Pełny tekst orzeczenia

29/1/B/2013

POSTANOWIENIE

z dnia 25 września 2012 r.


Sygn. akt Ts 242/10



Trybunał Konstytucyjny w składzie:



Marek Zubik,



po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej B. P. i G. W.-W. w sprawie zgodności:

1) art. 34 i art. 15 ust. 2 dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. Nr 13, poz. 87, ze zm.),

2) art. 666 § 1, art. 667 § 2 i art. 189 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) z

art. 2, art. 7, art. 9, art. 21, art. 32, art. 45 ust. 1, art. 64 i art. 87 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,



p o s t a n a w i a:



odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.



UZASADNIENIE



W skardze konstytucyjnej z 21 września 2010 r. B. P. i G. W.-W. (dalej: skarżące) wniosły o stwierdzenie niezgodności art. 34 i art. 15 ust. 2 dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. Nr 13, poz. 87, ze zm.; dalej: dekret o majątkach opuszczonych) oraz art. 666 § 1, art. 667 § 2 i art. 189 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 2, art. 7, art. 9, art. 21, art. 32, art. 45 ust. 1, art. 64 i art. 87 Konstytucji.

Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującym stanem faktycznym. Skarb Państwa – Prezydent Miasta Krakowa domagał się stwierdzenia na podstawie art. 34 dekretu o majątkach opuszczonych nabycia przez siebie własności nieruchomości położonej w Krakowie przy ul. Szerokiej 2/Miodowej 41. Wyrokiem z 3 sierpnia 2007 r. (sygn. akt I C 2105/04) Sąd Okręgowy w Krakowie – Wydział I Cywilny stwierdził nabycie przedmiotowej nieruchomości przez Skarb Państwa z dniem 31 grudnia 1955 r. Od tego wyroku jedna ze skarżących (B. P.) wniosła apelację. Sąd Apelacyjny w Krakowie – Wydział I Cywilny wyrokiem z 18 września 2008 r. (sygn. akt I ACa 449/08) zmienił wyrok sądu okręgowego i oddalił powództwo, uznawszy, że kurator spadku nieobjętego nie posiada legitymacji biernej w procesie o własność nieruchomości. Od powyższego wyroku Skarb Państwa wniósł skargę kasacyjną. Wyrokiem z 10 grudnia 2009 r. (sygn. akt III CSK 82/09) Sąd Najwyższy uchylił wyrok sądu apelacyjnego i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. W rezultacie Sąd Apelacyjny w Krakowie – Wydział I Cywilny wyrokiem z 28 kwietnia 2010 r. (sygn. akt I ACa 293/10) oddalił apelację B. P. od wyroku Sądu Okręgowego w Krakowie – Wydział I Cywilny z 3 sierpnia 2007 r. (sygn. akt I C 2105/04).

Skarżące zarzuciły w skardze konstytucyjnej, że zakwestionowane przepisy są niezgodne z Konstytucją, ponieważ naruszają prawo do sądu, a ściśle rzecz biorąc – prawo do sprawiedliwego rozpoznania sprawy przez umożliwienie nieograniczonego w czasie wydawania orzeczeń w oparciu o niepełne (a w konsekwencji niepodlegające weryfikacji) ustalenia faktyczne. Skarb Państwa może dzięki temu uzyskać korzystne dla siebie orzeczenia sądowe po wielu latach od zaistnienia zdarzeń, które warunkują treść tych orzeczeń. Przyczynia się do tego brak dokumentów (w szczególności zasobów archiwalnych) i śmierć świadków. Możliwość wszczynania przez Skarb Państwa po prawie pięćdziesięciu latach postępowań zmierzających do ustalenia, że w 1955 r. doszło do utraty prawa własności przez dotychczasowych właścicieli, narusza – w ocenie skarżących – także prawo do rozstrzygnięcia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki. Ponadto, postępowanie tego rodzaju toczyć się może bez faktycznego udziału osób, których orzeczenie dotyczy, co narusza ich prawo do sądu. Zaskarżone przepisy naruszają także zasadę równości, ponieważ prywatni właścicieli mieli – zgodnie z treścią dekretu o majątkach opuszczonych – tylko trzy lata na wszczęcie procedury przywrócenia posiadania i dziesięć lat na doprowadzenie do przerwania biegu terminu przedawnienia, Skarb Państwa zaś nie jest ograniczony żadnym terminem. Tymczasem wszelkie prawa Skarbu Państwa powinny, jak podnoszą skarżące, wygasnąć z powodu ich niewykonywania (desuetudo).W związku z powyższym zaskarżone przepisy prowadzą do naruszenia prawa własności i prawa dziedziczenia skarżących przez umożliwienie Skarbowi Państwa przejmowania własności mienia bez zapłaty odszkodowania i bez spełnienia przesłanki ważnego interesu społecznego.

W zarządzeniu z 14 maja 2012 r. sędzia Trybunału Konstytucyjnego wezwał pełnomocnika skarżących do usunięcia, w terminie 7 dni od daty doręczenia tego zarządzenia, braków formalnych skargi przez: określenie, naruszenia czyich praw i wolności dotyczy skarga, a także do doręczenia stosownych dokumentów (tj. stwierdzenia nabycia spadku), potwierdzających prawo G. W.-W. do spadku po E. B. oraz doręczenia pełnomocnictwa szczególnego do sporządzenia skargi konstytucyjnej i reprezentowania G. W.-W. przed Trybunałem Konstytucyjnym (pkt 1 zarządzenia). Ponadto, pełnomocnik skarżących, w terminie 14 dni od doręczenia tego zarządzenia, powinien oświadczyć, czy od wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie – Wydział I Cywilny z 28 kwietnia 2010 r. (sygn. akt I ACa 239/10) została wniesiona skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego (pkt 2 zarządzenia).

Pełnomocnik skarżących odebrał zarządzenie sędziego Trybunału Konstytucyjnego 4 czerwca 2012 r. W piśmie nadanym 18 czerwca 2012 r. (a zatem po 14 dniach od otrzymania zarządzenia) pełnomocnik wyjaśnił, że skarga konstytucyjna dotyczy praw i wolności kuratora spadku oraz nieznanych spadkobierców po ostatnich, znanych właścicielach nieruchomości, w tym G. W.-W. Ponadto oświadczył, że nie dysponuje stwierdzeniem nabycia spadku po E. B., której domniemaną spadkobierczynią jest G. W.-W., i załączył udzielone przez nią pełnomocnictwo. Pełnomocnik skarżących poinformował również, że od wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie – Wydział I Cywilny z 28 kwietnia 2010 r. (sygn. akt I ACa 239/10) nie została wniesiona skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego.



Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:



Zgodnie z art. 36 ust. 1 w zw. z art. 49 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) skarga konstytucyjna podlega wstępnemu rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym, podczas którego Trybunał Konstytucyjny bada, czy odpowiada ona określonym prawem wymogom. Zostały one zasadniczo uregulowane w art. 79 ust. 1 Konstytucji, w myśl którego skargę do Trybunału Konstytucyjnego może wnieść każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone przez ustawę lub inny akt normatywny, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji. Przesłanki warunkujące dopuszczalność skargi konstytucyjnej zostały uszczegółowione w ustawie o TK.

Skarga konstytucyjna w przedmiotowej sprawie została wniesiona przez profesjonalnego pełnomocnika w imieniu kuratora spadku nieobjętego po ostatnich znanych właścicielach nieruchomości położonej w Krakowie przy ul. Szerokiej 2 / Miodowej 4 oraz w imieniu G. W.-W. – domniemanej spadkobierczyni. Treść skargi pozostawiała wątpliwości co do tego, naruszenia czyich praw i wolności konstytucyjnych dotyczy (samego kuratora spadku nieobjętego, czy też osób trzecich). Ponadto brakowało stwierdzenia nabycia spadku po E. B., potwierdzającego, stosownie do treści art. 1027 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.) prawo do spadku G. W.-W., a także udzielonego przez nią pełnomocnictwa szczególnego do reprezentowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. W konsekwencji zarządzeniem sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 14 maja 2012 r. pełnomocnik skarżących został wezwany do uzupełnienia wskazanych braków skargi konstytucyjnej w terminie 7 dni od dnia doręczenia tego zarządzenia (art. 49 w zw. z art. 36 ust. 2 ustawy o TK). Jednocześnie konieczne było ustalenie, czy orzeczenie dołączone do skargi ma charakter ostateczny, stąd też pełnomocnik skarżących został wezwany do złożenia stosownego oświadczenia w terminie 14 dni od dnia doręczenia tego zarządzenia (art. 19 ust. 1 ustawy o TK).

Trybunał Konstytucyjny ustalił, że pełnomocnik skarżących odebrał zarządzenie 4 czerwca 2012 r. (potwierdzenie doręczenia w aktach sprawy). Natomiast pismo procesowe uzupełniające braki formalne skargi zostało nadane w urzędzie pocztowym 18 czerwca 2012 r., a więc – w odniesieniu do wykonania pkt 1 zarządzenia – z przekroczeniem terminu 7 dni, który upłynął 11 czerwca 2012 r. Okoliczność ta stanowi, zgodnie z art. 36 ust. 3 ustawy o TK, samoistną podstawę odmowy nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.

Niezależnie jednak od powyższego skardze należało odmówić nadania dalszego biegu także z innej przyczyny.

W pierwszej kolejności należy zauważyć, że wśród zaskarżonych przepisów znajdują się zarówno przepisy materialnoprawne, jak i proceduralne. Do tej pierwszej grupy należą art. 34 i art. 15 ust. 2 dekretu o majątkach opuszczonych. Zgodnie z art. 34 dekretu o majątkach opuszczonych Skarb Państwa i związki samorządu terytorialnego nabyły przez przedawnienie (zasiedzenie) tytuł własności opuszczonych nieruchomości z upływem dziesięciu lat, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym wojna została zakończona. W myśl art. 15 ust. 2 dekretu o majątkach opuszczonych osoby, które w związku z wojną rozpoczętą 1 września 1939 r. utraciły posiadanie majątku, mogły do 31 grudnia 1948 r. złożyć wnioski o przywrócenie posiadania w trybie przewidzianym w tymże dekrecie. Pozostałe z zaskarżonych przepisów dotyczą kwestii proceduralnych. W myśl art. 666 § 1 k.p.c. sąd czuwa nad całością spadku do czasu objęcia spadku przez spadkobiercę, a w razie potrzeby ustanawia kuratora spadku. Do obowiązków kuratora należy – zgodnie z art. 667 § 2 k.p.c. – zarządzanie majątkiem spadkowym pod nadzorem sądu spadku, a sprawowanie zarządu odbywa się na podstawie odpowiednio stosowanych przepisów o zarządzie w toku egzekucji z nieruchomości. Z kolei w myśl art. 189 k.p.c. powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny.

W wypadku postępowań zainicjowanych złożeniem skargi konstytucyjnej art. 79 ust. 1 Konstytucji wymaga, by kwestionowane przez skarżącego przepisy ustawy lub innego aktu normatywnego stanowiły podstawę ostatecznego orzeczenia lub decyzji o wolnościach, prawach lub obowiązkach skarżącego określonych w Konstytucji. Przepisami takimi mogą być – przede wszystkim – przepisy prawa materialnego regulujące status jednostek, którym Konstytucja przyznaje określone prawa, gwarantuje wolności lub nakłada obowiązki. Ponadto, w pewnym zakresie, przepisami tego rodzaju mogą być unormowania natury proceduralnej, pod warunkiem jednak i w zakresie, w którym ich stosowanie rzutuje – w sensie prawnym – na orzekanie o konstytucyjnych prawach bądź wolnościach oraz o konstytucyjnych powinnościach podmiotów prawnych (zob. wyrok TK z 17 lutego 2009 r., SK 10/07, OTK ZU nr 2/A/2009, poz. 8).

Zarzuty skierowane przeciwko zaskarżonym przepisom proceduralnym (art. 666 § 1, art. 667 § 2 i art. 189 k.p.c.) zostały przez skarżące ściśle powiązane z przepisami dekretu o majątkach opuszczonych. W pierwszej kolejności należy zatem przesądzić, czy zaskarżone przepisy dekretu o majątkach opuszczonych można uznać za obowiązujące w rozumieniu art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK a contrario. Gdyby bowiem rozpoznanie skargi w zakresie przepisów dekretu o majątkach opuszczonych okazało się z tego powodu niemożliwe, również zbadanie zgodności z Konstytucją samych tylko przepisów proceduralnych byłoby wykluczone. Sama regulacja dotycząca zabezpieczenia majątku wchodzącego w skład spadku nieobjętego (art. 666 § 1 i art. 667 § 2 k.p.c.) stanowi rozwiązanie konieczne, służące przede wszystkim ochronie interesów nieznanych spadkobierców. Również przewidziany w art. 189 k.p.c. rodzaj powództwa o ustalenie stanowi – obok powództwa o świadczenie i ukształtowanie – konieczny element sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez sądy cywilne. W związku z powyższym zarzuty skargi, gdyby je ograniczyć tylko do przepisów proceduralnych, byłyby w myśl art. 36 ust. 3 ustawy o TK bezzasadne w stopniu oczywistym. Dopiero bowiem zastosowanie normy prawnej dekodowanej zarówno z zaskarżonych przepisów proceduralnych, jak i przepisów dekretu o majątkach opuszczonych rzutuje na orzekanie o treści konstytucyjnych praw bądź wolności oraz o konstytucyjnych powinnościach jednostek.

Przy rozstrzyganiu problemu obowiązywania dekretu o majątkach opuszczonych, w rozumieniu art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK, należy mieć na uwadze, że samo derogowanie przepisu czy całego aktu normatywnego z systemu prawnego, tak jak to miało miejsce w przypadku dekretu o majątkach opuszczonych, nie stanowi przeszkody do merytorycznego rozpoznania skargi. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału przepis obowiązuje bowiem w systemie prawa, dopóki na jego podstawie są lub mogą być podejmowane indywidualne akty stosowania prawa, a utrata mocy obowiązującej jako przesłanka umorzenia postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym następuje dopiero wówczas, gdy przepis ten nie może być stosowany do jakiejkolwiek sytuacji faktycznej (zob. wyrok TK z dnia 31 stycznia 2001 r., P 4/99, OTK ZU nr 1/2001, poz. 5). Nie oznacza to jednak, że powyższa przesłanka jest spełniona w sprawie skarżących.


W postanowieniu wydanym w pełnym składzie dnia 28 listopada 2001 r. (SK 5/01, OTK ZU nr 8/2001, poz. 266) Trybunał stwierdził w odniesieniu do dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. z 1945 r. Nr 3, poz. 13, ze zm.; dalej: dekret o reformie rolnej), że skutki zaskarżonego przepisu dekretu o reformie rolnej „zostały dokonane w całości w przeszłości wraz z przejściem na własność Skarbu Państwa określonych w nim nieruchomości na cele reformy rolnej, a obecnie mogą być one ustalane jedynie ex post w sposób deklaratoryjny. Skutki te nastąpiły przy tym przed wejściem w życie obecnie obowiązujących norm konstytucyjnych, nie było zaś aktu konstytucyjnego czy ustawowego, który znosiłby je lub korygował”. W konsekwencji TK uznał, że skoro dekret o reformie rolnej został „skonsumowany”, to zaskarżony przepis tego dekretu utracił moc obowiązującą w rozumieniu art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK. W dalszej części postanowienia Trybunał uznał, że nie została spełniona przesłanka z art. 39 ust. 3 ustawy o TK, umożliwiająca zbadanie zgodności z Konstytucją przepisów aktu, który utracił moc obowiązującą. Wniosek powyższy Trybunał uzasadnił tym, że „dokonanie reformy rolnej stanowiło społeczną i ekonomiczną konieczność, przed którą stanęła II Rzeczpospolita u progu niepodległości. (…) Po upływie ponad 50 lat od czasu przeprowadzenia reformy rolnej zmiany o charakterze społecznym i ekonomicznym stały się nieodwracalne. Ani względy społeczne, ani względy prawne nie pozwalają na przywrócenie stanu poprzedniego”.

Stanowisko Trybunału wyrażone w przywołanym postanowieniu zostało doprecyzowane w postanowieniu TK z dnia 6 kwietnia 2005 r. (SK 8/04, OTK ZU nr 4/A/2005, poz. 44), w którym przedmiot kontroli stanowić miał art. 1 dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 15, poz. 82, ze zm.). W orzeczeniu tym Trybunał wyjaśnił, że „przepis zachowuje moc obowiązującą dopóty, dopóki na jego podstawie mogą być wydawane indywidualne akty stosowania prawa. Podkreślić jednak należy, że tak rozumiane stosowanie określonego przepisu prawnego nie jest tożsame z każdą sytuacją, w której sąd lub inny organ stosujący prawo w wyroku lub innym rozstrzygnięciu dotyczącym indywidualnej sprawy powołuje się na uchylony przepis. Ustalenie w określonym postępowaniu skutków wcześniejszych zdarzeń prawnych (w niniejszej sprawie – przejęcia lasu lub gruntu leśnego na własność Skarbu Państwa) i odwołanie się w tym kontekście do przepisów regulujących daną problematykę w przeszłości (w okresie nastąpienia owych zdarzeń), nie oznacza, że przepisy te stanowią w momencie orzekania część obowiązującego porządku prawnego. (…) Inaczej mówiąc, przepisy zaskarżonego dekretu znajdowały zastosowanie wtedy, gdy dochodziło do przejścia własności lasu (gruntu leśnego) na rzecz Skarbu Państwa, zaś obecnie – po ich uchyleniu – ustalanie, czy istotnie doszło do przejścia własności, nie jest stosowaniem przepisów dekretu, a jedynie uwzględnieniem wywołanych ich zastosowaniem skutków prawnych”.

W świetle przedstawionej linii orzeczniczej, a zwłaszcza w związku ze zdefiniowanym w postanowieniu TK z dnia 6 kwietnia 2005 r. (SK 8/04) pojęciem obowiązywania aktu normatywnego, należy stwierdzić, że ustalenie przez sąd w trybie art. 189 k.p.c., iż w 1955 r. doszło do przejścia na Skarb Państwa prawa własności na podstawie zaskarżonych przepisów dekretu o majątkach opuszczonych, jest jedynie uwzględnieniem wywołanych zastosowaniem tych przepisów skutków prawnych, które to skutki nastąpiły w 1955 r. z mocy samego prawa. W związku z powyższym Trybunał uważa, że dekret o majątkach opuszczonych utracił moc w rozumieniu art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK, co uniemożliwia merytoryczne rozpoznanie skargi.

Nie można także uznać, że w sprawie skarżących zachodzi przesłanka z art. 39 ust. 3 ustawy o TK, umożliwiająca badanie zgodności z Konstytucją przepisów aktu normatywnego, pomimo utraty ich mocy obowiązującej. Trybunał Konstytucyjny podtrzymuje swoje dotychczasowe stanowisko, zgodnie z którym ewentualny wyrok Trybunału nie mógłby – ani bezpośrednio, ani nawet pośrednio – przywrócić stosunków własnościowych sprzed wejścia w życie dekretu o majątkach opuszczonych (zob. postanowienie pełnego składu TK z 28 listopada 2001 r., SK 5/01, OTK ZU nr 8/2001, poz. 266; postanowienie TK z 6 kwietnia 2005 r., SK 8/04). Zmiana tych stosunków mogłaby nastąpić tylko w wyniku stosownych działań ustawodawczych.



Z powyższych względów, na podstawie art. 36 ust. 3 i art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK, Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.