Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 304/13
POSTANOWIENIE
Dnia 28 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie ze skargi M. O. o wznowienie postępowania
zakończonego prawomocnym postanowieniem Sądu Powiatowego w G. z
dnia 20 listopada 1961 r., sygn. I Ns …/61, w sprawie z wniosku Skarbu Państwa o
stwierdzenie zasiedzenia
przy uczestnictwie K. K. i in. ,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 28 lutego 2014 r.,
skargi kasacyjnej skarżącej od postanowienia Sądu Okręgowego w S.
z dnia 25 października 2012 r.,
1/ oddala skargę kasacyjną;
2/ zasądza od skarżącej na rzecz Skarbu Państwa Prokuratorii
Generalnej Skarbu Państwa kwotę 2 700 /dwa tysiące siedemset/
złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego;
3/ prostuje postanowienie Sądu Okręgowego w S. z dnia 25
października 2012 r., sygn. akt V Ca …/12, w komparycji w ten
sposób, że wpisuje prawidłowo oznaczenie sprawy "w sprawie
ze skargi M. O. o wznowienie postępowania zakończonego
prawomocnym postanowieniem Sądu Powiatowego w G. z dnia
20 listopada 1961 r., sygn. I Ns …/61, w sprawie z wniosku
2
Skarbu Państwa o stwierdzenie zasiedzenia przy
uczestnictwie […] o stwierdzenie zasiedzenia".
UZASADNIENIE
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy w S. oddalił apelację
wnioskodawczyni od postanowienia Sądu Rejonowego w G., którym została
oddalona skarga o wznowienie postępowania w sprawie I Ns …/61 Sądu
Powiatowego w G. o stwierdzenie zasiedzenia na rzecz Skarbu Państwa
nieruchomości położonej w miejscowości Ośrodek Turystyczno - Wypoczynkowy
W., oznaczonej numerem ewidencyjnym 1217 o powierzchni 0,2488.
Sąd Okręgowy zaaprobował stan faktyczny stanowiący podstawę
rozstrzygnięcia Sądu pierwszej instancji i ustalił, że właścicielami nieruchomości od
dnia 29 maja 1934 r. byli J. i E. małżonkowie S. J. S. zmarł w dniu 1 listopada 1940
r. w obozie koncentracyjnym Mauthausen, a E. S. wraz z córkami po zakończeniu
Powstania Warszawskiego przebywała w obozie jenieckim pod Dreznem, zaś po
powrocie do Polski do 1947 r. zamieszkiwała w Ł., a potem w W. Zmarła w dniu 7
listopada 1965 r., pozostawiając trzy córki, z których żyje wnioskodawczyni,
3
natomiast uczestnicy postępowania są spadkobiercami zmarłych K. K. i A. I. W
latach 1946 – 1955 zarówno E. S., jak i jej córki nie ujawniały się jako właścicielki
nieruchomości, nie uiszczały należności publicznoprawnych i nie wiedziały, gdzie
się ona znajduje, a najprawdopodobniej J. S. kupując działkę nie znał jej położenia.
A. I. była z zawodu prawnikiem, z ogłoszenia prasowego po roku 1959 dowiedziała
się, że należy zgłosić posiadanie działki w Prezydium Powiatowej Rady Narodowej
w G., a nadto została poinformowana przez Towarzystwo Przyjaciół W., że ciąży na
posiadaczach obowiązek podatkowy i w razie jego niewykonania działki będą
traktowane jako opuszczone. Jej córka M. K. była w W. pod koniec lat 60 - tych i na
początku 70 – tych, lecz nie odnalazła działki. Postanowieniem z dnia 8 marca
1961 r. sygn. I Ns 1…/61 Sąd Powiatowy w G. stwierdził nabycie przedmiotowej
nieruchomości przez Skarb Państwa, a w toku postępowania nieobecnych
współwłaścicieli reprezentował kurator, o którego ustanowieniu dokonano ogłoszeń.
W dniu 31 marca 1969 r. przedmiotowa działka została zbyta przez Skarb Państwa
osobie trzeciej, która ją ogrodziła i zabudowała. Wnuczka pierwotnych właścicieli, M.
K. przeglądała w dniu 25 maja 2007 r. w Sądzie Rejonowym w G. akta sprawy I Ns
1…/61 i uzyskała kserokopię postanowienia, a córka wnioskodawczyni, B. K.
uzyskała w styczniu lub lutym 2008 r. informację od pracownika Wydziału Ksiąg
Wieczystych SR w G., że powyższe postanowienie jest prawomocne i przekazała ją
wnioskodawczyni.
Sąd Okręgowy wskazując na treść art. 524 § 2 k.p.c. stwierdził,
że pozbawienie zainteresowanego możności działania wskutek wadliwego
niewezwania go do udziału w sprawie nie stanowi wystarczającej podstawy
wznowienia, konieczne jest bowiem wykazanie naruszenia jego prawa,
w rozumieniu prawa materialnego. Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 144 § 1
i 2 k.p.c. stwierdził, że Sąd Powiatowy w G. nie orzekał na podstawie tego przepisu,
a na podstawie przepisów kodeksu postępowania niespornego – dekretu z dnia 18
lipca 1945 r. (Dz. U. nr 27, poz. 169 ze zm.) i kuratora wyznaczył na podstawie art.
13 § 2 tego aktu oraz art. 153 § 2 kodeksu postępowania cywilnego z dnia 22
listopada 1960 r. (Dz. U. z 1950 r., Nr 43, poz. 394) w zw. z art. 4 kodeksu
postępowania niespornego. Ogłoszenie było umieszczone na tablicy ogłoszeń
Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej W. przez miesiąc, a nawet gdyby przyjąć,
4
że była to sprawa większej wagi, ogłoszenie w gazetach było uznaniowe. Zarzutu
naruszenia tego przepisu nie uzasadnia okoliczność, że J.S. już nie żył, bo sądowi i
kuratorowi nie można przypisać zaniechań w tym zakresie, skoro nie dysponowali
praktycznymi możliwościami ustalenia tego faktu. Sąd drugiej instancji uznał, że nie
zostało wykazane, iż właściciele nie utracili posiadania w związku z wojną
rozpoczętą dnia 1 września 1939 r. lub odzyskali to posiadanie przed dniem 1
stycznia 1956 r., a w rezultacie by postanowienie z 1961 r. zostało wydane z
naruszeniem przepisów dekretu. Stwierdził również, że ciężar dowodu, iż
nieruchomość stanowiła majątek opuszczony, spoczywał na Skarbie Państwa w
sprawie o stwierdzenie zasiedzenia, natomiast w sprawie o wznowienie
postępowania to skarżący ma obowiązek udowodnienia zasadności skargi i
wykazania naruszenia prawa materialnego. W jego ocenie, domniemanie faktyczne
(art. 231 k.p.c.) pozwala wyprowadzić wniosek o utracie posiadania nieruchomości,
bo wniosek taki wynika z innych ustalonych faktów - m.in. braku wiedzy skarżącej o
ogrodzeniu i zabudowaniu działki przez nowego właściciela w roku 1969, zwłaszcza
że nie obalają go zeznania żyjących córek E. S. trafnie uznane za niewiarygodne
w zakresie dotyczącym braku utraty posiadania.
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni wniosła o uchylenie zaskarżonego
postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu. Zarzuciła naruszenie
prawa materialnego - art. 1 ust. 1 w zw. z art. 34 ust. 1 lit. a dekretu z dnia 8 marca
1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. nr 13, poz. 87; dalej
dekret) w zw. z art. 6 k.c. przez ich błędną wykładnię, oraz przepisów postępowania
mające istotny wpływ na wynik sprawy – art. 401 pkt 2 k.p.c. w zw. z art. 524 § 2
k.p.c. i w zw. z art. 153 § 2 k.p.c. z dnia 29 listopada 1930 r. (Dz. U. z 1950 r., Nr 43,
poz. 394 ze zm.) oraz art. 382 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga o wznowienia w sprawie o stwierdzenie zasiedzenia rozpoznawana
jest w postępowaniu nieprocesowym i jej podstawę prawną stanowić może
wyłącznie art. 524 k.p.c. Osoby uczestniczące uprzednio w postępowaniu mogą
dochodzić wznowienia w oparciu o § 1 tego przepisu i powoływać zarówno
podstawy nieważności (art. 401 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.), jak i podstawy
restytucyjne (art. 4011
, 403 w zw. z 13 § 2 k.p.c.). Norma art. 524 § 2 k.p.c. ma
5
samodzielny charakter i osoba nie uczestnicząca w poprzednim postępowaniu,
składając skargę, nie wykazuje podstaw wznowienia wynikających z innych
przepisów. Odesłanie do stosowania przepisów o wznowieniu postępowania
z powodu pozbawienia możności działania, zawarte w zdaniu drugim, dotyczy
jedynie przepisów art. 401 pkt 2 k.p.c. (brak możliwości żądania wznowienia, jeżeli
przed uprawomocnieniem się orzeczenia niemożność działania ustała), art. 405 k.c.
(właściwość sądu), art. 407 i 408 k.p.c. (terminy). Skarżący obowiązany jest do
wykazania kumulatywnego zaistnienia dwóch przesłanek wznowienia - braku
uczestniczenia w postępowaniu oraz naruszenia jego praw. Przesłanka pierwsza
wymaga wykazania, że skarżący nie uczestniczył w poprzednim postępowaniu bez
swej winy, przesłanka druga - wykazania naruszenia jego prawa w znaczeniu
naruszenia przepisów prawa materialnego, przy czym ma ona charakter podstawy
wznowienia. Podstawa ta zakreśla granice kognicji sądu w tym znaczeniu, że nie
może on uwzględnić innej podstawy wznowienia, ale w ramach wskazanej jest
uprawniony do przyjęcia nowej podstawy faktycznej i prawnej rozstrzygnięcia.
Z tych względów powiązanie zarzutu naruszenia art. 524 § 2 k.p.c. z art. 401 pkt 2
k.p.c. jest błędne.
Postępowanie w sprawie o stwierdzenie zasiedzenia toczyło się pod rządami
kodeksu postępowania cywilnego powstałego z połączenia rozporządzeń
Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 listopada 1930 r. (Dz. U. Nr 83, poz. 65)
i z dnia 27 października 1932 r. (Dz. U. nr. 39, poz. 83), ogłoszonych jako tekst
jednolity w obwieszczeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 1950 r.
(Dz. U. nr 43, poz. 394), który został uchylony przez art. III pkt 1 ustawy z dnia
17 listopada 1964 r. – przepisy wprowadzające kodeks postępowania cywilnego
(Dz. U. Nr 43, poz. 297 ze zm.). Zgodnie z art. 153 § 1 ówczesnego k.p.c., jeżeli
stronie nieznanej z miejsca pobytu miał być doręczony pozew lub inne pismo
procesowe wymagające dokonania czynności procesowej, doręczenie mogło
nastąpić tylko do rąk kuratora ustanowionego dla zastępowania nieobecnego, zaś
art. 155 k.p.c. nakładał na stronę żądającą takiego doręczenia obowiązek
uprawdopodobnienia, że miejsce pobytu przeciwnika nie jest znane. Wnioskodawca
w sprawie o stwierdzenie zasiedzenia przedłożył jedynie zaświadczenie Prezydium
Gromadzkiej Rady Narodowej w W. o ostatnim znanym miejscu zamieszkania w W.
6
i o braku obecnej wiedzy o miejscu aktualnego zamieszkania. Trafny jest zatem
zarzut naruszenia przepisu art. 153 § 2 k.p.c. poprzez ustanowienie kuratora bez
należytego uprawdopodobnienia, że miejsce pobytu uczestnika nie jest znane,
koniecznym było bowiem przedstawienie zaświadczenia wydanego przez organ
prowadzący ogólnokrajową ewidencję ludności. Nie może być także wątpliwości, że
z uwagi na daleko idące skutki postanowienia - pozbawienie zainteresowanego
prawa własności - sprawa o stwierdzenie zasiedzenia jest sprawą większej wagi w
rozumieniu art. 153 § 2 k.p.c., a więc ogłoszenie o ustanowieniu kuratora powinno
nastąpić w piśmie urzędowym przeznaczonym do ogłoszeń lub gazetach.
Przyznanie sądowi uprawnienia do oceny wagi sprawy nie oznacza dowolności tej
oceny, zwłaszcza wobec obowiązku zapewnienia zainteresowanemu należytej
ochrony jego praw. Przyjęcie, że sprawa ta była sprawą mniejszej wagi i dokonanie
ogłoszeń wyłącznie poprzez wywieszenie na tablicy ogłoszeń Prezydium
Dzielnicowej Rady Narodowej W. nastąpiło z naruszeniem omawianego przepisu.
Już tylko te względy, niezależnie od kwestii ustanowienia kuratora do dla osoby
nieżyjącej oraz od kwestii sposobu działania kuratora, uzasadniają przyjęcie, że
skarżąca oraz inni spadkobiercy pierwotnych właścicieli nie brali udziału w
postępowaniu o stwierdzenie zasiedzenia bez swej winy, co czyni zasadnym zarzut
naruszenia art. 524 § 2 k.p.c. oraz art. 153 § 2 k.p.c. z 1930 r.
Powyższe uchybienie nie może prowadzić jednak do uwzględnienia skargi
kasacyjnej. Jak zostało wskazane wyżej, skarżący jest obowiązany wykazać
kumulatywne istnienie obu przesłanek określonych w art. 524 § 2 k.p.c., przy czym
naruszenie prawa, w rozumieniu naruszenia prawa materialnego, ma charakter
podstawy skargi. Ciężar dowodu faktów wskazanych jako uzasadnienie podstawy
skargi obciąża skarżącego. Zgodnie z art. 412 § 1 k.p.c. sąd rozpoznaje sprawę na
nowo w granicach, jakie zakreśla podstawa wznowienia, co oznacza badanie
zarówno istnienia podstawy skargi w zakresie twierdzeń skarżącego, jak i wpływu
wykazanej podstawy na treść zaskarżonego wyroku. Sprawa o stwierdzenie
zasiedzenia nie toczy się więc od początku, choćby z tego względu, że istnieje
w obrocie prawnym prawomocne postanowienie w tym przedmiocie.
Toczy się sprawa w zakresie podstawy wznowienia, a więc skarżący
ma obowiązek udowodnienia faktów uzasadniających naruszenie prawa
7
materialnego przy wydaniu zaskarżonego postanowienia, mające wpływ na jego
treść, a w konsekwencji na prawa skarżącego. Uczestnik skargi może powoływać
dowody przeciwne w celu udowodnienia niezasadności twierdzeń skarżącego.
Zgodnie z art. 34 ust. 1 dekretu Skarb Państwa nabył przez przedawnienie
(zasiedzenie) tytuł własności majątków opuszczonych, w odniesieniu do
nieruchomości, z upływem 10 lat od końca roku kalendarzowego, w którym wojna
została ukończona. Sposób nabycia własności został w orzecznictwie
zakwalifikowany jako przemilczenie (Uchwała Całej Izby Sądu Najwyższego z dnia
24 maja 1956 r., I CO 9/56, OSNC 1957 r., nr 1, poz. 1), a o uzyskaniu przez Skarb
Państwa tytułu własności decydowała tylko przesłanka uznania nieruchomości za
majątek opuszczony i upływ terminu ustawowego. Skoro skarżące w postępowaniu
o wznowienie zakwestionowały zastosowanie przepisów dekretu w zakresie
przesłanki uznania nieruchomości za majątek opuszczony, to na nich spoczywał
ciężar dowodu. Sąd drugiej instancji uznał, że ciężarowi temu nie sprostały,
a ocena dowodów w zakresie faktów dotyczących nieposiadania przez nie
nieruchomości w okresie do 31 grudnia 1955 r., w tym prawidłowość zastosowania
art. 231 k.p.c. uchyla się spod kontroli kasacyjnej z uwagi na treść art. 398 3
i art.
39813
§ 2 k.p.c. Sąd Najwyższy jest związany ustaleniami w zakresie nie
wykonywania posiadania i braku wiedzy o położeniu działki w tym okresie.
Wobec ustalenia przez Sąd drugiej instancji, że właściciele utracili posiadanie
w związku z wojną z 1 września 1939 r. i nie wykonywali (oraz ich następcy prawni)
żadnych aktów posiadania w rozumieniu ogólnych przepisów prawa cywilnego,
brak było podstaw do przyjęcia, że zaskarżone orzeczenie zapadło z naruszeniem
przepisów prawa materialnego. Stwierdzić nadto należy, że skarżąca zarzut
naruszenia art. 1 ust. 1 w zw. z art. 34 ust. 1 lit e dekretu powiązała z art. 6 k.c.
i ograniczyła jedynie do kwestii rozkładu ciężaru dowodu w postępowaniu
o wznowienie postępowania. Nie zarzuca natomiast niewłaściwego zastosowania
przepisów dekretu w zakresie zakwalifikowania nieruchomości jako majątku
opuszczonego, co kwestię tę usuwa spod kontroli kasacyjnej, Sąd Najwyższy jest
władny bowiem dokonywać oceny tylko tych zarzutów, które zostały sformułowane
przez skarżącego. Zarzut naruszenia art. 382 k.p.c. nie może być zasadny z tej
przyczyny, że pisma wskazane jako pominięte, pochodzą z okresu późniejszego,
8
niż 31 grudnia 1955 r., z którą to datą upłynął okres przemilczenia; nie mogą więc
mieć żadnego wpływu na ocenę prawidłowości zastosowania przepisów dekretu.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji o kosztach rozstrzygając zgodnie
z art. art. 98 § 1 k.p.c., 99, 108 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 i 39821
k.p.c. oraz § 5 ,
§ 6 pkt 6 i § 13 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28
września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez
Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U.
z 2013 r., poz. 461). Wobec wadliwego sformułowania komparycji zaskarżonego
postanowienia zostało dokonane jej sprostowanie na podstawie art. 350 § 1 w zw.
z art. 391 § 1 i 39821
k.p.c.