Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 455/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 kwietnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Anna Owczarek
w sprawie z powództwa B. F.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie […] o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 10 kwietnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego Skarbu Państwa - Wojewody […]
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 19 lutego 2013 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok w części zmieniającej wyrok Sądu
Okręgowego w G. z dnia 9 lutego 2012 r., i rozstrzygającej o
kosztach procesu (pkt I i IV) i oddala apelację powoda
wobec Skarbu Państwa - Wojewody […] w całości oraz zasądza
od powoda na rzecz pozwanego kwotę 5 400 (pięć tysięcy
czterysta) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego;
2. zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę 3 600 (trzy
tysiące sześćset) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego;
2
3. nakazuje pobrać od powoda B. F. na rzecz Skarbu Państwa
- Sądu Apelacyjnego w […] kwotę 11.442 (jedenaście tysięcy
czterysta czterdzieści dwa) zł tytułem opłaty od skargi
kasacyjnej, od uiszczenia której zwolniony był Skarb Państwa -
Wojewoda […].
UZASADNIENIE
3
Powodowie B. i R. F. wystąpili przeciwko Gminie Miasta G. i Skarbowi
Państwa - Wojewodzie […] o zasądzenie na rzecz każdego z nich odszkodowania
w wysokości 448.500 zł z odsetkami. Roszczenie to wywodzili z tego, że są
spadkobiercami zmarłego A. F., który odbudował uszkodzony w 68% wskutek
wojny budynek położony w G. przy ul. Z. 1 B i następnie uzyskał na okres 20 lat (od
dnia 1 stycznia 1955 r.) prawo użytkowania odbudowanej części budynku na
podstawie przepisów dekretu z dnia 26 października 1945 r. o rozbiórce i naprawie
budynków zniszczonych i uszkodzonych w czasie wojny (Dz.U. z 1947 r., nr 37,
poz. 181 ze zm.; cyt. dalej jako „dekret z dnia 26 października 1945 r.”).
Samorządowe Kolegium Odwoławcze stwierdziło nieważność orzeczenia
ustanawiającego to użytkowanie. A. F. nabył ostatecznie nieruchomość odpłatnie
od Gminy z uwagi na - jak wywodził - uchylanie się Gminy od uczynienia zadość
jego roszczeniu. Według powodów, ich szkodą jest zapłacona przez poprzednika
prawnego cena nabycia nieruchomości, przy czym wartość tej nieruchomości
obliczyli według cen rynkowych obowiązujących w dacie wniesienia pozwu. Jako
roszczenie ewentualne powodowie wskazali roszczenie z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia (art. 405 k.c. w zw. z art. 410 § 1 k.c.) i wyjaśnili, że „szkodą jest
uszczerbek, jaki bezpodstawnie ponieśli ich rodzice, płacąc cenę rynkową lokalu,
aby utrzymać się w jego posiadaniu”.
Sąd Okręgowy oddalił powództwo powodów jako nieuzasadnione po
dokonaniu następujących ustaleń faktycznych.
Orzeczeniem z dnia 13 października 1948 r. przydzielono A. F. do naprawy
w wyniku działań wojennych wspomniany wcześniej budynek. Budynek ten został
odbudowany w części parterowej (piekarnia, sklep, magazyn) oraz na pierwszym
piętrze (dwa pokoje, kuchnie, łazienki i 2 pomieszczenia użytkowe) i w tej części
nadawał się do używania. A. F. wystąpił w październiku 1954 r. o przekazanie tego
fragmentu budynku i wyjaśnił, że dalej nie będzie już go odbudowywał.
Orzeczeniem z dnia 22 grudnia 1954 r. na mocy art. 7, 9 i 10 dekretu z dnia 26
października 1945 r. stwierdzono uszkodzenie budynku w 68%, doprowadzenie go
przez A. F. do stanu jego używalności i przyznano odbudowującemu na 20 lat
(poczynając od dnia 1 stycznia 1955 r.) prawo użytkowania odbudowanego
budynku (nieruchomości). Pismem z dnia 25 sierpnia 1958 r. Prezydium Miejskiej
4
Rady Narodowej w G. (PMRN) odmówiło zainteresowanemu zgody na
odbudowanie II kondygnacji budynku, wskazując, że nie odbudował on całości
budynku i otrzymał on prawo użytkowania na okres amortyzacji jedynie część
budynku (parter i I piętro). W 1974 r. A. F. zwrócił się do PMRN w G. o sprzedaż
zajmowanego lokalu użytkowego i mieszkalnego. Decyzją Urzędu Miejskiego w G.
z dnia 15 maja 1975 r. postanowiono sprzedać zainteresowanemu (jako odrębną
własność) lokal nr 3 znajdujący się na I piętrze oraz lokal użytkowy znajdujący się
na parterze. Umową objęto dodatkowo garaż. Przy ustaleniu ceny sprzedaży
uwzględniono stopień zużycia i odpowiednią zniżkę (to samo - przy nabyciu
garażu). Nabywcom umorzono 40% ceny w związku z jej zapłatą w dacie objęcia
lokalu. W dniu 11 czerwca 1975 r. A. i H. F. (rodzice powodów) nabyli od Skarbu
Państwa wspomniany lokal oraz udział w 1
/3 niewydzielonych części budynku za
cenę 324.438,40 zł. Jednocześnie małżonkom w 1
/3 części oddano działkę nr 26 B
(o pow. 654 m2
) w użytkowanie wieczyste na okres 99 lat. Kupujący zapłacili
ostatecznie 233.595,40 zł. Decyzją z dnia 13 sierpnia 2008 r. SKO w G. stwierdziło
nieważność orzeczenia PMRN w G. z dnia 22 grudnia 1954 r.
Sąd Okręgowy stwierdził, że poprzednikowi prawnemu powodów nie
przysługiwało roszczenie o ustanowienie własności czasowej o podstawie art. 4
dekretu z dnia 26 października 1945 r. Przepis ten nie przewidywał bowiem
powstania roszczenia w razie częściowego odbudowania zniszczonego budynku.
Gmina może mieć legitymację bierną jedynie w zakresie roszczenia o zwrot
bezpodstawnego wzbogacenia, natomiast SP tylko w zakresie roszczenia
odszkodowawczego. Dochodzone roszczenie odszkodowawcze (art. 160 k.p.a.) nie
uległo przedawnieniu. W ocenie Sądu Okręgowego, orzeczenie z dnia 1 grudnia
1954 r. nie mogło być traktowane jako źródło szkody, ponieważ poprzednik
prawny powodów nie doprowadził do stanu używalności całego budynku i nie
mogło dojść do ustanowienia własności czasowej obejmującej tylko część budynku.
Zapłata dokonana przez A. F. nie była konsekwencją wydania orzeczenia z dnia 22
grudnia 1954 r., lecz nastąpiła właśnie w wyniku sprzedaży lokalu. Powodowie nie
wykazali okoliczności przymuszającej ich do odpłatnego nabycia nieruchomości od
Skarbu Państwa, a także tego, w jaki sposób w wyniku 20-letniego okresu
bezpłatnego użytkowana nieruchomości doszło do spowodowania szkody.
5
Powodowie nie wykazali także wysokości szkody. Stwierdzenie nieważności
orzeczenia PMRN z dnia 22 grudnia 1954 r. nie spowodowało nieważności umowy
z 1975 r., toteż nie sposób twierdzić, że „odpadła causae umowy sprzedaży”. Nie
było więc podstaw do twierdzenia, że zapłacona przez ojca powodów cena w
związku z zawarciem umowy sprzedaży w 1975 r. była świadczeniem nienależnym
(art. 410 k.c.).
W wyniku apelacji powodów Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok w pkt
I, IV i V w ten sposób, że zasądził od pozwanego Skarbu Państwa - Wojewody […]
na rzecz B. F. 228842,51 zł tytułem odszkodowania, oddalił apelację w pozostałym
zakresie (w tym wobec pozwanej Gminy) i rozstrzygnął o kosztach procesu.
Prawomocnym postanowieniem z dnia 24 września 2012 r. Sąd Okręgowy odrzucił
apelację powoda B. F.
Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji, w tym
ustalenia dotyczące zakresu dokonanej odbudowy budynku przez ojca apelującego.
Decyzja nadzorcza SKO z dnia 13 sierpnia 2008 r. stwierdziła nieważność
orzeczenia PMRN z dnia 22 grudnia 1954 r. Analizując treść tej decyzji i jej
uzasadnienie, Sąd Apelacyjny rozważał także to, w jakim zakresie sąd meriti,
rozpoznający sprawę o odszkodowanie, jest związany orzeczeniem nadzorczym
SKO z dnia 13 sierpnia 2008 r. i ostatecznie przyjął, że Sąd Okręgowy dokonał
jednak niedopuszczalnej kontroli zasadności wspomnianej decyzji, bowiem
stwierdził, iż nie zachodziły przesłanki do ustanowienia na rzecz A. F. prawa
własności czasowej odbudowanego przez niego budynku. Skoro decyzja ta nadal
funkcjonuje w obrocie, to Sądy meriti w niniejszej sprawie są jednak związane
wskazaną decyzją SKO w zakresie dotyczącym istnienia przesłanek ustanowienia
na rzecz ojca powodów prawa własności czasowej. W końcowym fragmencie jej
uzasadnienia wyraźnie zaznaczono, że na rzecz odbudowującego powinna być
ustanowiona własność czasowa w świetle przepisów ustawy z dnia 3 lipca 1947 r. o
popieraniu budownictwa (Dz.U. nr 52, poz., 270, ze zm.; cyt. dalej jako „ustawa z
dnia 3 lipca 1947 r.”).
Do roszczeń odszkodowawczych powstałych w wyniku decyzji
administracyjnej wydanej przed dniem 1 września 2004 r., której nieważność lub
6
wydanie z naruszeniem prawa stwierdzono po tym dniu, mają zastosowanie art.
160 § 1, 2, 3 i 6 k.p.a. Roszczenie powoda nie uległo przedawnieniu. W zakresie
roszczenia odszkodowawczego legitymacja bierna przysługuje Skarbowi Państwa.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, brak było przesłanek powołania wobec pozwanej
Gminy roszczenia na podstawie art. 405 k.c.
Sąd drugiej instancji nie podzielił argumentacji Sądu Okręgowego co
do prawnych konsekwencji wydania przez PMRN orzeczenia z dnia 22 grudnia
1954 r. Organ administracyjny mógł wyłącznie ustanowić na rzecz poprzednika
prawnego apelującego prawo własności czasowej odbudowanego budynku na
podstawie art. 2 ust. 2 i art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 3 lipca 1947 r., co wynika z treści
decyzji nadzorczej SKO z dnia 13 sierpnia 2008 r. Gdyby więc orzeczeniem z dnia
22 grudnia 1954 r. organ administracyjny ustanowił na rzecz A. F. wspomniane
prawo własności czasowej spornej części budynku, nie poniósłby on szkody z
powodu konieczności zapłaty ceny za nabycie w 1975 r. tej nieruchomości. Prawny
poprzednik powoda dysponowałby zatem takim samym tytułem prawnym do
nieruchomości, jaki uzyskał na podstawie umowy sprzedaży z 1975 r. i to
bez obowiązku zapłaty ceny wynikającej z tej umowy. Przy ustaleniu wysokości
należnego powodowi odszkodowania Sąd Apelacyjny kierował się m.in. opinią
biegłego, rozmiarem powierzchni zbytego A. F. lokalu w części mieszkalnej i
użytkowej, a także - odpowiednimi obniżkami, które zdeterminowały ostatecznie
zapłaconą cenę nabycia lokalu. Biorąc pod uwagę także fakt, że powód B. F. nabył
½ części spadku po rodzicach, Sąd Apelacyjny określił ostatecznie rozmiar
roszczenia odszkodowawczego powoda na kwotę 228.842,51 zł.
W skardze kasacyjnej pozwanego Skarbu Państwa (zaskarżającej wyrok
Sądu Okręgowego w pkt I, IV i V) podniesiono zarzuty naruszenia prawa
procesowego, tj. art. 2 § 2 k.p.c., art. 244 § 1 k.p.c., art. 321 § 1 k.p.c. w zw. z art.
391 § 1 k.p.c. i w zw. z art. 156 ust. 4 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r.
o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 2010 r. nr 102 poz. 651 ze zm., cyt. dalej
jako „ustawą z 21 sierpnia 1997 r. także zarzuty naruszenia prawa materialnego,
tj. art. 160 § 1 k.p.a., art. 160 § 2 k.p.a. w zw. z art. 5 ustawy z dnia 17 czerwca
2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (…) (Dz.U. nr 162, poz. 1692), art. 361
§ 2 k.c., art. 2 ust. 1 lit. a, art. 2 ust. 2, art. 4 ust. 1 i 4 oraz art. 21 ustawy z dnia
7
3 lipca 1947 r., art. 361 § 1 w zw. z art. 160 § 2; art. 160 § 1 k.p.a. w zw. z art. 5
ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r.
Skarżący wnosił o uchylenie i zmianę zaskarżonego wyroku w zaskarżonej
części poprzez oddalenie apelacji B. F. w całości, ewentualnie – o uchylenie
zaskarżonego wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Postępowanie kasacyjne koncentrowało się na ocenie istnienia przesłanek
odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa. Oba Sądy meriti prawidłowo
przyjęły, że podstawą takiej odpowiedzialności mogą być przepisy art. 160 k.p.a.,
skoro powód wywodził roszczenie o naprawienie szkody z wadliwej decyzji
administracyjnej, wydanej w 1954 r. i następnie uznanej za nieważną decyzją
nadzorczą z 2008 r. (por. uchwałę pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego
z dnia 31 marca 2011 r., III CZP 112/10 OSNC 2011, z. 7/8, poz. 75). Ten reżim
odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa powinien zatem być brany
pod uwagę przy ocenie wystąpienia przesłanek takiej odpowiedzialności. W toku
postępowania rozpoznawczego strony prezentowały odmienne stanowiska co do
istnienia roszczenia odszkodowawczego po stronie powoda i ewentualnego
zakresu tego roszczenia.
Inaczej niż Sąd Okręgowy, Sąd drugiej instancji podzielił stanowisko powoda,
że zdarzeniem powodującym jego uszczerbek majątkowy było wadliwe orzeczenie
PMRN z dnia 22 grudnia 1954 r., a nie inne działania organów administracji.
Poprzednikowi prawnemu powoda przyznano bowiem inne prawo majątkowe,
ograniczone czasowo (użytkowanie) niż to, które wynikało z obowiązujących
w chwili wydania tego orzeczenia przepisów ustawy z dnia 3 lipca 1947 r.
o popieraniu budownictwa. W ocenie Sądu Apelacyjnego, prawidłowe jest zatem
założenie, że gdyby orzeczeniem z dnia 22 grudnia 1954 r. ustanowiono na rzecz
A. F. prawo własności czasowej (zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 3 lipca 1947
r.), to „nie poniósłby on szkody w postaci konieczności zapłaty ceny za nabycie w
1975 r. spornej nieruchomości” (s. 17 uzasadnienia zaskarżonego wyroku). W
majątku poprzednika prawnego powoda i samego powoda istniałoby bowiem
8
obecnie prawo użytkowania wieczystego części nieruchomości bez potrzeby
dokonywania wcześniejszych wydatków finansowych.
Także przy przyjęciu, że z dniem wejścia w życie ustawy z dnia 3 lipca
1947 r. o popieraniu budownictwa wyłączona została (przewidziana w przepisach
dekretu z dnia 26 października 1945 r. o naprawie budynków) możliwość
przyznania prawa użytkowania nieruchomości wraz z usytuowanym na niej
budynkiem osobie odbudowującej ten budynek (por. uchwała Sądu Najwyższego
z dnia 22 lutego 1996 r., III AZP 35/95, OSNCP 1996/16/212), należy podzielić
trafne stanowisko Sądu Okręgowego, iż wadliwe orzeczenie z dnia 22 grudnia
1954 r. nie mogło być jednak traktowane jako zdarzenie wyrządzające
poprzednikowi prawnemu powoda uszczerbek majątkowy wskazany w pozwie.
Nie ma przy tym znaczenia to, czy w tym czasie po stronie odbudowującego
w ogóle powstało roszczenie o ustanowienie prawa własności czasowej
nieruchomości (w związku z odbudową jedyne części, a nie całości budynku) i do
jakiej sytuacji prawnej doprowadziła wadliwa decyzja z 1954 r. w świetle decyzji
nadzorczej z 2008 r. Orzeczenie o przyznaniu prawa użytkowania (pomieszczeń
w budynku i części gruntu) nie może być traktowana pośrednio jako odmowa
przyznania szerszego i intensywniejszego prawa w postaci własności czasowej
gruntu. W każdym razie trafnie Sąd Okręgowy zaakcentował to, że zapłata ceny za
nabyty przez A. F. lokal (łącznie z udziałem w użytkowaniu wieczystym gruntu) nie
była przecież konsekwencją wydania wadliwego orzeczenia z 1954 r., lecz
nastąpiła właśnie w związku z zawarciem umowy sprzedaży lokalu jako odrębnej
własności. Sąd Apelacyjny przyjął w tym zakresie zbyt ekscesywnie rozumianą
więź przyczynowo-skutkową. Z ustaleń faktycznych sądów meriti nie wynika,
że do takiej sprzedaży doszło w jakichś szczególnych okolicznościach,
świadczących o istnieniu po stronie spadkodawcy powoda przymusu prawnego
lub ekonomicznego, wywołanego przez podmiot dokonujący sprzedaży lokalu.
Wyeliminowanie orzeczenia z dnia 22 grudnia 1954 r. jako zdarzenia
mającego wywołać wskazany w pozwie uszczerbek oraz brak normalnego związku
przyczynowego (art. 361§ 1 k.c.) między wydaniem tej decyzji i zapłatą ceny
nabycia odrębnej własności lokalu (nawet ograniczonej do wartości nabytego prawa
użytkowania tego gruntu) prowadzi do wniosku o niewystąpieniu wszystkich,
9
niezbędnych przesłanek odpowiedzialności Skarbu Państwa na podstawie art. 160
k.p.a. Oznacza to, że trafny okazał się przede wszystkim zarzut naruszenia art. 361
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 160 § 1 i art. 160 § 2 k.p.a. Brak związku przyczynowego
czyni zbędne rozważanie dalszych zarzutów skargi kasacyjnej, dotyczących
odpowiedniej synchronizacji wskazanego w pozwie uszczerbku majątkowego
z nienabytym ostatecznie przez poprzednika prawnego powoda prawem
rzeczowym, wysokości odszkodowania i sposobu jego wyliczenia (pkt 1 i pkt 2
skargi).
Należy też wyjaśnić, że trafnie zarzucono w skardze naruszenie art. 156 ust.
4 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. w związku z rolą tzw. operatu szacunkowego
w postępowaniu dowodowym, zmierzającym do właściwego określenia wartości
nieruchomości. Wydana bowiem w postępowaniu sądowym opinia, określająca
wartość nieruchomości, wymaga potwierdzenia jej aktualności przez biegłego, jeżeli
upłynął ustawowy termin do jej wykorzystania lub zaistniały okoliczności
wymagające potwierdzenia aktualności, niezależnie od upływu terminu do
wykorzystania opinii w sprawie art. 156 ust. 3 i 4 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r.
(por. np. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 2010 r., V CSK 13/10
OSNC 2011, z. 1, poz. 9).
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok w pkt
I i IV, V, tj. w części zmieniającej wyrok Sądu Okręgowego oraz orzeczenia
o kosztach i oddalił apelację powoda B. F. wobec Skarbu Państwa – Wojewody […]
w całości oraz rozstrzygnął o kosztach postępowania odwoławczego i kasacyjnego
(art. 39815
k.p.c.).