Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 203/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 stycznia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa D. R.
przeciwko B. R.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 stycznia 2014 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Okręgowego w B.
z dnia 20 grudnia 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz
pozwanej koszty postępowania kasacyjnego w kwocie 2.700 (dwa
tysiące siedemset) złotych.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 28 czerwca 2012 r. Sąd Rejonowy w B. zasądził od
pozwanej B. R. na rzecz powoda D. R. kwotę 52.263 zł. z ustawowymi odsetkami
od dnia 16 stycznia 2012 r. do dnia zapłaty, opierając to rozstrzygnięcie na
następujących ustaleniach faktycznych i wypływających z nich wnioskach.
Strony pozostawały w związku małżeńskim i ustroju wspólności ustawowej
do rozwodu orzeczonego wyrokiem Sądu Okręgowego w B. z dnia 26 listopada
2007 r. W czasie trwania wspólności ustawowej D. R., prowadzący działalność
gospodarczą pod nazwą T., zawarł w dniu 1 kwietnia 2005 r. z B.P.H. S.A. umowę
o kredyt o linię bieżącą nr […] w kwocie 300.000 zł z przeznaczeniem na
finansowanie bieżącej działalności gospodarczej, w tym na spłatę zadłużenia z
tytułu wcześniejszych zobowiązań. W celu zabezpieczenia wierzytelności
wynikającej z tej umowy powód wystawił weksel własny in blanco o wartości
nominalnej 300.000 zł, który został poręczony przez jego żonę B. R. wraz
z deklaracją wekslową i oświadczeniem o poddaniu się egzekucji.
Postanowieniem z dnia 28 maja 2010 r., Sąd Rejonowy w B. dokonał
podziału majątku wspólnego stron, przyznając składniki przedsiębiorstwa T. - D. R.
i ustalając, że w czasie trwania wspólności ustawowej powód zaciągnął trzy kredyty
w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej, w tym opisany wyżej kredyt
w B.P.H. S.A. Sąd Rejonowy ustalił także, że w okresie po ustaniu wspólności
ustawowej a przed podziałem majątku wspólnego D. R. spłacił zobowiązania
związane z działalnością gospodarczą T. w kwocie 309.422,61 zł. Sąd rozliczył tę
kwotę w postępowaniu działowym jako nakład z majątku osobistego powoda na
majątek wspólny i w rezultacie, przyznając każdemu z małżonków wskazane
w sentencji postanowienia działowego składniki majątkowe, zasądził od D. R. na
rzecz B. R. dopłatę w kwocie 343.540,62 zł. Na skutek apelacji D. R. od
powyższego postanowienia Sąd Okręgowy w B. postanowieniem z dnia 14
października 2010 r. obniżył wysokość dopłaty należnej pozwanej do kwoty
253.334,62 zł., co było konsekwencją korekty wartości majątku wspólnego
podlegającego podziałowi dokonanej przez Sąd drugiej instancji.
3
Powód dokonywał regularnych spłat rat kredytu po 5.000 złotych miesięcznie
na rzecz B.P.H. S.A. W dniu 30 grudnia 2011 r. powód wezwał pozwaną do zapłaty
kwoty 52.263 zł tytułem zwrotu połowy środków uiszczonych przez powoda na
rzecz B.P.H. S.A. w okresie od maja 2010 roku do maja 2012 roku w wykonaniu
umowy kredytu z dnia 1 kwietnia 2005 r. Uwzględniając to powództwo w całości,
Sąd Rejonowy wskazał, że dokonana przez powoda spłata kredytu zaciągniętego
w czasie trwania wspólności ustawowej w celu finansowania działalności
przedsiębiorstwa wchodzącego w skład majątku wspólnego małżonków, stanowi
nakład z majątku osobistego powoda na majątek wspólny obojga małżonków,
podlegający rozliczeniu na podstawie art. 45 § 1 k.r.o.
Po rozpoznaniu apelacji B. R. od powyższego rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy
wyrokiem z dnia 20 grudnia 2012 r. zmienił zaskarżony wyrok przez oddalenie
powództwa w całości, podzielając ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji, ale
dokonując ich odmiennej oceny prawnej. Sąd drugiej instancji wskazał, że część
objętej pozwem należności została uiszczona przez D. R. jeszcze przed podziałem
majątku wspólnego, dokonanym postanowieniem Sądu Okręgowego z dnia 14
października 2010 r., co wyklucza z uwagi na treść art. 618 § 3 k.p.c. zgłoszenie
tych roszczeń w aktualnie rozpatrywanej sprawie. Podstawy rozliczeń między
małżonkami nie mógł stanowić wskazany przez Sąd Rejonowy art. 45 § 1 k.r.o.,
skoro postępowanie działowe zostało prawomocnie zakończone. Powód nie mógł
także domagać się zwrotu części spłaconych po podziale majątku wspólnego rat
kredytu na podstawie art. 405 w związku z art. 410 § 2 k.c., ponieważ pozwana nie
zaciągnęła osobiście zobowiązania kredytowego ani też nie odniosła korzyści bez
podstawy prawnej kosztem majątku powoda.
W skardze kasacyjnej od tego wyroku powód zarzucił naruszenie prawa
materialnego, tj. art. 405 k.c. przez jego nie zastosowanie jako podstawy prawnej
rozliczeń między byłymi małżonkami w sytuacji spłaty przez jednego z nich po
podziale majątku wspólnego zobowiązania zaciągniętego przez tego małżonka
w czasie trwania wspólności ustawowej. Formułując powyższy zarzut, skarżący
domagał się uchylenia zaskarżonego orzeczenia w całości i przekazania sprawy
Sądowi II instancji do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W rozpoznawanej sprawie powód, pozostając w ustroju wspólności
ustawowej małżeńskiej z pozwaną, zawarł z bankiem umowę kredytu z dnia
1 kwietnia 2005 roku na sfinansowanie prowadzonej przez powoda działalności
gospodarczej. Pozwana nie była stroną tej umowy, tak więc nie stała się dłużnikiem
osobistym banku, natomiast na zasadach wskazanych w art. 41 k.r.o. (w brzmieniu
nadanym z dniem 20 stycznia 2005 roku ustawą z dnia 17 czerwca 2004 roku
o zmianie kro oraz niektórych innych ustaw - Dz. U. Nr 162, poz. 1691), była
zobowiązana znosić egzekucję tego długu z majątku wspólnego, o ile by do niej
doszło w czasie trwania wspólności ustawowej (por. wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 4 listopada 2010 r., IV CSK 141/10, niepubl., z dnia 24 czerwca 2005 r.,
V CK 799/04, niepubl.).
Jak wynika z ustaleń faktycznych, strony dokonały prawomocnego podziału
majątku wspólnego w 2010 roku. W postępowaniu o podział majątku wspólnego
dochodzi do kompleksowego rozstrzygnięcia całokształtu stosunków majątkowych
byłych małżonków w celu definitywnego ich zakończenia, wyjścia ze
współwłasności składników wchodzących w skład majątku wspólnego oraz
rozliczenia wydatków i nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątki
osobiste małżonków i z majątków osobistych małżonków na majątek wspólny na
zasadach wskazanych w art. 45 k.r.o.
W judykaturze ustalone jest stanowisko, że podział majątku obejmuje tylko
aktywa nie obejmuje natomiast zobowiązań zaciągniętych przez oboje małżonków
w czasie trwania wspólności ustawowej, gdyż mimo podziału majątku wspólnego
dług ten nadal się utrzymuje, a małżonkowie, którzy zaciągnęli dług nadal pozostają
zobowiązani wobec wierzyciela (por. postanowienie (7) SN z dnia 5 grudnia 1978 r.,
III CRN 194/78, OSNC 1979, nr 11, poz. 207).
W rozpoznawanej sprawie mamy jednak do czynienia z zobowiązaniem
zaciągniętym wprawdzie w czasie trwania wspólności ustawowej, ale osobiście
tylko przez jednego małżonka. Stosując odpowiednio art. 686 k.p.c. do
postępowania o podział majątku wspólnego, sąd rozstrzyga w postanowieniu
kończącym postępowania działowe - i to ze skutkami wynikającymi z dyspozycji art.
5
618 § 3 k.p.c. w związku z art. 688 i art. 567 § 3 k.p.c. - o takich długach
związanych z majątkiem wspólnym i ciążących w czasie trwania wspólności na
obojgu małżonkach jako podmiotach wspólności majątkowej małżeńskiej, które
zostały spłacone przez jednego z małżonków z własnych środków po ustaniu
wspólności majątkowej a przed dokonaniem podziału majątku wspólnego (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 września 1976 r., III CRN 83/76, OSP
1977/9/157). Takiego rozliczenia dokonano bezspornie w postępowaniu działowym
opisanym w ustaleniach faktycznych stanowiących podstawę zaskarżonego
postanowienia.
Przedmiotem niniejszego sporu jest natomiast, czy po prawomocnym
zakończeniu postępowania działowego były małżonek, który w czasie trwania
wspólności ustawowej zaciągnął osobiście zobowiązanie i pozostaje wyłącznym
dłużnikiem wierzyciela także po podziale majątku, może domagać się i na jakiej
podstawie prawnej zasądzenia od drugiego małżonka nie będącego dłużnikiem
osobistym, zwrotu połowy środków finansowych zużytych na spłatę powyższego
zobowiązania po prawomocnym podziale majątku wspólnego.
Powód za taką podstawę prawną uważa art. 405 k.c. stosownie do którego,
kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby,
obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do
zwrotu jej wartości. W świetle przytoczonego przepisu przesłankami powstania
roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia są: osiągnięcie korzyści
majątkowej (która może polegać na uzyskaniu rzeczy lub prawa, zaoszczędzeniu
niezbędnych wydatków, nieodpłatnym skorzystaniu z cudzej rzeczy lub usług lub
zmniejszeniu pasywów), bez ważnej podstawy prawnej w postaci czynności
prawnej, przepisu ustawy, orzeczenia sądu lub aktu administracyjnego) kosztem
majątku zubożonego (w wyniku czego następuje zmniejszenie aktywów lub
zwiększenie pasywów majątku zubożonego).
W orzecznictwie i doktrynie utrwalony jest pogląd, że zobowiązanie
z bezpodstawnego wzbogacenia może powstać na skutek różnych zdarzeń,
zależnych lub niezależnych od woli człowieka, w wyniku działania wzbogaconego,
ale również wbrew jego woli, z jego dobrą lub złą wiarą. Mogą być również
6
następstwem działań zubożonego, osób trzecich, a nawet sił przyrody (por. wyroki
Sądu Najwyższego: z dnia 20.12.2006 r., IV CSK 272/06, niepublikowany, z dnia
9 stycznia 2002 r., V CKN 641/00, niepublikowany, z dnia 6 grudnia 2005 r., I CK
220/05, niepublikowany).
Niekwestionowane jest także stanowisko, że roszczenie z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia jest wyłączone, jeżeli przepisy szczególne regulują
w szczególny sposób zwrot nakładów, sposób rozliczeń czy zwrot określonych
należności (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia z dnia 11 maja 1972 r., III CZP
22/72, OSNC 1972/12/213, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 1980 r,
II CR 394/80, OSNC 1981/7/134, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia
2004 r, IV CK 362/02, niepublikowany) lub istnieje ustawowo sprecyzowane
roszczenie o wykonanie zobowiązania (por. wyrok Sądu Najwyższego z dna
30.01.2007 r., IV CSK 221/06, niepublikowany).
W doktrynie wskazuje się, że bezpodstawne wzbogacenie powoduje,
że majątek wzbogaconego powiększa się o coś, o co nie powinien się powiększyć,
albo nie pomniejsza się o coś, o co powinien się pomniejszyć. W orzecznictwie
podniesiono, że konieczną przesłanką roszczenia opartego na przepisie art. 405 k.c.
jest istnienie współzależności pomiędzy powstaniem korzyści w majątku
wzbogaconego a uszczerbkiem w majątku zubożonego. Ta współzależność polega
przede wszystkim na tym, że zarówno korzyść, jak i uszczerbek są wynikiem
jednego zdarzenia ( por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 grudnia 1968 r., I CR
448/68, niepublikowany, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 2006 r.,
V CSK 289/06, niepublikowany). Bezpodstawne wzbogacenie występuje, gdy
skutkiem określonego zdarzenia jest wzbogacenie jednej osoby kosztem innej,
czyli gdy zachodzi wzajemna zależność pomiędzy uzyskaniem korzyści majątkowej
przez wzbogaconego a uszczerbkiem majątkowym doznanym przez zubożonego
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 marca 2004 r., II CK 89/03,
niepublikowany).
Tak zdefiniowanej zależności między spłatą przez powoda obciążających go
rat kredytu wynikających z umowy z dnia 1 kwietnia 2005 roku zawartej przez
powoda z bankiem a wzbogaceniem pozwanej polegającym, według twierdzeń
7
powoda, na zaoszczędzeniu przez pozwaną wydatków na spłatę rat kredytu, powód
nie wykazał, skoro o zaoszczędzeniu przez pozwaną wydatków na spłatę kredytu
można by mówić wtedy, gdyby to pozwana była dłużniczką banku, co
w rozpatrywanej sprawie nie zachodzi. Bank nie ma podstawy prawnej do
skierowania egzekucji do majątku pozwanej, tak więc spłata rat kredytu przez
powoda w wykonaniu obciążającego go wobec banku osobistego zobowiązania
wynikającego z umowy z dnia 1 kwietnia 2005 roku nie jest zdarzeniem
powodującym wzbogacenie się pozwanej kosztem powoda bez podstawy prawnej.
Nie sposób podzielić poglądu powoda, że pozwana wzbogaciła się bezpodstawnie
jego kosztem także dlatego, że korzysta z przedmiotów majątkowych, przyznanych
jej w wyniku podziału majątku wspólnego, natomiast nie partycypuje w wydatkach
na spłatę zaciągniętego przez powoda kredytu. Pozwana bowiem otrzymała
przydzieloną jej część majątku wspólnego na podstawie prawomocnego
postanowienia sądu, nie wystąpiła więc przesłanka braku podstawy prawnej tego
przysporzenia. Sformułowany w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 405 k.c.
jest więc pozbawiony uzasadnionych podstaw.
Powód zawarł umowę o kredyt przeznaczony na sfinansowanie prowadzonej
przez niego działalności gospodarczej, a więc także w celu generowania przez
przedsiębiorstwo T. przychodów, umożliwiających spłatę tego zobowiązania na
rzecz banku. Składniki tego przedsiębiorstwa przypadły powodowi w wyniku
podziału majątku wspólnego.
Jeżeli w czasie trwania wspólności majątkowej dług został zaciągnięty tylko
przez jednego z małżonków i jeżeli dłużnikiem w stosunku do wierzyciela pozostaje
tylko ten małżonek, a korzyść majątkowa uzyskana w ten sposób została następnie
przeznaczona na majątek wspólny, to korzyść ta może być - stosownie do
okoliczności, wynikających z ustaleń faktycznych każdego konkretnego przypadku -
traktowana jako nakład z majątku tego z małżonków, których zaciągnął osobiste
zobowiązanie, na majątek wspólny i rozliczana między małżonkami jako roszczenie
z tytułu nakładów dokonanych na majątek wspólny.
Wymaga to jednak ustalenia, na co zostały przeznaczone środki finansowe
uzyskane w wyniku zaciągnięcia zobowiązania przez jednego z małżonków,
8
co może mieć miejsce tylko w postępowaniu o podział majątku wspólnego, który to
podział w niniejszej sprawie został już prawomocnie dokonany.
Roszczenie powoda dochodzone w niniejszej sprawie nie dotyczy wspólnego
długu małżonków mającego swoje źródło w czynności prawnej zdziałanej przez
oboje małżonków w czasie trwania wspólności ustawowej, lecz wynika z umowy
kredytu zawartej wyłącznie przez powoda. Jeśli środki finansowe pochodzące
z tego kredytu zostały przeznaczone na majątek wspólny, to stanowią one
ewentualny nakład powoda na majątek wspólny, podlegający rozliczeniu w toku
postępowania o podział majątku wspólnego i rzutujący na ustalenie wartości tego
majątku oraz wysokość przypadających małżonkom spłat i dopłat.
W przypadku zaciągnięcia zobowiązania osobistego przez jednego tylko
z małżonków w czasie trwania wspólności ustawowej, w dacie ustania wspólności
oraz w dacie podziału majątku wspólnego wiadoma pozostaje wysokość tego
zobowiązania, zakres spłaconych i pozostających jeszcze do spłaty
niewymagalnych zobowiązań z tytułu tego kredytu.
W świetle przepisów regulujących zasady odpowiedzialności małżonków
pozostających w ustroju wspólności ustawowej za długi zaciągnięte tylko przez
jednego z nich (art. 41 k.r.o.) z chwilą ustania wspólności ustawowej ustaje
odpowiedzialność drugiego małżonka nie będącego dłużnikiem z majątku
wspólnego, zaś wyłącznie odpowiedzialnym pozostaje w stosunku do wierzyciela
jedynie ten małżonek, który osobiście zaciągnął zobowiązanie.
Te okoliczności powinny znaleźć odzwierciedlenie w wynikach postępowania
działowego. Wprawdzie przy podziale majątku wspólnego po ustaniu wspólności
majątkowej między małżonkami w zasadzie nie bierze się pod uwagę pasywów
i niespłacone jeszcze długi, które obciążają majątek wspólny w tym sensie,
że przysporzenie zostało przeznaczone na majątek wspólny, w zasadzie nie
podlegają przy podziale majątku wspólnego rozliczeniu, to jednakże inną kwestią
jest ustalenie wartości przedmiotów wchodzących w skład majątku wspólnego
i podlegających podziałowi (art. 684 w zw. z art. 567 § 3 k.p.c.).
W orzecznictwie za utrwalone uznać należy stanowisko, że przy szacowaniu
składników majątku wspólnego należy uwzględnić obciążenie zmieniające
9
rzeczywistą wartość tych składników majątkowych, w szczególności obciążenie
o charakterze prawnorzeczowym, za które ponosi odpowiedzialność każdorazowy
właściciel nieruchomości, zwłaszcza obciążenie hipoteką i prawami dożywocia.
Wartość takich obciążeń odlicza się zarówno przy ustalaniu składników majątku
wspólnego, jak i przy zaliczeniu wartości przyznanej jednemu z małżonków
nieruchomości na poczet przysługującego mu udziału w majątku wspólnym. Brak
jest przeszkód, aby przy szacowaniu składników majątku wspólnego
w postępowaniu działowym uwzględnić zakres przeznaczenia środków
finansowych pochodzących z kredytu zaciągniętego tylko przez jednego
z małżonków oraz uwzględnić wynikający z tego wpływ na wartość określonych
składników i dokonać odpowiedniego rozliczenia w postępowaniu działowym.
W tym stanie rzeczy skarga kasacyjna powoda podlegała oddaleniu jako
bezzasadna na podstawie na podstawie art. 39814
i art. 108 w związku z art. 391
§ 1 i art. 39822
k.p.c.
es