Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

z dnia 29 grudnia 2010 r.

Sygn. akt Ts 15/10



Trybunał Konstytucyjny w składzie:



Wojciech Hermeliński,



po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Dariusza Ś. w sprawie zgodności:

1) art. 156 § 5a ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.) z art. 2, art. 42 ust. 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

2) art. 159 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.) z art. 2, art. 45 ust. 1 oraz art. 42 ust. 2 Konstytucji;

3) ustawy z dnia 16 lipca 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 127, poz. 1051) z art. 118 ust. 1 i art. 119 ust. 1 i 2 Konstytucji;



p o s t a n a w i a:



1. odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w zakresie art. 156 § 5a ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.) z art. 2, art. 42 ust. 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz art. 159 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.) z art. 2, art. 42 ust. 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;



2. umorzyć postępowanie w zakresie zbadania zgodności ustawy z dnia 16 lipca 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 127, poz. 1051) z art. 118 ust. 1 i art. 119 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, z powodu cofnięcia skargi konstytucyjnej w tym przedmiocie.



UZASADNIENIE



W skardze konstytucyjnej z 21 stycznia 2010 r. wniesiono o zbadanie zgodności art. 156 § 5a ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.), w zakresie, w jakim umożliwia w postępowaniu przygotowawczym arbitralne (oparte na nieprecyzyjnie określonych przesłankach) odmówienie udostępnienia – podejrzanemu i jego obrońcy – akt sprawy w części zawierającej dowody wskazane we wniosku o zastosowanie albo przedłużenie tymczasowego aresztowania oraz wymienione w postanowieniu o zastosowaniu albo przedłużeniu tymczasowego aresztowania. Jako wzorce kontroli wskazano art. 2, art. 42 ust. 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Zaskarżony został także art. 159 k.p.k. w zakresie, w jakim uniemożliwia sądową kontrolę zarządzenia prokuratora odmawiającego udostępnienia podejrzanemu i jego obrońcy akt sprawy w części zawierającej dowody wskazane we wniosku o zastosowanie albo przedłużenie tymczasowego aresztowania oraz wymienione w postanowieniu o zastosowaniu albo przedłużeniu tymczasowego aresztowania. Skarżący wniósł o stwierdzenie niezgodności powyższej normy z art. 2, art. 42 ust. 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Ponadto, zakwestionowana została zgodność – w zakresie przebiegu procesu legislacyjnego – ustawy z dnia 16 lipca 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 127, poz. 1051; dalej: ustawa nowelizująca z 2009 r.) z art. 118 ust. 1 i art. 119 ust. 1 i 2 Konstytucji.

Skarga konstytucyjna sformułowana została w związku z następującym stanem faktycznym. Zarządzeniem z dnia 28 listopada 2009 r. (sygn. akt 1Ds 1083/09) prokurator Prokuratury Rejonowej w Nowym Dworze Mazowieckim odmówił obrońcy skarżącego dostępu do całości akt sprawy i udostępnił mu jedynie odpis postanowienia o przedstawieniu skarżącemu zarzutu oraz protokół przesłuchania podejrzanego. W uzasadnieniu prokurator wskazał, że skoro skarżący został zapoznany z protokołem okazania jego głosu pokrzywdzonemu i treścią zeznań pokrzywdzonego, to udostępnienie obrońcy skarżącego odpisu postanowienia o przedstawieniu skarżącemu zarzutu oraz protokołu przesłuchania podejrzanego jest wystarczającą realizacją gwarancji prawa do obrony. Prokurator Rejonowy w Nowym Dworze Mazowieckim postanowieniem z dnia 22 grudnia 2009 r. (sygn. akt 1Ds 1083/09) nie uwzględnił zażalenia na to zarządzenie i utrzymał je w mocy. W motywach rozstrzygnięcia wskazał, że obrońcy nie udostępniono całości akt, a jedynie ich część w takim zakresie, w jakim uzasadniało to obronę podejrzanego na etapie stosowania wobec niego środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania. Ponadto, w pozostałym zakresie – tj. w zakresie, w jakim obrońca nie zapoznał się z materiałami śledztwa, na podstawie których opierał się wniosek prokuratora o zastosowanie tego środka zapobiegawczego – zapoznano z nimi samego skarżącego. Prokurator Rejonowy w Nowym Dworze Mazowieckim wskazał, że w niniejszej sprawie zachodziła uzasadniona obawa narażenia na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia pokrzywdzonego, tym bardziej, że skarżący groził popełnieniem takiego przestępstwa, do którego jednak się nie przyznał.

Zaskarżony art. 156 § 5a k.p.k. stanowi: „w toku postępowania przygotowawczego podejrzanemu i jego obrońcy udostępnia się akta sprawy w części zawierającej dowody wskazane we wniosku o zastosowanie albo przedłużenie tymczasowego aresztowania oraz wymienione w postanowieniu o zastosowaniu albo przedłużeniu tymczasowego aresztowania. Prokurator może odmówić zgody na udostępnienie akt w tej części tylko wówczas, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że narażałoby to na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia pokrzywdzonego lub innego uczestnika postępowania, groziłoby zniszczeniem lub ukryciem dowodów albo tworzeniem dowodów fałszywych, groziłoby uniemożliwieniem ustalenia i ujęcia współsprawcy czynu zarzucanego podejrzanemu lub sprawców innych czynów ujawnionych w toku postępowania, ujawniałoby prowadzone czynności operacyjno-rozpoznawcze lub zagrażałoby utrudnieniem postępowania przygotowawczego w inny bezprawny sposób”. Natomiast zgodnie z art. 159 k.p.k. na odmowę udostępnienia akt w postępowaniu przygotowawczym przysługuje stronom zażalenie; na zarządzenie prokuratora zażalenie przysługuje do prokuratora bezpośrednio przełożonego.

Jako ostateczne rozstrzygnięcie w sprawie skarżący wskazuje postanowienie Prokuratora Rejonowego w Nowym Dworze Mazowieckim z dnia 22 grudnia 2009 r. (sygn. akt 1Ds 1083/09), od którego nie przysługuje, a w związku z tym nie został wniesiony, środek zaskarżenia.

Uzasadniając zarzuty niekonstytucyjności art. 156 § 5a k.p.k., skarżący podnosi, że przepis ten narusza zasadę demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji) przez to, że brak jest precyzyjnych i jednoznacznych przesłanek, od których zależeć będzie zgoda prokuratora na dostęp do części akt, co może skutkować nadużywaniem przez organy prowadzące postępowanie przygotowawcze uprawnienia do odmowy udostępnienia materiałów dowodowych. Ponadto, w ocenie skarżącego, tak szeroka regulacja, jak ta zawarta w art. 156 § 5a k.p.k., nie jest konieczna (a przez to jest niezgodna z art. 42 ust. 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji), bowiem efektywność wniosku prokuratora w przedmiocie tymczasowego aresztowania można zagwarantować w inny sposób – chociażby doborem materiału dowodowego czy argumentów używanych w uzasadnieniu wniosku o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania.

Skarżący zarzucił, że art. 159 k.p.k. narusza prawo do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji), prawo do obrony (art. 42 ust. 2 Konstytucji) oraz zasadę demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji), gdyż umożliwia kontrolę rozstrzygnięcia prokuratora prowadzącego postępowanie przygotowawcze, wydanego w oparciu o art. 156 § 5a k.p.k., tylko przez prokuratora bezpośrednio przełożonego. Niekonstytucyjność tego przepisu spowodowana jest brakiem odpowiedniego trybu zapewniającego bezstronną zewnętrzną kontrolę sądu.

Wniosek o zbadanie konstytucyjności ustawy nowelizującej z 2009 r. skarżący uzasadnił tym, że przebieg procesu legislacyjnego jest niezgodny z art. 118 ust. 1 i art. 119 ust. 1 i 2 Konstytucji, gdyż projekt senacki ustawy nie zawierał katalogu podstaw odmowy udostępnienia przez prokuratora części akt sprawy podejrzanemu, a Sejm RP wprowadził taką zmianę do powyższego przepisu. Zdaniem skarżącego, nastąpiło tu przekroczenie granic dopuszczalności poprawek, gdyż poprawka sejmowa stanowiła w istocie projekt nowej regulacji prawnej, innej niż projekt senacki.

Zarządzeniem z dnia 13 maja 2010 r. Trybunał Konstytucyjny wezwał skarżącego do uzupełnienia braków formalnych skargi przez doręczenie, wraz z czterema odpisami, pełnomocnictwa szczególnego do sporządzenia skargi konstytucyjnej i reprezentowania skarżącego w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym, które określa dokładnie sprawę, do której zostało sporządzone (przedmiot skargi) oraz przez wskazanie, jakie prawa lub wolności skarżącego zostały naruszone w związku z wadliwym, w ocenie skarżącego, trybem uchwalenia ustawy nowelizującej z 2009 r., jak również określenie sposobu naruszenia konstytucyjnych praw lub wolności.

W piśmie z dnia 25 maja 2010 r. uzupełniającym braki formalne skargi konstytucyjnej skarżący nadesłał stosowne pełnomocnictwa oraz cofnął skargę w zakresie wniosku o zbadanie przebiegu procesu legislacyjnego, w którym uchwalono ustawę nowelizującą z 2009 r.



Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:



Instytucja tymczasowego aresztowania pełni funkcje procesowe, przede wszystkim funkcję zabezpieczającą (ochrona prawidłowego toku postępowania karnego) i prewencyjną (uniemożliwienie bezprawnego wpływania na prawidłowy tok postępowania), a także akcesoryjną funkcję ochronną (zapobiegnięcie popełnienia przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa) – por. wyrok z dnia 10 czerwca 2008 r., SK 17/07 (OTK ZU nr 5/A/2008, poz. 78). Również Europejski Trybunał Praw Człowieka podobnie postrzega rolę, jaką odgrywa areszt stosowany w postępowaniu karnym (por. np. wyrok w sprawie Kąkol przeciwko Polsce z dnia 6 września 2007 r., nr 3994/03, LexPolonica nr 1573616, pkt 49 uzasadnienia wyroku).

W wyroku z dnia 3 czerwca 2008 r., K 42/07 (OTK ZU nr 5/A/2008, poz. 77), Trybunał Konstytucyjny orzekł niekonstytucyjność art. 156 § 5 k.p.k. w zakresie, w jakim umożliwia arbitralne wyłączenie jawności tych materiałów postępowania przygotowawczego, które uzasadniają wniosek prokuratora w przedmiocie tymczasowego aresztowania, uznając, że wskazany przepis jest niezgodny z art. 2 oraz art. 42 ust. 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Przepis ten przewiduje: „jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, w toku postępowania przygotowawczego stronom, obrońcom, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym udostępnia się akta, umożliwia sporządzanie odpisów i kserokopii oraz wydaje odpłatnie uwierzytelnione odpisy lub kserokopie tylko za zgodą prowadzącego postępowanie przygotowawcze. Za zgodą prokuratora akta w toku postępowania przygotowawczego mogą być w wyjątkowych wypadkach udostępnione innym osobom”.

W uzasadnieniu wyroku K 42/07 Trybunał wskazał, że „nie można [art. 156 § 5 k.p.k.] zarzucić wprawdzie braku ustawowej formy czy związku funkcjonalnego z bezpieczeństwem i porządkiem publicznym, a więc wartościami wymienionymi w tym przepisie, nie spełnia on natomiast kryterium proporcjonalności. Regulując kolizję między dwiema wartościami – efektywnością postępowania przygotowawczego i skutecznością obrony osoby aresztowanej – umożliwia nadmierne ograniczenie praw jednostki, może nawet wkraczając w istotę konstytucyjnego prawa do obrony. Odmowa dostępu do materiałów postępowania przygotowawczego, uzasadniających wniosek prokuratora w przedmiocie tymczasowego aresztowania, nie spełnia także testu subsydiarności. Efektywność tego postępowania można bowiem zagwarantować innymi, mniej dolegliwymi dla obywatela metodami, w tym zwłaszcza większą selektywnością informacji przytaczanych w uzasadnieniu wniosku aresztowego”.

Jednocześnie Trybunał podkreślił w tym orzeczeniu, że „co do zasady słusznie postępowanie przygotowawcze – odmiennie niż postępowanie sądowe – nie jest oparte na zasadzie pełnej jawności akt sprawy. Jak stwierdził TK w postanowieniu z 27 stycznia 2004 r., sygn. SK 50/03, OTK ZU nr 1/A/2004, poz. 6 »możliwość osiągnięcia celów postępowania przygotowawczego warunkowana jest, między innymi, zachowaniem w tajemnicy pewnych informacji, dowodów, itd. Stąd zasada udostępniania akt w postępowaniu sądowym ustępuje fakultatywności w postępowaniu przygotowawczym. Sytuacja prawna, ale przede wszystkim okoliczności faktyczne występujące w danym momencie stanowią każdorazowo o tym, czy podejrzany (jego obrońca) mogą zapoznać się z aktami«. Także w doktrynie podkreśla się, że postępowanie przygotowawcze, w którego toku następuje zbieranie i przygotowywanie dowodów dla oceny sądu, powinno przebiegać w warunkach umożliwiających efektywne działanie organowi prowadzącemu postępowanie (por. P. Wiliński, Odmowa dostępu do akt sprawy w postępowaniu przygotowawczym, „Prokuratura i Prawo” 2006, nr 11, s. 79)”.

Skarżący wskazuje, że w celu realizacji prawa do obrony konieczne jest zapoznanie się przez podejrzanego z aktami w części zawierającej dowody uzasadniające wniosek prokuratora o zastosowanie bądź przedłużenie tymczasowego aresztu lub też wymienione w postanowieniu sądu, na które organ procesowy powołuje się, a które nie są znane podejrzanemu. Jednocześnie zarzuca, że zaskarżony art. 156 § 5a k.p.k. umożliwia arbitralną odmowę udostępnienia podejrzanemu i jego obrońcy dostępu do akt w części, na jakiej oparto wniosek o zastosowanie lub przedłużenie tego środka zapobiegawczego, co stanowi nieproporcjonalne ograniczenie prawa do obrony.

Tymczasem zaskarżony przepis jako zasadę wprowadza obowiązek udostępnienia podejrzanemu i jego obrońcy akt sprawy w części zawierającej dowody wskazane we wniosku o zastosowanie albo przedłużenie tymczasowego aresztowania oraz wymienione w postanowieniu o zastosowaniu albo przedłużeniu tymczasowego aresztowania. Wyjątkowo, prokurator może odmówić zgody na udostępnienie akt w tej części tylko wówczas, gdy spełniona jest jedna z przesłanek określonych w objętej zaskarżeniem normie.

Zarzut braku precyzyjnych i jednoznacznych przesłanek, od których zależeć będzie zgoda prokuratora na udostępnienie części akt, co w ocenie skarżącego może być nadużywane przez organy stosujące art. 156 § 5a k.p.k., ma potencjalny charakter. Tymczasem, prawo wniesienia skargi konstytucyjnej, zgodnie z art. 79 Konstytucji, przysługuje każdemu, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone.

Podkreślić należy, że przedmiot skargi konstytucyjnej determinuje wymogi formalne, których spełnienie jest konieczne do stwierdzenia jej dopuszczalności. W szczególności, należy wskazać, jakie konstytucyjne wolności lub prawa i w jaki sposób – zdaniem skarżącego – zostały naruszone (art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym; Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Wobec niewykazania przez skarżącego, na czym w jego sprawie polegało nieproporcjonalne ograniczenie prawa do obrony, którego źródłem jest sama treść kwestionowanej normy, a nie jej stosowanie w przedmiotowej sprawie, należało stwierdzić na podstawie art. 49 w zw. z art. 36 ust. 3 ustawy o TK niedopuszczalność nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w zakresie zbadania zgodności art. 156 § 5a k.p.k. z art. 2, art. 42 ust. 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Skarżący wniósł także o stwierdzenie niezgodności art. 159 k.p.k. w zakresie, w jakim uniemożliwia sądową kontrolę zarządzenia prokuratora odmawiającego udostępnienia podejrzanemu i jego obrońcy akt sprawy w części zawierającej dowody wskazane we wniosku o zastosowanie albo przedłużenie tymczasowego aresztowania oraz wymienione w postanowieniu o zastosowaniu albo przedłużeniu tymczasowego aresztowania, z art. 2, art. 42 ust. 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

W związku z tym Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że kwestionowana przez skarżącego norma nie wynika samodzielnie z przepisu art. 159 k.p.k. Przepis ten przewiduje jedynie (w zakresie, który miał zastosowanie w sprawie skarżącego), że na zarządzenie prokuratora odmawiające stronom udostępnienia akt w postępowaniu przygotowawczym przysługuje zażalenie do prokuratora bezpośrednio przełożonego. Objęta zaskarżeniem norma miałaby postać normy rozczłonkowanej (por. M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, Warszawa 2002, s. 103-115), skonstruowanej nie tylko na gruncie przepisu art. 159 k.p.k., ale także z uwzględnieniem treści normatywnych innych przepisów, to jest art. 156 § 5a k.p.k. oraz art. 465 § 2 k.p.k. Ten ostatni przepis wprowadza bowiem zasadę zaskarżalności postanowień prokuratora do sądu, wskazując, że wyjątki od powyższej reguły określa k.p.k.

Trybunał Konstytucyjny podziela pogląd wyrażony w postanowieniu z dnia 22 maja 2007 r., SK 38/05 (OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 59), że „kontrola konstytucyjna inicjowana w wyniku skargi konstytucyjnej nie jest kontrolą abstrakcyjną, lecz kontrolą konkretną. Przedmiotem kontroli, jak wielokrotnie podkreślał Trybunał Konstytucyjny, jest ta norma, która wiąże się ze stanem faktycznym skargi. Dlatego Trybunał wyjaśniał na przykład, że unormowanie zawarte w art. 79 ust. 1 Konstytucji należy rozumieć w ten sposób, że przedmiotem kontroli zainicjowanej skargą konstytucyjną nie może być przepis aktu normatywnego, który posiłkowo czy incydentalnie został przywołany w rozstrzygnięciu; w przeciwnym razie nadawałoby to postępowaniu charakter actio popularis (por. wyrok z 24 lutego 1999 r., sygn. SK 4/98, OTK ZU nr 2/1999, poz. 24 oraz wyrok z 12 grudnia 2005 r., sygn. SK 20/04, OTK ZU nr 11/A/2005, poz. 133). (…) ustalona przez Trybunał norma, związana ze stanem faktycznym skargi, nie może być skonstruowana wyłącznie na gruncie zaskarżonego przepisu art. 357 § 2 k.p.c.; mogłaby być skonstruowana z wykorzystaniem istotnych elementów wynikających z treści normatywnych innych przepisów, niezaskarżonych przez skarżący ZOZ”.

Nawet gdyby jednak skarżący prawidłowo wskazał przepisy, z których można wyprowadzić kwestowaną przez niego normę rozczłonkowaną, to wskazać należy, że wobec niezaskarżenia postanowienia Prokuratora Rejonowego w Nowym Dworze Mazowieckim z dnia 22 grudnia 2009 r. (sygn. akt 1Ds 1083/09), skarżący nie dysponuje orzeczeniem wydanym na podstawie normy określonej przez niego jako „uniemożliwienie sądowej kontroli zarządzenia prokuratora odmawiającego udostępnienia podejrzanemu i jego obrońcy akt sprawy w części zawierającej dowody wskazane we wniosku o zastosowanie albo przedłużenie tymczasowego aresztowania oraz wymienione w postanowieniu o zastosowaniu albo przedłużeniu tymczasowego aresztowania”.

Do podstawowych wymagań, jakie musi spełnić skarżący, by skutecznie wnieść skargę konstytucją, należy – zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz art. 47 ust. 1 ustawy o TK – wskazanie normy prawnej, na podstawie której wydane zostało w jego sprawie ostateczne orzeczenie oraz udowodnienie, jakie konstytucyjne prawa lub wolności narusza kwestionowana norma.

Tymczasem w niniejszej sprawie skarżący niewłaściwie określił przepisy służące zrekonstruowaniu zaskarżonej normy prawnej oraz nie uzyskał orzeczenia wydanego na podstawie kwestionowanej normy.

Mając powyższe na względzie, należało na podstawie art. 49 w zw. z art. 36 ust. 3 w zw. z art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK orzec jak w pkt 1 sentencji.

Skarżący złożył w piśmie z 25 maja 2010 r. oświadczenie o cofnięciu skargi konstytucyjnej w zakresie zbadania konstytucyjności ustawy nowelizującej z 2009 r. Zatem wyczerpana została przesłanka, o której mowa w art. 39 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 36 ust. 6 ustawy o TK, co stanowi podstawę umorzenia postępowania w przedmiocie określonym w pkt 2 sentencji.