 1 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności.
Wniosek kasacyjny zawiera żądanie uchylenia zaskarżonego postanowienia,
zniesienia postępowania przed Sądem I i II instancji oraz przekazanie sprawy
Sądowi Rejonowemu w S. do ponownego rozpoznania oraz o rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Problem powstały w niniejszej sprawie sprowadza się do zakresu badania
przedmiotu sprawy w celu stwierdzenia, czy zachodzą przesłanki do zastosowania
art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. Sądy obydwu instancji uznały, że ustalanie tożsamości
podmiotowej, przedmiotowej i faktycznej spraw w celu stwierdzenia, czy występuje
przypadek zawisłości sporu (lis pendens) w rozumieniu art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. jest
wystarczającym i jedynym kryterium oceny. Zbędne jest natomiast wdawanie się
5
w merytoryczną kontrolę potencjalnej skuteczności zbiegających się postępowań,
jako wykraczające poza formalny charakter oceny przeprowadzanej w ramach tego
przepisu. Co do zasady stanowisko to jest prawidłowe. Problem, który wystąpił
w rozpatrywanym wypadku nie odnosi się jednak do dopuszczalności oceny
skuteczności konkurencyjnych postępowań lecz do konsekwencji cofnięcia wniosku,
a ściślej skuteczności postanowienia o umorzeniu postępowania w sprawie
wcześniejszej. Skarżący powołuje się na konsekwencje, jakie powoduje cofnięcie
wniosku, w szczególności na przewidziane w art. 203 § 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2
k.p.c. pozbawienie takiego wniosku wszelkich skutków, jakie ustawa wiąże z jego
wniesieniem. Wniosek cofnięty traktuje się więc jakby nigdy nie został złożony.
Cofnięciu wniosku może zostać skutecznie zakwestionowane przez każdego
uczestnika postępowania nieprocesowego, jednak tylko wtedy, kiedy nastąpiło po
rozpoczęciu posiedzenia albo po złożeniu przez któregokolwiek z uczestników
oświadczenia na piśmie (art. 512 § 1 k.p.c.). W innych wypadkach podlega jedynie
kontroli sądu w granicach wyznaczonych w art. 203 § 4 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2
k.p.c. W razie stwierdzenia dopuszczalności cofnięcia wniosku sąd wydaje
postanowienie o umorzeniu postępowania na podstawie art. 355 § 1 k.p.c. w zw.
z art. 13 § 2 k.p.c. Postanowienie takie staje się z mocy art. 360 k.p.c. w zw. z art.
13 § 2 k.p.c. skuteczne z chwilą ogłoszenia, a gdy nie było ogłoszone – z chwilą
podpisania sentencji, w takim zakresie i w taki sposób, jaki wynika z jego treści.
W rozpatrywanym wypadku oznacza to, że należy przyjąć, iż nastąpiło skuteczne
cofnięcie wniosku i postępowanie wywołane nim nie toczy się. Wprawdzie
interpretacja art. 360 k.p.c. budzi szereg sporów w nauce, jednak wątpliwości
ogniskują się przede wszystkim na rozróżnieniu pomiędzy wykonalnością
a skutecznością. Natomiast akceptowany jest pogląd, że pod pojęciem
skuteczności rozumieć należy wszelkie inne skutki, jakie wywiera postanowienie,
poza możliwością jego wykonania w drodze egzekucji i z zastrzeżeniem
nieprawomocności tych skutków, rozumianej jako stan niepewności co do ich
stabilności. Stan rzeczy wywołany skutecznością nieprawomocnego postanowienia
o umorzeniu postępowania wieczystoksięgowego na skutek cofnięcia wniosku
wszczynającego to postępowanie musi być uwzględniony przy dokonywaniu oceny,
czy zachodzą podstawy do odrzucenia później złożonego, tożsamego wniosku.
6
Zgodzić się więc należy ze skarżącym, że doszło do naruszenia art. 199 § 1 pkt 2
k.p.c. w zw. z art. 203 § 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2, art. 397 § 2 i art. 385 k.p.c.
Przyjęte przez Sąd Okręgowy stanowisko narusza również standardy konstytucyjne
i konwencyjne związane z obowiązkiem zapewnienia każdemu możliwości
rozpoznania jego sprawy na drodze sądowej, rozumianego jako nie tylko formalna
dostępność drogi sądowej, lecz materialna, rzeczywista możliwość poszukiwania
i uzyskania skutecznej ochrony sądowej w każdej sprawie. Przeprowadzona przez
Sąd Okręgowy interpretacja art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. i jej zastosowanie w niniejszej
sprawie praktycznie pozbawiła wnioskodawcę możliwości realizacji i umocnienia
skuteczności przysługujących mu praw.
Skarżący nie ma natomiast racji, że w rozpatrywanej sprawie zachodziły
przesłanki do zawieszenia postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c.
Powołany przepis umożliwia zawieszenie postępowania wówczas, kiedy
rozstrzygnięcie sprawy zależy od wyniku innego toczącego się postępowania
cywilnego. Chodzi przy tym o postępowanie, w którym zapaść ma orzeczenie
merytoryczne o charakterze prejudycjalnym. W niniejszej sprawie rozpatrzenie
tożsamego treściowo wniosku nie ma charakteru prejudycjalnego w rozumieniu art.
177 § 1 pkt 1 k.p.c., ponieważ nie rozstrzyga o elemencie podstawy faktycznej
kolejnego wniosku, lecz o samym tym wniosku. Mając na uwadze podstawowe
założenie szybkości dokonywania wpisów w księgach wieczystych, wynikające
z całej konstrukcji postępowania wieczystoksięgowego przewidzianego w art.
6261-13
k.p.c., oraz obowiązek przeprowadzenia wykładni zapewniającej możliwość
skutecznej realizacji prawa do sądu, za właściwe należy uznać rozwiązanie, aby
w wypadku, gdy identyczny wniosek wcześniejszy został cofnięty, a czynność tę
zaakceptował sąd w drodze wydania postanowienia o umorzeniu postępowania,
które jednak nie jest jeszcze prawomocne, rozpoznać późniejszy wniosek
o dokonanie tego samego wpisu. W wypadku prawomocnego uwzględnienia tego
wniosku orzekanie o wniosku wcześniejszym nie będzie już dopuszczalne, nie
zachodzi więc zagrożenie podwójnego orzekania przez sąd o tym samym.
Z przytoczonych względów zaskarżone postanowienie należało uchylić na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. w części nieobjętej postanowieniem Sądu
7
Okręgowego z dnia 10 stycznia 2013 r. o częściowym odrzuceniu skargi kasacyjnej,
a sprawę przekazać do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w S.
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego wynika z postanowień art.
39821
w zw. z art. 391 § 1 i art. 108 § 2 k.p.c.