Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 243/13
POSTANOWIENIE
Dnia 30 stycznia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Jan Górowski (sprawozdawca)
SSN Anna Owczarek
w sprawie z wniosku Skarbu Państwa - Naczelnika Pierwszego Urzędu
Skarbowego w T.
przy uczestnictwie J. J. i R. J.
o wpis hipoteki przymusowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 30 stycznia 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w T.
z dnia 28 grudnia 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w T. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy w T. postanowieniem z dnia 8 października 2012 r. oddalił
wniosek Skarbu Państwa - Naczelnika Pierwszego Urzędu Skarbowego w T. o
wpis hipoteki przymusowej na nieruchomości, której ujawnionymi
współwłaścicielami na prawach wspólności majątkowej małżeńskiej są J. J. i R. J.
Jako podstawę wpisu wnioskodawca przedłożył dokument zatytułowany „tytuł
wykonawczy” nr […] wystawiony 14 czerwca 2012 r.
W jego uzasadnieniu Sąd Rejonowy wskazał, że referendarz sądowy
orzeczeniem z dnia 12.09.2012 r. oddalił wniosek Naczelnika I Urzędu
Skarbowego w T. o wpis w Kw. nr […] hipoteki przymusowej w kwocie 21 232 zł.
Sąd pierwszej instancji podniósł, że powodem oddalenia wniosku o wpis
było nie dołączenie przez wnioskodawcę oryginału tytułu wykonawczego.
Podstawę wpisu stanowi tytuł wykonawczy w rozumieniu przepisów ustawy z dnia
17 czerwca 1966 roku o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (jedn. tekst:
Dz. U. z 2013 r., poz. 1015, ze. zm., dalej „u.p.e.a.”), czyli taki tytuł wykonawczy,
który uprawnia do wszczęcia egzekucji. Funkcję tytułu wykonawczego może
spełniać tylko oryginał. Tytuł niespełniający wymogów określonych w tej ustawie
nie może stanowić podstawy wpisu hipoteki przymusowej.
Postanowienie to zostało zaskarżone apelacją przez Naczelnika Pierwszego
Urzędu Skarbowego w T., którą Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 28 grudnia
2012 r. oddalił. Podzielił ustalenia faktyczne oraz wykładnię prawa dokonaną przez
Sąd Rejonowy. Wskazał, że do wniosku o wpisanie hipoteki przymusowej
konieczne jest załączenie oryginałów tytułów wykonawczych, a ich brak skutkuje
oddaleniem wniosku.
Od postanowienia Sądu Okręgowego w T. skargę kasacyjną złożył
wnioskodawca, zarzucając naruszenie przepisów postępowania mających istotny
wpływ na wynik sprawy, tj. art. 6262
§ 3 k.p.c. w zw. z art. 250 § 1 zdanie pierwsze
k.p.c. w zw. z art. 244 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
w. zw. z art. 35 § 2 pkt 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa
(Dz. U. z 2012 r., poz. 749 ze zm.) w zw. z art. 31 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca
1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361
ze zm.; dalej: „u.k.w.h.”) przez przyjęcie, że poświadczony za zgodność
3
z oryginałem na podstawie art. 250 § 1 k.p.c. zdanie pierwsze i spełniający
wymogi określone w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym w administracji
urzędowy odpis znajdującego się w aktach organu tytułu wykonawczego nie może
stanowić podstawy wpisu w księdze wieczystej hipoteki przymusowej. We wniosku
kasacyjnym wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia Sądu Okręgowego
w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W judykaturze został już utrwalony pogląd, który można podzielić, że
urzędowo poświadczony odpis tytułu wykonawczego stanowi podstawę wpisu
hipoteki przymusowej w księdze wieczystej (por. postanowienia Sądu Najwyższego
z dnia 16 maja 2013 r. IV SSK 637/12, LEX nr 1365721, z dnia 5 lipca 2013 r.
IV CSK 742/12, LEX nr 1365735, z dnia 6 listopada 2013 r., IV CSK 22/13 ,niepubl.
i z dnia 24 października 2013 r., niepubl. oraz z dnia 18 kwietnia 2013 r., II CSK
520/12, OSNC 2013, nr 12, poz.147).
Zgodnie z art. 34 § 1 Ordynacji podatkowej, Skarbowi Państwa i jednostce
samorządu terytorialnego przysługuje hipoteka na wszystkich nieruchomościach
podatnika, płatnika, inkasenta, następcy prawnego lub osób trzecich z tytułu
zobowiązań podatkowych powstałych w sposób przewidziany w art. 21 § 1 pkt 2,
a także z tytułu zaległości podatkowych w podatkach stanowiących ich dochód
oraz odsetek za zwłokę od tych zaległości, zwana „hipoteką przymusową”. W myśl
art. 35 § 1 i § 2 pkt 2 Ordynacji podatkowej powstaje ona przez dokonanie wpisu
do księgi wieczystej na podstawie tytułu wykonawczego. Hipoteki przymusowej
dotyczy także art. 109 ust. 1 u.k.w.h., stanowiący, że wierzyciel, którego
wierzytelność jest stwierdzona tytułem wykonawczym, określonym w przepisach
o postępowaniu egzekucyjnym, może na podstawie tego tytułu uzyskać hipotekę
na wszystkich nieruchomościach dłużnika.
W wyroku z 20 marca 2003 r., III CKN 205/00 (OSNC 2004, Nr 6, poz. 93),
Sąd Najwyższy wyjaśnił, że ustanowienie hipoteki przymusowej na podstawie art.
109 ust. 1 u.k.w.h. wymaga przedstawienia tytułu wykonawczego, z którego wynika
wierzytelność wnioskodawcy podlegająca zabezpieczeniu. Pojęcie „tytuł
wykonawczy” jest określone zarówno w przepisach o egzekucji sądowej jak
i administracyjnej; jest to dokument stanowiący podstawę wszczęcia i prowadzenia
4
postępowania egzekucyjnego. W egzekucji sądowej i w egzekucji administracyjnej
prowadzonej przez organ egzekucyjny niebędący wierzycielem egzekwowanego
obowiązku, dokument ten musi być dołączony przez wierzyciela do wniosku
o wszczęcie postępowania egzekucyjnego. W egzekucji administracyjnej
prowadzonej przez organ egzekucyjny będący zarazem wierzycielem
egzekwowanego obowiązku wystawienie tytułu wykonawczego jest czynnością
poprzedzającą wszczęcie z urzędu postępowania egzekucyjnego.
Tytuł wykonawczy dla egzekucji sądowej powstaje w inny sposób niż tytuł
wykonawczy dla egzekucji administracyjnej. W egzekucji sądowej jest nim bowiem
dokument mający cechy tytułu egzekucyjnego w rozumieniu art. 777 k.p.c., co do
którego w postępowaniu klauzulowym zapadło orzeczenie o nadaniu mu klauzuli
wykonalności w konkretnych granicach podmiotowych i przedmiotowych, następnie
zaopatrzony przez sąd klauzulą wykonalności i wydany wierzycielowi w takiej
formie, jaka ustalona została w art. 783 k.p.c. oraz w przepisach rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z 5 kwietnia 2012 r. w sprawie określenia brzmienia
klauzuli wykonalności (Dz. U. z 2012 r. poz. 443) i w § 180-188 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r.- Regulamin urzędowania sądów
powszechnych, (Dz. U. Nr 38, poz. 249). Powstaje on na bazie odpisu (wypisu)
dokumentu stanowiącego tytuł egzekucyjny (orzeczenia sądowego lub orzeczenia
innego organu, protokołu stwierdzającego treść ugody zawartej przed sądem lub
innym organem, aktu notarialnego o wymaganej przez prawo treści itd.).
Za tytuł wykonawczy w rozumieniu przepisów kodeksu postępowania
cywilnego może być uważany tylko ten dokument, który został wierzycielowi
wydany po zakończeniu postępowania klauzulowego. Jest on nie tylko podstawą
dla wszczęcia przeciwko dłużnikowi postępowania egzekucyjnego, ale i uzyskania
wpisu hipoteki przymusowej w celu uzyskania zabezpieczenia stwierdzonej nim
wierzytelności.
Na gruncie procedury cywilnej ustawodawca wprost, przewidział wypadki
w których wierzycielowi może być wydany kolejny tytuł wykonawczy dotyczący
konkretnego obowiązku. Nie jest to odpis tytułu wykonawczego, lecz kolejny
oznaczony tytuł wykonawczy, na którym sąd obowiązany jej zaznaczyć, w jakim
celu może być użyty (art. 793 k.p.c.), lub tytuł wykonawczy wydawany zamiast
5
utraconego (art. 794 k.p.c.). W rezultacie, w orzecznictwie przyjęto, że tytułem
wykonawczym w rozumieniu przepisów kodeksu postępowania cywilnego jest tylko
jego oryginał (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 12 czerwca 1996 r., III CZP
61/96, OSNC 1996, Nr 10, poz. 132).
Natomiast tytuł wykonawczy dla egzekucji administracyjnej jest dokumentem
sporządzonym przez wierzyciela (art. 26 § 1 i 3 u.p.e.a.). W przepisach
o postępowaniu egzekucyjnym nie występuje pojęcie tytułu egzekucyjnego,
a obowiązek, który wierzyciel identyfikuje w tytule wykonawczym, jako podlegający
przymusowemu wykonaniu nie musi być stwierdzony wydanym uprzednio aktem
administracyjnym indywidualnym, czy nawet orzeczeniem sądowym; może on mieć
źródło w ustawie albo wynikać z deklaracji złożonej przez dłużnika.
Tytuł wykonawczy wystawiany przez wierzyciela w egzekucji
administracyjnej musi spełniać wymagania określone w art. 27 u.p.e.a.
i w rozporządzeniu Ministra Finansów z 22 listopada 2001 r. w sprawie wykonania
niektórych przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (tekst jedn.:
Dz. U. z 2005 r. Nr 229, poz. 1954 z późn. zm.). Stosownie do art. 27 § 1 pkt 10
u.p.e.a. organ egzekucyjny opatruje tytuł wykonawczy przygotowany przez
wierzyciela klauzulą o skierowaniu do egzekucji administracyjnej. Jej nadanie nie
jest jednak poprzedzone weryfikacją obowiązku stwierdzonego tytułem
wykonawczym (administracyjny organ egzekucyjny, tak samo jak sądowy,
nie może badać istnienia i wysokości tego obowiązku - art. 29 § 1 u.p.e.a.), lecz
jedynie oceną, czy dopuszczalna jest droga jego egzekucji administracyjnej oraz
oceną, czy tytuł wykonawczy wystawiony przez wierzyciela spełnia wymagania
formalne ustalone w art. 27 u.p.e.a.
W orzecznictwie administracyjnym wyjaśniono, że tytuł wykonawczy dla
egzekucji administracyjnej jest dokumentem urzędowym, niezbędnym do
wszczęcia i prowadzenia tegoż postępowania (por. wyrok Naczelnego Sądu
Administracyjnego z 11 stycznia 2007 r., II OSK 146/06, LEX nr 341247). Udział
organu egzekucyjnego w powstaniu tytułu wykonawczego w związku z nadaniem
mu klauzuli o skierowaniu do egzekucji administracyjnej pozwala na przypisanie
mu takiego charakteru także wtedy, gdy wystawiony został przez wierzyciela, który
nie ma statusu organu państwowego.
6
W egzekucji administracyjnej, tak samo jak w egzekucji sądowej, za tytuł
wykonawczy uznaje się tylko oryginał dokumentu wystawionego przez wierzyciela
i skierowanego przez organ egzekucyjny do egzekucji administracyjnej.
W orzecznictwie sądowo-administracyjnym wyrażony został nawet pogląd, że
generalnie w obrocie prawnym funkcję tytułu wykonawczego może spełniać tylko
jego oryginał (wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 11 stycznia 2007 r.,
I OSK 146/06, LEX nr 341247).
Na potrzeby egzekucji administracyjnej nie mogą być przez wierzyciela
sporządzone tytuły wykonawcze opatrzone kolejnymi numerami, wydane w celu
przeprowadzenia przeciwko dłużnikowi ściśle określonych czynności procesowych.
W tej procedurze ustawodawca przewidział jednak „odpis tytułu wykonawczego”
i w pewnych sytuacjach nakazuje organowi egzekucyjnemu sporządzać takie
odpisy oraz posługiwać się nimi przy dokonywaniu rozmaitych czynności
procesowych (art. 26 § 5, art. 31 § 1, art. 32 u.p.e.a.).
Postępowanie o wpis hipoteki przymusowej prowadzone jest na podstawie
art. 6261
i nast. k.p.c. Artykuł 6262
§ 3 k.p.c. stanowi, że do wniosku o dokonanie
wpisu w księdze wieczystej należy dołączyć dokumenty stanowiące podstawę
wpisu. Brzmienie tego przepisu sugeruje, że w każdym przypadku chodzi
o oryginał dokumentu, nie ma w nim bowiem żadnego zastrzeżenia, iż
wystarczające może być załączenie jego odpisu, gdy tymczasem dopuszczając
taką możliwość w innych sytuacjach, ustawodawca stanowi o tym wprost (por. art.
89 § 1, art. 250 § 1, art. 244 § 1 i art. 485 § 4 k.p.c.).
W uchwale z dnia 8 grudnia 2005 r., III CZP 101/05 (OSNC 2006, Nr 11, poz.
180) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że podstawą wpisu w księdze wieczystej hipoteki
przymusowej na podstawie art. 109 u.k.w.h. może być tylko oryginał tytułu
wykonawczego wydanego na podstawie przepisów o egzekucji sądowej. Z treści
jej uzasadnienia wynika jednak, że odnosi się do tytułów wykonawczych wydanych
na podstawie kodeksu postępowania cywilnego. Poza tym należy zauważyć, że
art. 31 ust. 1 u.k.w.h. określa niezbędne, minimalne wymagania formalne
w postępowaniu wieczystoksięgowym, obowiązujące przy dokonywaniu wpisów
i przyjmuje jako zasadę notarialne potwierdzenie podpisu. Nie odnosi się ona
jednak - poza orzeczeniami sądowymi stanowiącymi podstawę wpisu - do
7
dokumentów urzędowych w rozumieniu art. 244 k.p.c. (por. postanowienia Sądu
Najwyższego: z 9 marca 2005 r., III CK 132/04, niepubl.; z 17 listopada 2011 r., IV
CSK 74/11, niepubl. oraz z 12 stycznia 2012 r., IV CSK 251/11, niepubl.).
W uzasadnieniu postanowienia z 16 maja 2013 r., IV CSK 637/12, Sąd
Najwyższy zauważył i podkreślił, że wniosek o wpis hipoteki przymusowej złożony
na podstawie art. 35 § 1 i § 2 pkt 2 w zw. z art. 34 § 1 Ordynacji podatkowej nie
zmierza do wszczęcia egzekucji, lecz do zabezpieczenia zobowiązań podatkowych.
Uznanie, że podstawę wpisu tej hipoteki może stanowić wyłącznie oryginał
administracyjnego tytułu wykonawczego prowadziłoby do istotnego ograniczenia
wierzyciela, którego wierzytelność podlega zaspokojeniu na drodze egzekucji
administracyjnej w korzystaniu z przysługujących mu uprawnień w celu uzyskania
zaspokojenia. Brak możliwości sporządzenia odpisu tytułu wykonawczego
na potrzeby wystąpienia z wnioskiem o dokonanie wpisu hipoteki przymusowej dla
zabezpieczenia stwierdzonej nim wierzytelności stawiałby takiego wierzyciela
wobec konieczności dokonania wyboru, czy prowadzić egzekucję obowiązku, czy
też uzyskać zabezpieczenie wierzytelności przez wpis hipoteki; wierzyciel taki
mógłby również napotkać trudności w uzyskaniu wpisu hipoteki na kilku
nieruchomościach dłużnika.
Jest to zasadniczy argument przemawiający za wnioskiem, że wykładnia
językowa powyższych unormowań prowadziłaby do paradoksalnych wyników, co
daje możliwość do odstąpienia od niej i przemawia za przyjęciem wykładni
systemowej i funkcjonalnej.
W orzecznictwie wyjaśniono, że w postępowaniu wieczystoksięgowym
w odniesieniu do dokumentów będących podstawą wpisu do księgi wieczystej
mogą być stosowane art. 250 § 1 i art. 244 § 1 k.p.c. (por. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 30 października 1984 r., III CZP 62/84, OSNC 1985, Nr 7, poz.
88; postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 24 czerwca 1997 r., II CKN 216/97,
OSNC 1998, Nr 1, poz. 7; z 9 marca 2004 r., V CK 448/03, LEX nr 183791 i z dnia
12 stycznia 2012 r., IV CSK 251/11, LEX nr 1163965). Zgodnie z art. 250 § 1 k.p.c.,
jeżeli dokument znajduje się w aktach organu, o którym mowa w art. 244 § 1 k.p.c.,
wystarczy przedstawić urzędowo poświadczony przez ten organ jego odpis
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z 18 kwietnia 2013 r., II CSK 520/12,
8
niepubl.) Przepis art. 250 § 1 k.p.c. ustanawiając wyjątek od zasady, że
przeprowadzenie w postępowaniu cywilnym dowodu z dokumentu dotyczy
dokumentu oryginalnego, pozwala zastąpić dokument oryginalny jego
poświadczonym przez organ odpisem, nie różnicując przy tym dokumentów na
urzędowe i prywatne. Z brzmienia art. 250 § 1 k.p.c. nie wynika, żeby możliwość
jego stosowania była ograniczona jedynie do dokumentów pochodzących od
organu sporządzającego poświadczony odpis. Odesłanie w treści tego przepisu do
art. 244 k.p.c. dotyczy jedynie wymienionego w nim organu, nie odnosi się
natomiast do dalszej treści art. 244 k.p.c. i charakteru wymienionych w nim
dokumentów.
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji
(art. 39815
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).
db